Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 463/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSA del. do SN Katarzyna Polańska-Farion
w sprawie z powództwa T. P., M. P. i I. P.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie […] o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 czerwca 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 17 kwietnia 2013 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok i zmienia wyrok Sądu
Okręgowego w K. z dnia 21 listopada 2012 r.,
w punktach 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8 oraz 9
w ten sposób, że oddala powództwo i nie obciąża powodów
kosztami procesu za pierwszą i drugą instancję,
2. nie obciąża powodów kosztami postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Powodowie […] domagali się zasądzenia na ich rzecz od Skarbu Państwa -
Wojewody […] tytułem zadośćuczynienia kwot po 500.000 zł z odsetkami
ustawowymi od dnia 23 grudnia 2009 r.
W uzasadnieniu wskazali, że 1956 r. w czasie pobytu powódki i B. P. w izbie
porodowej w K. P. doszło do zamiany urodzonych przez nie dzieci. W następstwie
tego zdarzenia zamienione dzieci wychowywały się w nie swoich rodzinach
biologicznych; spowodowało to wielkie cierpienia psychiczne obu rodzin a u
powoda T. P. poczucie braku tożsamości.
Pozwany w odpowiedzi na pozew wniósł o oddalenie powództwa. Wskazał
na brak podstaw faktycznych i prawnych do jego uwzględnienia. Niezależnie od
tego zgłosił zarzut przedawnienia.
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 5 maja 2011 r. oddalił powództwo i
odstąpił od obciążenia powodów kosztami procesu. Uwzględnił zarzut
przedawnienia uznając, że rozpoczęło ono swój bieg z chwilą powzięcia
wiadomości o zamianie dzieci.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 20 października 2011 r. uchylił powyższy
wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania i oceny zasadności roszczeń
powodów przy założeniu, że podniesiony przez pozwanego zarzut przedawnienia
stanowi nadużycie prawa podmiotowego.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy, Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia
21 listopada 2012 r. zasądził od pozwanego na rzecz powodów T. P. i I. P. kwoty
po 450.000 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 23 grudnia 2009 r. oraz na rzecz
powoda M. P. kwotę 100.000 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 23 grudnia 2009
r., oddalił powództwo w pozostałej części i orzekł o kosztach procesu.
Sąd Apelacyjny, na skutek apelacji pozwanego, wyrokiem zaskarżonym
skargą kasacyjną zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że zasądzone
zadośćuczynienia na rzecz powódki i powoda M. P. obniżył do kwot odpowiednio -
200.000 zł i 50.000 zł, oddalił apelację w pozostałej części i orzekł o kosztach
procesu. Podstawę tego rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia i wnioski.
3
W październiku 1956 r. w Izbie Porodowej w K. powódka I. P. i B. P.
urodziły synów. Po urodzeniu chłopcy T. P. oraz T. Pr. byli przynoszeni do matek
jedynie na czas karmienia; pozostałymi zabiegami pielęgnacyjnymi zajmowały się
położne. Powódka opuściła Izbę Porodową wraz z chłopcem urodzonym z rodziców
o nazwisku Pr., zaś I. P. wydano chłopca będącego synem małżonków Pr. Obie
rodziny mieszkały w miejscowościach oddalonych od siebie o 2 km. Po latach
znajomi oraz rodzina zaczęli dostrzegać uderzające podobieństwo obu chłopców
do rodzeństwa z biologicznych rodzin i nabierać podejrzenia o zamianie dzieci. T.
Pr. i T. P. dowiedzieli się o tym w wieku 15-16 lat. Obie rodziny nie potrafiły znaleźć
wyjścia z trudnej dla wszystkich sytuacji, co stało się dla nich źródłem poważnych
konfliktów i dotkliwych cierpień psychicznych. Badania DNA przeprowadzone
w 2009 r. z inicjatywy powoda T. Pr. wykluczyły całkowicie, że I. P. jest matką
biologiczną T. P.; potwierdziły natomiast w 99,9995 %, iż jest ona biologiczna
matką T. Pr.
Sąd Apelacyjny podzielił ocenę Sądu pierwszej instancji, że powodowie
wykazali przesłanki odpowiedzialności deliktowej Skarbu Państwa przewidziane
w art. 417 k.c. w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 17 czerwca
2004 r. Stwierdził, że wskutek zamiany dzieci, będącej następstwem niedbalstwa
położnych w państwowej izbie porodowej, doszło do bezprawnego i zawinionego
naruszenia dóbr osobistych powodów w postaci prawa do dorastania w biologicznej
rodzinie, prawa do wychowywania biologicznych dzieci, prawa do niezakłóconego
życia rodzinnego oraz rodzicielstwa, w związku z czym powodowie mogą
domagać się skutecznie ochrony na podstawie art. 23, art. 24 i art. 448 k.c.
