Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 474/13
POSTANOWIENIE
Dnia 10 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Anna Owczarek
Protokolant Izabela Czapowska
w sprawie z wniosku A. G.
przy uczestnictwie M. H.
o zniesienie współwłasności,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 10 kwietnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w L.
z dnia 25 kwietnia 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 5 listopada 2012 r. Sąd Rejonowy w L. zniósł
współwłasność nieruchomości położonej w L. przy ul. S., dla której Sąd Rejonowy
w L. prowadzi księgę wieczystą Kw nr […], oznaczonej jako działka nr 2/13 o pow.
2738 m2
, wraz z udziałem ¼ we współwłasności nieruchomości oznaczonej jako
działka 2/2 o pow. 650 m2
w ten sposób, że nieruchomość oznaczoną jako działka
2/13 oraz udział w ¼ współwłasności nieruchomości oznaczonej jako działka nr 2/2
przyznał wnioskodawczyni A. G., oraz oddalił wniosek uczestnika M. H. o
zasądzenie spłaty od wnioskodawczyni.
Sąd Rejonowy ustalił, że wnioskodawczyni (nosząca wówczas nazwisko P.) i
uczestnik poznali się w 1998 r., a w 2000 r. zaczęli planować małżeństwo, jednak
nie ustalili wówczas daty ślubu, ponieważ uczestnik pozostawał bez pracy
i przygotowywał się do podjęcia studiów. W 2001 r. uczestnik zaproponował
wnioskodawczyni nabycie od jego znajomych niezabudowanej działki w celu
wybudowania tam w przyszłości wspólnie domu i zamieszkania w nim. W tym
czasie uczestnik nie dysponował środkami finansowymi na zakup działki, posiadała
je natomiast wnioskodawczyni. Uczestnik przekonał wnioskodawczynię do nabycia
tej nieruchomości na współwłasność obojga, uzasadniając to wspólnymi planami
małżeńskimi i wspólnym zamiarem budowy domu. Działając w zaufaniu do
uczestnika wnioskodawczyni wyraziła na to zgodę. Umową notarialną z dnia
24 lipca 2001 r. wnioskodawczyni i uczestnik nabyli na współwłasność po ½ cz.
nieruchomość wcześniej opisaną za cenę 12.500 zł, którą wraz z należnym
podatkiem uiściła wnioskodawczyni. W następnych latach uczestnik nadal nie
podejmował pracy i gdy w 2004 r. wnioskodawczyni indagowała go w sprawie daty
ślubu oświadczył, że nie zamierza się z nią żenić, co doprowadziło do ich rozstania.
Wartość nieruchomości wynosi obecnie 391 726 zł. Możliwy jest jej podział na dwie
mniejsze nieruchomości, o co wnioskował uczestnik, podnosząc przy tym że nie
jest w stanie uiścić spłaty na rzecz wnioskodawczyni.
Wnioskodawczyni wnosiła we wniosku o ustalenie, że uczestnik stał się
bezpodstawnie wzbogacony jej kosztem, a jej świadczenie na rzecz uczestnika
z tytułu sfinansowania nabycia jego udziału w nieruchomości było świadczeniem
3
nienależnym na podstawie art. 410 § 2 k.c. Podnosiła, że wobec nieosiągnięcia
celu świadczenia w postaci wspólnego wybudowania domu uczestnik nie ma
prawa żądania spłaty, ani przyznania mu w naturze równowartości jego udziału.
Kwestię tę uznał Sąd Rejonowy za przesądzającą o sposobie zniesienia
współwłasności. Wskazał, że zakładany przez wnioskodawczynię i uczestnika
wspólny cel w postaci założenia rodziny i zamieszkania we wspólnie wybudowanym
domu nie był możliwy do wyegzekwowania w oparciu o obowiązujące przepisy.
Cel ten odpadł w chwili wycofania się uczestnika z deklarowanej obietnicy
wspólnego życia z wnioskodawczynią. Świadczenie wnioskodawczyni na
sfinansowanie udziału uczestnika we współwłasności nieruchomości stało się więc
nienależne, zaś uczestnik stał się bezpodstawnie wzbogacony. W ocenie Sądu
Rejonowego naturalną konsekwencją uwzględnienia żądania wnioskodawczyni
o ustalenie bezpodstawnego wzbogacenia uczestnika powinno być zniesienie
współwłasności nieruchomości przez przyznanie jej w całości wnioskodawczyni
bez spłaty na rzecz uczestnika.
Postanowienie Sądu Rejonowego zaskarżył apelacją uczestnik,
zarzucając naruszenie art. 233 § 1 k.p.c., art. 328 § 2 k.p.c., art. 210 zd. 1,
art. 211 i art. 212 k.c. oraz art. 405 i 410 k.c. Kwestionował uzyskanie
bezpodstawnego wzbogacenia kosztem wnioskodawczyni, podtrzymał wniosek
o dokonanie zniesienia współwłasności nieruchomości przez jej podział fizyczny.
