Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 113/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 marca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Anna Owczarek (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z powództwa M. K.
przeciwko J. F., D. S. i J. S.
o uznanie czynności prawnej za nieważną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 14 marca 2014 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Okręgowego w T.
z dnia 29 listopada 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanych kwotę 1800 (tysiąc osiemset) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód M. K. wniósł o uznanie za nieważną, na podstawie art. 58 § 1 i 2 k.c.,
umowy sprzedaży i darowizny nieruchomości zawartej w dniu 29 kwietnia 2010 r.,
w formie aktu notarialnego pomiędzy pozwanym J. F. a pozwanymi D. i J. S. Powód
zgłosił także roszczenie alternatywne, na wypadek nieuwzględnienia przez Sąd I
instancji powództwa w powyższym zakresie, domagając się uznania wskazanej
umowy za bezskuteczną w stosunku do niego, na podstawie art. 59 k.c. W trakcie
postępowania zainicjowanego tym pozwem ustalono, co następuje
W dniu 12 kwietnia 2010 r. powód M. K. zawarł z pozwanym J. F.
warunkową umowę sprzedaży nieruchomości o pow. 0,38 ha, dla której
prowadzona jest KW nr […], położonej w N. za cenę 45 000 zł. Na mocy tej umowy
pozwany zobowiązał się przenieść własność wskazanej nieruchomości na powoda
w razie nie skorzystania z przysługującego Agencji Nieruchomości Rolnych prawa
pierwokupu. W tym samym dniu pozwany udzielił powodowi pełnomocnictwa do
złożenia w jego imieniu oświadczenia woli którego skutkiem ma być przeniesienie
własności nieruchomości objętej umową z 12 kwietnia 2010 r.
Pozwany J. F., w dniu 29 kwietnia 2010 r. zawarł z pozwanymi D. S. i J. S.
kolejną warunkową umowę sprzedaży i darowizny tej samej nieruchomości, na
mocy której sprzedał pozwanym udział wynoszący ¾ części opisanej powyżej
nieruchomości za cenę 41 250 zł oraz darował im udział wynoszący ¼ jej części, o
wartości 13 750 zł. W momencie zawierania tejże umowy pozwani S. nie wiedzieli,
że zbywana im nieruchomość była już przedmiotem wcześniejszej umowy
pomiędzy J. F. a powodem.
W dniu 17 maja 2010 r., powód na mocy udzielonego mu pełnomocnictwa,
złożył oświadczenie w formie aktu notarialnego o przejściu własności
nieruchomości, o której mowa w umowie z dnia 12 kwietnia 2010 r. z pozwanego J.
F. na powoda M. K. Postanowieniem z dnia 21 czerwca 2010 r., Sąd Rejonowy w
Tarnowie oddalił wniosek powoda o wpisanie go jako właściciela do księgi
wieczystej KW […] wskazując, że w chwili jego złożenia pozwany J. F. nie
figurował jako właściciel, w związku z czym nie mogło dojść do przeniesienia przez
niego własności spornej nieruchomości.
3
Wyrokiem z dnia 9 stycznia 2012 r. Sąd Rejonowy w T. uznał pozwanego J.
F. za winnego popełnienia przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 12 k.k.
polegającego na tym, że działając w krótkim odstępie czasu i w wykonaniu z góry
powziętego zamiaru w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadził do
niekorzystnego rozporządzenia mieniem w wysokości 45 000,00 zł M. K.
sprzedając i przenosząc dwukrotnie na różne osoby własność tej samej
nieruchomości.
Pozwani S. wnieśli o oddalenie powództwa podnosząc, że zawarli
z pozwanym notarialną umowę, na mocy której nabyli własność oznaczonej w tej
umowie nieruchomości. Oświadczyli, że działali w dobrej wierze, gdyż wpisany jako
właściciel w księdze wieczystej prowadzonej dla tej nieruchomości, pozwany
zapewnił ich, że nabywana przez nich nieruchomość jest wolna od obciążeń,
długów oraz praw osób trzecich. Nie mieli żadnych podstaw, aby stwierdzić, że
umowa z dnia 29 kwietnia 2010 r. została zawarta z pokrzywdzeniem powoda,
udaremniając wykonanie zawartej już przez niego wcześniej umowy warunkowej.
Zdaniem pozwanych działali oni w ramach instytucji rękojmi wiary ksiąg
publicznych, pod której ochroną aktualnie pozostają i jako pierwsi dokonując wpisu
w księdze wieczystej prowadzonej dla spornej nieruchomości skutecznie nabyli jej
własność.
Wyrokiem z dnia 20 czerwca 2012 r. Sąd Rejonowy w T. powództwo oddalił
oraz orzekł o kosztach postępowania. Oddalając apelację powoda Sąd Okręgowy
stwierdził, że ustalenia faktyczne poczynione przez sąd I instancji są prawidłowe.
Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że powód uważa, iż umowa jaką zawarł
z pozwanym jest sprzeczna z prawem, gdyż cele jej zawarcia był niezgodny
z ustawą, skoro pozwany został prawomocnie skazany wyrokiem sądu karnego za
popełnione na szkodę powoda przestępstwo oszustwa. Wskazując, że zgodnie
z art. 58 k.c. czynność prawna jest nieważna gdy jest sprzeczna z ustawą lub
zasadami współżycia społecznego, albo ma na celu obejście ustawy, podkreślił, że
chodzi o sprzeczność z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa, zarówno
kodeksu cywilnego jak i innych ustaw z zakresu prawa prywatnego jak
i publicznego. Za sprzeczną z ustawą może być uznana czynność prawna nie tylko
w sytuacji, gdy wadliwością taką obarczona jest jej treść, ale również w sytuacji gdy
4
sprzeczny z ustawą jest jej cel. Budzi to jednak wątpliwości w przypadku czynności
wielostronnych, jeżeli cel ten nie był znany wszystkim stronom danej czynności.
W takim wypadku sprzeczne z ustawą działanie jednej ze stron może pociągać
negatywne skutki względem pozostałych, którym cel ten nie był znany,
doprowadzając do ich pokrzywdzenia.
W rozpoznawanej sprawie umowa warunkowej sprzedaży zawarta przez
powoda z pozwanym, zdaniem Sądu II instancji, nie może być uznana za
nieważną. Jej forma i treść pozostają w pełnej zgodności z obowiązującymi w tym
zakresie przepisami prawa, czego powód (także w apelacji) nie kwestionował.
Wątpliwości mógł jedynie budzić cel, w jakim pozwany J. F. czynności tej dokonał,
a konkretnie to czy cel ten jako, że był celem przestępczym, mógł doprowadzić do
nieważności czynności prawnej. W tym kontekście należy w pierwszej kolejności
wskazać, że zapadły przeciwko pozwanemu J. F. wyrok skazujący go za
popełnienie przestępstwa oszustwa na szkodę powoda, wiążący w zakresie ustaleń
w postępowaniu cywilnym przesądził jedynie, że sprzeczne z prawem było
działanie oskarżonego w trakcie zawierania umów z powodem - w dniach 12
kwietnia 2010 roku oraz 17 maja 2010 roku, nie zaś w dniu 29 kwietnia 2010 r.
kiedy to doszło do zawarcia umowy sprzedaży i darowizny nieruchomości pomiędzy
pozwanymi w niniejszej sprawie.
Sąd Okręgowy zauważył, że chociaż zasadniczo można zgodzić się z tezą
zaprezentowaną w orzecznictwie Sądu Najwyższego (orzeczenie z dnia
28 października 2005 r., II CK 174/05, OSNC 2006, nr 9, poz. 149), a powołaną
przez powoda, że nieważna jest czynność prawna podjęta w celu przestępczym, to
proste przekładanie tej tezy na każdą sytuację, w której okaże się, że czynność
prawna posłużyła danej osobie do popełnienia przestępstwa byłoby nieuprawnione.
Wszak czynność taka byłaby sprzeczna z przepisami prawa publicznego -
prawa karnego, co jak wykazano powyżej nie jest bez znaczenia dla oceny jej
cywilnoprawnej ważności, ale a priori nie przesądza o nieważności danej
czynności. Prawo karne przewiduje w tej mierze własne sankcje, które
to w niniejszej sprawie dotknęły pozwanego, skazanego na karę pozbawienia
wolności. Nadto zważyć należy, że cel działania pozwanego J. F. nie był znany
pozwanym S., co w sposób bezsprzeczny w niniejszym postępowaniu zostało
5
wykazane. Uznanie analizowanej umowy za nieważną z powodu oszukańczego
celu działania pozwanego J. F., prowadziłoby także do pokrzywdzenia pozwanych
S., dokonujących tej czynności w dobrej wierze.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił naruszenia prawa materialnego przez
błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, tj.: art. 58 § 1 k.c. przez przyjęcie, że
umowa z dnia 29 kwietnia 2010 r. zawarta pomiędzy J. F. a małżeństwem D. i J. S.
