Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 670/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 lipca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Owczarek (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa T. K. i G. K.
przeciwko Gminie Miasta G.
o nakazanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 lipca 2014 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 maja 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powodów solidarnie na
rzecz strony pozwanej kwotę 1 800,- (jeden tysiąc osiemset)
złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Po rozpoznaniu apelacji powodów T. K. i G. K. oraz pozwanej Gminy Miasta G.
od wyroku Sądu Okręgowego w G. z dnia 18 grudnia 2012 r. - wyrokiem z dnia 28
maja 2013 r. Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób,
że oddalił powództwo i rozstrzygnął o kosztach procesu oraz oddalił apelację
powodów i zasądził od nich na rzecz pozwanej koszty postępowania apelacyjnego.
W uzasadnieniu tego orzeczenia wskazano, że trafny okazał się zarzut pozwanej
naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 232 k.c., wskazującego grunty, które mogą
zostać oddane w użytkowanie wieczyste oraz określającego, czyją własność
powinny one stanowić. Z przepisu tego wynika, że niemożliwe jest ustanowienie
użytkowania wieczystego na gruntach, których Skarb Państwa albo jednostka
samorządu terytorialnego jest współwłaścicielem z osobą fizyczną lub prawną,
nie można więc ustanowić użytkowania wieczystego na udziale gminy we
własności nieruchomości, w której współwłaścicielami są takie podmioty.
Poglądu tego nie zmienia źródło roszczeń powodów, jakim w rozpoznawanej
sprawie jest art. 4 ustawy z dnia 3 lipca 1947 r. o popieraniu budownictwa (Dz.U. Nr
52, poz. 270 ze zm.).
W sprawie został ustalony następujący stan faktyczny. Na podstawie
orzeczeń Zarządu Miejskiego w G. z 1947 i 1948 r. F., L. i Fe. J. przystąpili do
odbudowy domu wielorodzinnego w G., zniszczonego w 83% podczas II wojny. Ze
względu na brak środków finansowych na wykonanie prac, w 1949 r. została w
sprawie odbudowy zawarta umowa notarialna z wymienionymi osobami, przy czym
w miejsce Fe. J. wstąpił P. K., który miał uzyskać zgodę od właściwych władz na
nabycie praw do lokali w budynku, sam zaś miał posiadać prawo do używania
jednego lokalu sklepowego na parterze wraz przylegającym jednopokojowym
mieszkaniem oraz mieszkania trzypokojowego na pierwszym piętrze budynku.
Wymienione osoby odbudowały dom i podzieliły między siebie lokale, otrzymując
zgodę na użytkowanie budynku w 1963 r. Decyzją administracyjną z dnia 14 maja
1981 r., opartą na przepisach dekretu z dnia 26 października 1945 r. o rozbiórce
i odbudowie budynków, ustanowione zostało prawo użytkowania budynku na okres
20 lat. Następnie, część lokali w budynku, po wyodrębnieniu, została sprzedana
3
osobom trzecim wraz z udziałem w prawie do gruntu. Pozostała część we
współwłasności nieruchomości, niezwiązana z własnością żadnego z lokali, należy
do Gminy Miasta G. i wynosi 28/100. Jedynymi lokalami niewyodrębnionymi są
lokale nr 1 i 2, z których w lokalu nr 1, posiadanym przez powoda T. K. na
podstawie umowy najmu zawartej z Gminą Miasto G., prowadzony jest sklep (jest
to ten sam lokal użytkowy, który po odbudowie zajął poprzednik prawny powoda).
Lokal mieszkalny na pierwszym piętrze został przez powoda kupiony od Gminy
Miasta G., a następnie darowany synowi.
Dnia 10 maja 2010 r. Samorządowe Kolegium Odwoławcze w G. stwierdziło
nieważność orzeczenia Zarządu Miejskiego w G. z 1949 r., a także decyzji
Prezydenta Miasta G. z 1981 r. z powodu ich niezgodności z prawem, tzn. oparcia
ich na powołanym dekrecie z 1945 r. o rozbiórce i naprawie budynków - mimo, że w
dniu 14 maja 1981 r. dekret ten nie obowiązywał, moc obowiązująca miała
natomiast ustawa z 1947 r., na podstawie której osobom odbudowującym budynki
przysługiwały inne, dalej idące roszczenia.
