Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 37/14
UCHWAŁA
Dnia 10 lipca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marian Kocon (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
SSN Anna Owczarek
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa Huty […]
przeciwko Kompanii Węglowej S.A.
o zapłatę ewentualnie o zobowiązanie do złożenia przedmiotu świadczenia
do depozytu sądowego,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 26 czerwca 2014 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w K.
postanowieniem z dnia 13 lutego 2014 r.,
"Czy wierzyciel hipoteczny ma legitymację procesową do
dochodzenia odszkodowania od sprawcy szkody na podstawie art. 93
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst
jednolity: Dz.U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361 z późniejszymi zmianami)
i jeżeli tak, to czy może on żądać zapłaty odszkodowania na swoją
rzecz czy też jego roszczenie winno ograniczać się do żądania
zobowiązania złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu
sądowego?"
podjął uchwałę:
Wierzyciel, którego wierzytelność jest zabezpieczona hipoteką
kaucyjną, nie ma legitymacji do dochodzenia od sprawcy szkody
roszczenia o jej naprawienie, przysługującego właścicielowi
nieruchomości na podstawie art. 93 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
2
o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r.,
poz. 707 ze zm.).
3
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 27 sierpnia 2013 r. oddalił żądanie
powódki Huty […] zasądzenia na jej rzecz od pozwanej Kompanii Węglowej S.A.
kwoty 3 798 962 zł z odsetkami, bądź nakazania pozwanej złożenia tej sumy do
depozytu sądowego. Ustalił, że G. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w K.
jest użytkownikiem wieczystym bliżej określonej nieruchomości obciążonej
na rzecz powódki hipoteką kaucyjną. Na skutek szkód górniczych wartość tej
nieruchomości uległa zmniejszeniu w stopniu naruszającym bezpieczeństwo
hipoteki. Wyraził pogląd, że w stosunku do ich sprawcy wierzycielowi
hipotecznemu nie służy roszczenie odszkodowawcze.
Sąd Apelacyjny rozpoznający apelację powódki od powyższego wyroku
powziął poważne wątpliwości, którym dał wyraz w zagadnieniu prawnym
przytoczonym na wstępie, przedstawionym do rozstrzygnięcia Sądowi
Najwyższemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota przedstawionego zagadnienia prawnego sprowadza się do odpowiedzi
na pytanie, czy wierzyciel, którego wierzytelność jest zabezpieczona hipoteką
kaucyjną, może żądać zapłaty do jego rąk przysługującego właścicielowi
odszkodowania, o którym stanowi art. 93 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. - księgach
wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz. U. 2001 r., Nr 124, poz. 1361, ze zm., dalej:
„u.k.w.h.”).
Zasadniczą treścią hipoteki jest uprawnienie wierzyciela do zaspokojenia
wierzytelności z obciążonej nieruchomości (użytkowania wieczystego).
Dopóki wierzytelność nie jest wymagalna, wierzycielowi służą tylko uprawnienia,
mające na celu zachowanie bezpieczeństwa hipoteki (wartości przedmiotu
obciążonego). W odniesieniu do czynności faktycznych właściciela nieruchomości
albo osoby trzeciej, które oddziaływają na nieruchomość w taki sposób, że może
to pociągnąć za sobą zmniejszenie jej wartości w stopniu zagrażającym
bezpieczeństwu hipoteki, ustawa przyznaje wierzycielowi hipotecznemu roszczenie
4
o zaniechanie tych czynności (art. 91 u.k.w.h.). Należy także mieć na względzie,
że zmniejszenie wartości nieruchomości obciążonej hipoteką może - przy istnieniu
przesłanek określonych w prawie obligacyjnym - uzasadniać roszczenie wierzyciela
o naprawienie szkody.
Jeżeli wartość nieruchomości uległa zmniejszeniu, które narusza
bezpieczeństwo hipoteki, sytuacja wierzyciela hipotecznego w stosunku do
właściciela nieruchomości zależy od tego, czy właściciel odpowiada za
zmniejszenie wartości, czy nie odpowiada. W przypadku pierwszym wierzyciel
może żądać, wyznaczając właścicielowi odpowiedni termin na piśmie, bądź
przywrócenia nieruchomości do stanu poprzedniego, bądź dostatecznego
zabezpieczenia dodatkowego. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu
wierzyciel jest uprawniony do niezwłocznej realizacji hipoteki (art. 92 u.k.w.h.).