Sąd Okręgowy w L., rozpoznając apelację, uznał, że zasługuje ona na
uwzględnienie, także z innych przyczyn niż w niej wskazane.
W ocenie tego Sądu, brak było podstaw do żądania przez wnioskodawczynię
w ramach postępowania o zniesienie współwłasności ustalenia bezpodstawnego
wzbogacenia uczestnika jej kosztem. Między ewentualnym sfinansowaniem
zakupu działki przez wnioskodawczynię, a sposobem zniesienia współwłasności
nie zachodzi bowiem zależność tego rodzaju, aby mogła oddziaływać na orzekanie
w tym przedmiocie. Poza zakresem art. 618 § 1 k.c., wyznaczającym
ramy postępowania o zniesienie współwłasności, pozostawało rozstrzyganie
przez Sąd Rejonowy sporu mającego za przedmiot zwrot nienależnego
świadczenia. W ramach określonego w nim postępowania sąd rozstrzyga jedynie
4
spory o prawo żądania zniesienia współwłasności i o prawo własności oraz
wzajemne roszczenia współwłaścicieli z tytułu posiadania rzeczy. W związku z tym
Sąd Okręgowy uchylił się od rozpoznania zarzutów apelacji dotyczących
przesłanek bezpodstawnego wzbogacenia i dokonanych w tym zakresie ustaleń
faktycznych. Za uzasadniony uznała natomiast zarzut naruszenia przez Sąd
Rejonowy art. 211 k.c., gdyż - jak stwierdził - nie zachodziły określone w nim
przesłanki do odstąpienia od zniesienia współwłasności przez podział wspólnej
nieruchomości.
Kierując się powyższym, zaskarżonym postanowieniem z dnia 25 kwietnia
2013 r., Sąd Okręgowy dokonał zniesienia współwłasności przedmiotowej
nieruchomości przez jej podział na działki nr 2/20 i 2/21 i nr 2/22 i przyznanie na
własność uczestnikowi działkę nr 2/20 wraz z udziałem w wysokości 1/2 w działce
2/22, zaś na własność wnioskodawczyni działkę nr 2/21 i udział w wysokości 1/2
w działce 2/22 oraz ustanowił służebność przejazdu i przechodu przez działkę
2/21 na rzecz właściciela działki 2/20 za odpłatnością 15.000 zł, dalej idącą
apelację oddalił.
Z rozstrzygnięciem tym nie zgodziła się wnioskodawczyni, zaskarżając
postanowienie Sądu Okręgowego skargą kasacyjną, w której zarzuciła
naruszenie art. 618 § 1 k.p.c. przez przyjęcie, że rozstrzygnięcie żądania zwrotu
bezpodstawnego wzbogacenia nie jest objęte zakresem tego przepisu, art. 378 § 1
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. przez wzięcie pod uwagę z urzędu naruszenia art. 618
k.p.c., mimo braku takiego zarzutu w apelacji, art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 2 k.c.
przez ich niezastosowanie.
Wnosiła o uchylenie postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zasadą postępowania o zniesienie współwłasności, tak jak innych
postępowań działowych, jest jego kompleksowość (por. uzasadnienie uchwały SN
III CZP 56/73 z dnia 12.X.1973 r. OSNCP 1974 r. z. 7/8, poz. 125). Zgodnie z tym,
przepis art. 618 § 1 k.p.c. wyznaczający kognicję sądu w sprawach o zniesienie
współwłasności powierza sądowi orzekającemu także rozstrzyganie o prawie
5
żądania zniesienia współwłasności i prawie własności oraz o wzajemnych
roszczeniach współwłaścicieli z tytułu posiadania rzeczy. Do kategorii spraw
z art. 618 § 1 k.p.c. należą także sprawy o roszczenia podlegające dochodzeniu
w drodze powództwa. Chociaż spory te rozstrzygane są w postępowaniu
nieprocesowym, sąd stosuje do nich reguły dla nich właściwe dotyczące procesu,
w tym również dotyczące rozkładu ciężaru dowodu i obowiązku sądu działania
z urzędu (uchwała SN z 21 lutego 2008 r., III CZP 148/07, OSNC 2009, nr 2,
poz. 23.). Spory w zakresie wymienionym w art. 618 § 1 k.p.c. sąd rozstrzyga
z urzędu, z wyjątkiem rozliczenia roszczeń z tytułu posiadania. Wyliczenie spraw
określonych w art. 618 § 1 k.p.c. ma wyczerpujący charakter. Wyjątkowe ze swej
istoty unormowanie art. 618 § 1 zd. pierwsze k.p.c. nie podlega wykładni
rozszerzającej (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2012 r., V CSK 49/11,
niepubl.). Sporem o własność w rozumieniu art. 618 § 1 k.p.c. jest spór między
współwłaścicielami, którego rozstrzygnięcie przesądzi o tym, że uczestnik
postępowania nie jest współwłaścicielem lub jego udział jest inny niż twierdzi.