została zawarta w sposób prawidłowy, nie była ona podjęta przez sprzedającego w
celu przestępczym oraz nie została zawarta w celu pokrzywdzenia osoby trzeciej -
powoda.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Umowa, której uznania za nieważną domaga się powód, co jest bezsporne,
spełniła wszelkie wymogi wymagane przez prawo do przeniesienia własności
nieruchomości stanowiącej własność pozwanego J. F. Okolicznością bezsporną
jest także to, że nabywcy działali w dobrej wierze i w zaufaniu do wpisu do księgi
wieczystej. Trafnie Sąd Okręgowy podkreślił, że w celu oszukania powoda został
zawarta umowa z dnia 12 kwietnia 2010 i tę czynność uznał sąd karny za
wyczerpującą znamiona przestępstwa oszustwa. W tej sytuacji nieważną jest tylko
ta umowa. Została ona zawarta w celu oszukania powoda i jest niewątpliwie
sprzeczna z przepisami prawa karnego. Brak zaś podstaw, aby umowę z dnia
29 kwietnia 2010 r. jaką pozwany J. F. zawarł z pozwanymi D.S. i J. S. uznać także
za nieważną. Pozwani S. zawarli tę umowę nic nie wiedząc, że nieruchomość
będąca przedmiotem tej umowy została już wcześniej warunkowo sprzedana
powodowi. Tylko więc pozwany J. F. miał świadomość, że jeżeli kupujący i
obdarowani D. i J. S. wcześniej niż powód zgłoszą wniosek o wpis do księgi
wieczystej, to jego umowa z powodem będzie prowadziła do oszukania powoda.
Jeżeli ta sama osoba jako sprzedawca, działając z zamiarem oszukania jednego
z kupujących zawiera z dwoma różnymi kupującymi dwie warunkowe umowy,
których wykonanie ma prowadzić do przeniesienia własności tej samej
nieruchomości na każdego z kupujących, w sytuacji gdy jedna z tych umów jest
nieważna nie pociąga to za sobą automatycznie nieważności drugiej umowy. To, że
sprzedawca w tych umowach wie, że wykonanie drugiej z tych umów może
prowadzić do sprzeczności pierwszej umowy z prawem, nawet z prawem karnym,
6
nie stanowi podstawy do uznania drugiej umowy za nieważną, jeżeli kupujący w tej
umowie działali w dobrej wierze.
W rozpoznawanej sprawie przeciwko uznaniu umowy warunkowej sprzedaży
i darowizny nieruchomości, jaką w dniu 29 kwietnia 2010 r, zawarli z powodem
pozwani przemawia także rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych. Osoba,
działająca w dobrej wierze na podstawie stanu nieruchomości ujawnionego
w księdze wieczystej jest chroniona, nawet gdyby rzeczywisty stan prawny był inny.
W rozpoznawanej sprawie stan księgi wieczystej odpowiadał w chwili zawierania
umowy z dnia 29 kwietnia 2010 r. rzeczywistemu stanowi prawnemu, gdyż wpisany
jako właściciel pozwany J. F. był właścicielem, bowiem nie doszło jeszcze do
przejścia własności, jako że oświadczenie o przeniesieniu na powoda własności
przedmiotowej nieruchomość, powód, na mocy udzielonego mu pełnomocnictwa,
złożył w imieniu J. F. dopiero 17 maja 2010 r. Pozwanych D. i J. S. w pełni chroni
wobec tego rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych.
Przytoczone wyżej argumenty wskazują, że brak podstaw do uznania umowy
z dnia 29 kwietnia 2010 r. za nieważną. Pozwany J. F., jako sprzedający w tej
umowie wiedział, że jej wykonanie spowoduje to, iż zawarta przez niego wcześniej
umowa sprzedaży tej samej nieruchomości doprowadzić może do sprzeczności
pierwszej z tych umów z przepisami kodeksu karnego, gdyż wyczerpie znamiona
przestępstwa oszustwa. Nie jest to jednak równoznaczne z tym, że druga umowa
sprzedaży zawarta z pozwanymi D. i J. S. także jest sprzeczna z ustawą, w razie
gdy nabywcy działali w dobrej wierze i nic nie wiedzieli o sprzecznych z prawem
zamiarach sprzedawcy. Tylko gdyby wiedzieli, że celem działania pozwanego J. F.
było oszustwo i zgodzili się pomimo tego na zawarcie z nim drugiej umowy, byłaby
ona także nieważna, gdyż uczestniczyliby oni wtedy w działaniach niezgodnych
z prawem tj. w oszukiwaniu powoda. To, że sprzedawca działał w zamiarze
oszukania powoda, a kupującym w drugiej zawartej przez niego umowie
warunkowej sprzedaży nieruchomości zamiar ten nie był znany, wbrew zarzutom
zawartym w skardze nie prowadzi do nieważności tej drugiej umowy. Powód ma
wobec tego tylko roszczenie wobec pozwanego J. F. który go oszukał. Umowa
warunkowej sprzedaży jaką powód zawarł z tym pozwanym jako sprzeczna z
ustawą jest nieważna i powodowi wobec tego pozwanego służy roszczenie o zwrot
7
zapłaconej mu ceny oraz ewentualnie o odszkodowanie jeżeli wykaże, że zawarcie
takiej nieważnej umowy naraziło go na dalszą szkodę.
Mając na względzie, że zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej okazały
się niezasadne Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł jak w sentencji
wyroku.