W przypadku drugim, o który chodzi w przedstawionym zagadnieniu prawnym,
wierzycielowi nie służą w stosunku do właściciela nieruchomości żadne szczególne
uprawnienia. Jednakże według art. 93 u.k.w.h. hipoteka rozciąga się na
przysługujące właścicielowi roszczenie o naprawienie szkody określone w tym
przepisie.
Na podstawie art. 93 u.k.w.h. zakres hipoteki ex lege rozciąga się na
roszczenia o naprawienie szkody. W literaturze przeważa pogląd, że wierzycielowi
hipotecznemu przysługuje nie tylko hipoteka na roszczeniu o naprawienie szkody,
ale także możliwość dochodzenia tego roszczenia na podstawie analogicznie albo
odpowiednio stosowanych przepisów o zastawie na prawach (art. 327 - 335 k.c.).
Według odmiennego, odosobnionego poglądu, taka możliwość wierzycielowi nie
przysługuje, gdyż w prawie polskim zastaw i hipoteka są uregulowane osobno,
dlatego, poza wyjątkami wskazanymi w ustawie (art. 1085
u.k.w.h.), wzajemne
analogiczne (odpowiednie) stosowanie przepisów z obydwu reżimów jest
niedopuszczalne.
Zdaniem Sądu Najwyższego należy się przychylić do poglądu, że wskutek
objęcia hipoteką roszczenia właściciela o naprawienie szkody z mocy art. 93
u.k.w.h. realizacja praw przysługujących wierzycielowi hipotecznemu następuje na
podstawie odpowiednio stosownych przepisów o zastawie na prawach (art. 327 -
5
335 k.c.). Jeżeli bowiem zgodnie z art. 1085
u.k.w.h. mają one zastosowanie
w razie braku stosownego unormowania do hipoteki na wierzytelności hipotecznej,
to tym bardziej do hipoteki na wierzytelności „zwykłej”. W rachubę wchodzą
właściwie trzy przepisy, mianowicie art. 330, 333 oraz 335 k.c.
Zgodnie z art. 330 k.c. zastawnik może wykonywać wszelkie czynności
i dochodzić wszelkich roszczeń, które zmierzają do zachowania prawa obciążonego
zastawem. Przepis ten daje zastawnikowi tylko możliwość dokonywania wszelkich
działań, mających na celu zachowanie prawa obciążonego zastawem.
Chodzi zatem o wszelkie czynności zachowawcze, mające na celu utrzymanie
w stanie nie pogorszonym tego prawa. Kompetencje zastawnika z art. 330 k.c.
mają służyć „ochronie istnienia i wartości zastawu.” Środki ochrony przysługują
zastawnikowi w sytuacji, gdy zachowania zastawcy, właściciela rzeczy zastawionej
lub osoby trzeciej zagrażają lub prowadzą do zmniejszenia wartości przedmiotu
zastawu. Zastawcy przysługuje np. prawo podejmowania czynności powodujących
przerwę biegu przedawnienia roszczenia (art. 123 k.c.) albo innych czynności
zmierzających do ochrony prawa (art. 59 i 527 k.c.).
Zastawnik, oprócz typowych czynności zachowawczych nie jest
legitymowany do samodzielnego dochodzenia roszczenia odszkodowawczego.
Artykuł 330 k.c. stanowi bowiem wyłącznie o swoistych dla zastawu środkach
pozwalających na zachowanie przedmiotu obciążenia, a takim środkiem nie
jest dochodzenie samego prawa; jego realizacja. Dochodzenie roszczenia
odszkodowawczego nie jest sposobem na jego zachowanie (ochronę), ale jego
wykonywaniem (realizacją), wskutek czego dochodzi do wygaśnięcia prawa.
Ta konstatacja oznacza, że wierzyciel hipoteczny na podstawie analogicznie
(odpowiednio) stosowanego art. 330 k.c. nie może samodzielnie dochodzić
roszczenia o naprawienie szkody przysługującego właścicielowi na podstawie art.