Podkreślił, że przyczyną naruszenia dóbr osobistych powodów było powzięcie
przez rodzinę oraz społeczność lokalną podejrzeń graniczących z pewnością
o zamianie dzieci, a jedynie źródłem tego był fakt wcześniejszej zamiany.
Okoliczność ta oraz ciągłość trwania naruszenia dóbr osobistych sprzeciwiają się
ocenie zasadności powództwa przez pryzmat art. 165 § 1, art. 157 § 3 i art. 283 § 3
Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 października
1933 r. Kodeks zobowiązań (Dz. U. Nr 82, poz. 598 ze zm.; dalej: „k.z.”) w związku
z art. 3 k.c., art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 15 listopada 1956 r. o odpowiedzialności
Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszów państwowych (Dz. U. Nr
4
54, poz. 243 ze zm.; dalej: „ustawa z dnia 15 listopada 1956 r.”) oraz art. XXVI
ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz. U.
Nr 16, poz. 94 ze zm.; dalej: „p.w.k.c.”). Powodowie uzyskali realną możliwość
wykazania prawdziwości swoich podejrzeń co do zamiany noworodków dopiero
wraz z upowszechnieniem badań DNA. Termin przedawnienia dochodzonych
roszczeń rozpoczął zatem swój bieg - stosownie do art. 121 pkt 4 k.p.c. - z dniem
31 grudnia 1998 r., zaś upłynął z dniem 31 grudnia 2008 r. Podniesiony przez
stronę pozwana zarzut przedawnienia nie zasługiwał jednak na uwzględnienie,
gdyż opóźnienie w wytoczeniu powództwa było usprawiedliwione wyjątkowymi
okolicznościami; z jednej strony - chęcią odcięcia się od traumatycznych przeżyć,
z drugiej - potrzebą rozwiania wątpliwości i ustalenia prawdy.
Sąd Apelacyjny, dokonując korekty wysokości zasądzonych roszczeń,
wskazał na zróżnicowany stopień przeżyć i cierpień psychicznych powodów -
najbardziej dotkliwy w przypadku T. Pr. i relatywnie mniejszy I. P. oraz M. P. Za
uzasadnione uznał przy tym żądanie zasądzenia odsetek ustawowych od dnia 23
grudnia 2009 r., gdyż zadośćuczynienia zostały ostatecznie ustalone według
kryteriów wskazanych w przedsądowym wezwaniu strony pozwanej do zapłaty,
zawartym w piśmie z dnia 23 grudnia 2009 r.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§ 1 k.p.c., Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa zarzuciła naruszenie:
- art. 11 ustawy z dnia 18 lipca 1950 r. Przepisy ogólne prawa cywilnego
(Dz. U. Nr 34, poz. 311), art. 165, art. 157 § 3 i art. 283 § 3 k.z. w związku
z art. 3 k.c. i art. XXVI p.w.k.c., a także art. 448 k.c. w brzmieniu
obowiązującym od dnia 28 grudnia 1996 r. w związku z art. 23 i art. 24 § 1
k.c. oraz art. 4421
§ 1 k.c. w związku z art. 5 k.c. i art. 121 pkt 4 k.c. przez ich
zastosowanie mimo braku ku temu podstaw;
- art. 481 § 1 w związku z art. 363 § 2 k.c. przez błędną wykładnię polegającą
na uznaniu, że dłużnik pozostaje w opóźnieniu ze spełnieniem świadczenia
odszkodowawczego przed ustaleniem przez sąd wysokości należnego
odszkodowania oraz
5
- art. 378 § 1 w związku z art. 233 § 1 k.p.c. przez nieustosunkowanie się do
zarzutu apelacji wskazującego na przekroczenie przez Sąd pierwszej
instancji zasady swobodnej oceny dowodów, co doprowadziło do
niewłaściwego zastosowania art. 121 pkt 4 k.c.
Powołując się na tak ujęte podstawy kasacyjne skarżąca wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa w całości, ewentualnie o uchylenie
tego orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odnosząc się w pierwszej kolejności do podstawy kasacyjnej naruszenia
przepisów postępowania, należy stwierdzić, że wypełniający tę podstawę zarzut
obrazy art. 378 § 1 w związku z art. 233 § 1 k.p.c. nie zasługiwał na uwzględnienie.