W kategorii sporów wymienionych w art. 618 § 1 k.p.c. nie mieści się
spór o rozliczenie kwoty należnej współwłaścicielowi nieruchomości z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia, mającego źródło w sfinansowaniu
nabycia przez niego udziału innego współwłaściciela w nieruchomości,
objętej postępowaniem o zniesienie współwłasności. Wyrażony w tej kwestii
w zaskarżonym postanowieniu prawidłowy pogląd nie narusza tego przepisu.
Zgodnie z art. 618 § 2 k.p.c., z chwilą wszczęcia postępowania o zniesienie
współwłasności odrębne postępowanie w sprawach wymienionych w art. 618 § 1
k.p.c. jest niedopuszczalne. Sprawy będące w toku przekazuje się do dalszego
rozpoznania sądowi prowadzanemu sprawę o zniesienie współwłasności; jeżeli
jednak takie postępowanie zostało wszczęte po wydaniu wyroku, przekazanie
następuje tylko w razie uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania. Postępowanie w sprawach nieprzekazanych sąd umarza z chwilą
zakończenia postępowania o zniesienie współwłasności. Nieprzekazanie sprawy do
postępowania o zniesienie współwłasności z naruszeniem art. 618 § 2 k.p.c.,
wbrew ustawowemu nakazowi, stanowi bezwzględną przesłankę odwoławczą.
W razie jej stwierdzenia przez sąd odwoławczy, do czego jest on zobowiązany
6
z urzędu, wyrok podlega uchyleniu, postępowanie uznaje się za niebyłe, a sprawa
podlega przekazaniu do postępowania o zniesienie współwłasności (uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 21 lipca 1970 r., III CZP 39/70, OSNCP 1971, nr 2, poz. 25).
Odmiennie pod tym względem ocenić należy natomiast uchybienie art. 618
§ 1 zd. pierwsze k.p.c., w następstwie rozpoznania przez sąd w sprawie
o zniesienie współwłasności sporu w nim niewymienionego, które nie stanowi
bezwzględnej podstawy odwoławczej. Uchybienie to podlega rozpoznaniu przez
sąd odwoławczy na zarzut skarżącego.
Sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest
związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa
materialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa
procesowego; w granicach zaskarżenia bierze jednak pod uwagę z urzędu
nieważność postępowania. Wiążące znaczenie w postępowaniu apelacyjnym mają
więc tylko takie uchybienia prawu procesowemu, które zostały przedstawione
w apelacji, o ile nie są wyłączone spod kontroli na podstawie przepisu
szczególnego (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07, OSCN 2008, nr 6, poz. 55).
Wynikający z art. 378 § 1 k.p.c. obowiązek rozpoznania sprawy w granicach
apelacji oznacza zarówno nakaz rozważenia wszystkich podniesionych w apelacji
zarzutów jak i zakaz wykraczania poza te granice. Niewątpliwie trafnie podnosi
skarżąca, że Sąd Okręgowy nie mógł, nie uchybiając przy tym art. 378 § 1 k.p.c.,
uwzględnić apelacji uczestnika z powodu naruszenia przez Sąd pierwszej instancji
art. 618 § 1 k.p.c., nie objętego jej zarzutami. Nieuzasadnione jest natomiast
formułowanie przez skarżącą w oparciu o to twierdzenie wniosku o zasadności
podstaw wniesionej skargi kasacyjnej. Podstawę uwzględnia apelacji uczestnika
stanowił bowiem zarzut naruszenia art. 211 k.c., zobowiązującego sąd w razie,
gdy możliwe jest dokonanie zniesienia współwłasności przez podział, a chociażby
jeden ze współwłaścicieli żąda takiego podziału, do nakazania takiego właśnie
wyjścia ze współwłasności (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca
2000 r., III CKN 278/00, niepubl.). Sąd może od niego odstąpić jedynie wówczas,
gdy podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub społeczno - gospodarczym
7
przeznaczeniem rzeczy albo pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne
zmniejszenie jej wartości. Zarzutu naruszenia tego przepisu skarżąca jednakże nie
podnosi. Bez wpływu na przyjęty sposób zniesienia współwłasności pozostawało
natomiast rozstrzygniecie o żądaniu wnioskodawczyni w przedmiocie ustalenia
bezpodstawnego wzbogacenia uczestnika, co czyni zbędnym rozważanie dalszych
związanych z tą kwestią zarzutów skargi kasacyjnej, jako pozbawionych doniosłości
prawnej związanej z ich możliwym wpływem na treść zaskarżonego postanowienia.
Na tle wcześniejszych wywodów, tak samo z punktu widzenia postulowanego
we wnioskach skargi kasacyjnej rozstrzygnięcia, ocenić należy zarzut naruszenia
art. 378 § 1 k.p.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
oddalił skargę
kasacyjną.