93 u.k.w.h. Co najwyższej mógłby dokonywać wszelkich czynności mających
na celu zachowanie tego prawa.
Według art. 333 k.c. do odbioru świadczenia uprawnieni są zastawca
wierzytelności i zastawnik łącznie. Każdy z nich może żądać spełnienia
6
świadczenia do rąk ich obu łącznie albo złożenia przedmiotu świadczenia do
depozytu sądowego.
Artykuł 333 k.c. stanowi jedynie o uprawnieniu do odebrania świadczenia
łącznie przez zastawnika i zastawcę w celu ochrony interesu tego pierwszego.
Celem uregulowania zawartego w tym przepisie nie jest zaspokojenie interesu
zastawnika jako wierzyciela, a więc umorzenie jego wierzytelności przez spełnienie
świadczenia przez dłużnika zastawcy, ale jedynie zabezpieczenie interesu
zastawnika. Nie może on żądać spełnienia świadczenia od dłużnika z obciążonej
wierzytelności. Może jedynie żądać, aby świadczenie było spełnione do jego rąk
łącznie z wierzycielem - zastawcą albo do depozytu sądowego. Inaczej mówiąc,
roszczenie zastawnika z art. 333 zd. 2 k.c. sprowadza się nie do możliwości
dochodzenia wierzytelności obciążonej, ale do spełnienia z niej świadczenia wobec
oznaczonych osób, a więc zastawnika oraz zastawcy łącznie (albo do złożenia
świadczenia do depozytu sądowego).
Rozważanie powyższe prowadzi do wniosku, że analogiczne (odpowiednie)
stosowanie art. 333 k.c. do sytuacji uregulowanej przez art. 93 u.k.w.h. pozwala
wierzycielowi hipotecznemu jedynie na żądanie spełnienia świadczenia
odszkodowawczego do rąk jego oraz właściciela nieruchomości łącznie (albo do
złożenia świadczenia do depozytu sądowego). Nie daje natomiast podstaw dla
żądania odszkodowania przezeń samodzielnie.
Artykuł 335 k.c. z kolei stanowi o możliwości przelewu przez zastawcę
wierzytelności pieniężnej na zastawnika, jeżeli jego wierzytelność także jest
pieniężna. W istocie określa specyficzny tryb zaspokojenia zastawnika. Przyznaje
mu bowiem roszczenie o przeniesienie - w miejsce zapłaty (na wzór datio
in solutum) - wierzytelności obciążonej zastawem. Dokonanie przelewu następuje
zaś z zachowaniem właściwych przepisów (art. 509 i nast. k.c.). Przeto analogiczne
(odpowiednie) stosowanie analizowanego przepisu nie daje żadnych podstaw dla
samodzielnego żądania przez wierzyciela hipotecznego odszkodowania z art. 93
u.k.w.h.
Reasumując, właściciel nieruchomości ma wyłączną legitymację do
dochodzenia roszczenia o naprawienie szkody przewidzianego w art. 93 u.k.w.h.
7
Nie narusza to jednak w żadnym zakresie interesu wierzyciela hipotecznego.
Zgodnie z analogicznie stosowanym art. 333 k.c. wierzyciel hipoteczny może żądać
spełnienia świadczenia odszkodowawczego w pieniądzu do rąk jego i właściciela
nieruchomości łącznie albo złożenia jego przedmiotu do depozytu sądowego.
W takim przypadku, w myśl analogicznie stosowanego art. 332 k.c. hipoteka
obejmie uzyskaną kwotę pieniężną.
W przypadku, gdy nie wszczęto postępowania o odszkodowanie,
a wierzytelność zabezpieczoną hipoteką będzie można zaspokoić z hipoteki,
egzekucja zostanie skierowana do nieruchomości oraz wierzytelności
o naprawienie szkody, stosownie do przepisów postępowania cywilnego
o egzekucji z nieruchomości (art. 921-1003 k.p.c.) oraz o egzekucji z innych
wierzytelności (art. 895-908 k.p.c.).
Z tych względów podjęto uchwałę, jak na wstępie.