Wbrew twierdzeniom skarżącej, Sąd Apelacyjny odniósł się
do podniesionego w apelacji zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., wskazując,
iż konkluzja co do znaczenia badań DNA dla rozstrzygnięcia sprawy niniejszej
wynika nie tyle z oceny zgromadzonego materiału dowodowego, ile z faktów
powszechnie znanych. Odwołał się również do - wiążącego przy rozpoznawaniu
kolejnej apelacji - stanowiska wyrażonego w wyroku kasatoryjnym z dnia
20 października 2011 r., aprobującego powyższą ocenę oraz zasadność
zastosowania art. 121 pkt 4 k.c. Wywody odnoszące się do tych kwestii
zamieszczone zostały na str. 13-14 uzasadnienia zaskarżonego wyroku, a ich
trafność nie może być skutecznie podważona - do czego w istocie zmierzała
skarżąca - przy pomocy zarzutu naruszenia wskazanych przepisów postępowania.
Za usprawiedliwioną natomiast należy uznać podstawę kasacyjną
naruszenia prawa materialnego.
U podstaw zaskarżonego wyroku legła ocena, że naruszenie dóbr osobistych
powodów nie miało charakteru jednorazowego lecz przybrało postać trwałą,
odczuwaną do dnia dzisiejszego. Okoliczność ta uzasadnia - według Sądu
Apelacyjnego - zastosowanie do roszczeń powodów art. 23, art. 24 i 448 k.c.
w brzmieniu aktualnie obowiązującym, a do oceny zarzutu przedawnienia - art.
4421
i art. 5 k.c. Zapatrywanie takie trzeba jednak uznać za błędne.
6
W orzecznictwie Sądu Najwyższego zwrócono uwagę na różnice
występujące między trwałym naruszaniem dóbr osobistych a trwałymi skutkami
takiego naruszenia, podkreślając, że jedynie w pierwszym przypadku, tj. w sytuacji,
gdy działanie naruszające dobra osobiste utrzymuje się przez pewien okres, do
oceny skutków naruszenia miarodajne są przepisy obowiązujące w chwili, w której
ustało działanie naruszycielskie. Działanie sprawcy naruszenia dóbr osobistych ma
wówczas charakter ciągły. Takiego charakteru nie ma natomiast zachowanie
polegające na dokonaniu zamiany w placówce służby zdrowia noworodków
po porodzie, a więc działanie jednorazowe, stanowiące czyn bezprawny, skutkujący
naruszeniem dóbr osobistych powodów (zob. uzasadnienie wyroku z dnia
17 kwietnia 2013 r., I CSK 485/12, nie publ.). Przyjmuje się przy tym, że art. 448
k.c. w brzmieniu obowiązującym obecnie nie ma zastosowania do zobowiązań
powstałych na skutek naruszenia dóbr osobistych przed dniem 28 grudnia 1996 r.
(zob. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 23 czerwca 1999 r., I CKN 63/98, OSNC
2000, nr 1, poz. 14; z dnia 22 października 1999 r., III CKN 401/98, nie publ.
i z dnia 25 kwietnia 2002 r., I CKN 616/2000, nie publ.). W świetle tego
zapatrywania, aprobowanego przez skład orzekający, zarzut naruszenia art. 448
k.c. w związku z art. 23, art. 24 § 1 k.c. należało uznać za trafny. Wniosek taki
znajduje uzasadnienie w treści art. XXVI i XLIX § 1 p.w.k.c., zgodnie z którymi
przepisów Kodeksu cywilnego nie stosuje się przy ocenie skutków czynu
niedozwolonego, który zdarzył się przed wejściem w życie tej regulacji (zob. wyroki
Sądu Najwyższego: z dnia 2 czerwca 1967 r., II PRN 38/67, nie publ. i z dnia
7 października 2004 r., IV CK 81/04, nie publ.).
Skoro dochodzonych roszczeń nie usprawiedliwiały powołane przepisy
Kodeksu cywilnego ani - według nie kwestionowanej w skardze kasacyjnej oceny
Sądu Apelacyjnego - przepisy obowiązujące w chwili zaistnienia zdarzenia
szkodzącego (art. 11 p.o.p.c., art. 157 § 3 i art. 165 k.z.), bezprzedmiotowe
okazało się roztrząsanie zarzutów zmierzających do podważenia oceny, czy
roszczenia te uległy przedawnieniu. Jedynie na marginesie wypada zgodzić się
z zapatrywaniem skarżącej, że brak powszechnej dostępności badań DNA
w określonym czasie nie uniemożliwiał wykazania zasadności zgłoszonych
7
roszczeń za pomocą innych dowodów i nie uzasadniał zastosowania konstrukcji
zawieszenia biegu ich przedawnienia, przewidzianej w art. 121 pkt 4 k.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39816
k.p.c. orzekł, jak
w sentencji.