Uwzględniając roszczenie powodów Sąd Okręgowy wskazał, że jedynie tą
drogą możliwa jest realizacja uprawnień przysługujących im na podstawie ustawy
z 1947 r. Na przeszkodzie temu rozwiązaniu nie może natomiast stać
ukształtowanie stanu prawnego nieruchomości, w którym niemożliwe byłoby
ustanowienie użytkowania wieczystego na udziale we współwłasności Skarbu
Państwa i osób fizycznych. Do odmiennego wniosku doszedł jednak Sąd
Apelacyjny, podzielając stanowisko judykatury i większości poglądów doktryny,
że obecny stan prawny nie daje podstaw do takiego ukształtowania prawa
użytkowania wieczystego, by przysługiwało ono na udziale Skarbu Państwa lub
gminy wespół z osobami fizycznymi. Wynika to z konstrukcji użytkowania
wieczystego jako prawa jednolitego, niepodlegającego wewnętrznym podziałom.
Według Sądu Apelacyjnego ustawowa podstawa żądania powodów oparta na
art. 4 ustawy z 1947 r. nie daje się pogodzić z obecnym systemem prawnym, a z
pewnych uprawnień wynikających z tej ustawy (nieodpłatne korzystanie
z nieruchomości przez 20 lat) skorzystał poprzednik prawny powodów.
4
W skardze kasacyjnej powodów zarzucono zaskarżonemu wyrokowi
naruszenie prawa materialnego, tj. art. 232 k.c. poprzez błędną wykładnię,
polegającą na przyjęciu, że nie jest możliwe ustanowienie użytkowania wieczystego
na udziale gminy we współwłasności gruntu, stanowiącego współwłasność gminy
oraz osób fizycznych, oraz art. 4 ust. 1 ustawy z 1947 r. w związku z art. 64 k.c.
poprzez ich niewłaściwe zastosowanie, polegające na niezasadnej odmowie
stwierdzenia obowiązku złożenia oświadczenia woli objętego żądaniem pozwu.
Skarżący wnieśli o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie co
do istoty sprawy, ewentualnie przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania,
z rozstrzygnięciem o kosztach postępowania. W odpowiedzi pozwana Gmina
Miasto G. wniosła o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie kosztów
postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest nieuzasadniona. Sąd Apelacyjny stwierdził trafnie,
że realizacja uprawnienia z art. 4 ust. 1 ustawy z 1947 r. nie może polegać na
przyznaniu prawa użytkowania wieczystego na udziale w nieruchomości, w sytuacji,
w której drugi udział przysługiwałby osobie prywatnej. Stanowisko to stałoby
w sprzeczności z konstrukcją użytkowania wieczystego, która - jak wielokrotnie
stwierdzano w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego – wyklucza
możliwość ustanowienia tego prawa w razie pozostawania nieruchomości we
współwłasności Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego i osoby
prywatnej (por. uchwałę siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23 września
1993 r., III CZP 81/93, OSNC 1994, nr 2, poz. 27; uchwałę Sądu Najwyższego
z dnia 18 października 2007 r., III CZP 82/07, OSNC 2008, nr 10, poz. 12;
oraz postanowienie Sądu Najwyższego z17 czerwca 1999 r., I CKN 386/98, OSNC
2000, nr 2, poz. 26). Odmienne wypowiedzi judykatury (zwłaszcza uchwała z dnia
18 maja 1995 r., III CZP 61/95, OSNC 1995, nr 9, poz. 130), na które powołują się
skarżący, pozostają z tej perspektywy w zdecydowanej mniejszości i zostały
zakwestionowane we wspomnianym, późniejszym chronologicznie orzecznictwie
Sądu Najwyższego.
5
Pogląd o braku możliwości ustanowienia użytkowania wieczystego w razie
panowania na nieruchomości stosunków własnościowych w układzie, jaki ma
miejsce w rozpoznawanej sprawie, w powołanym wyżej orzecznictwie uzasadniany
był przede wszystkim charakterem tego prawa – mogącego obejmować jedynie
nieruchomości należące do Skarbu Państwa lub jednostek samorządu
terytorialnego, rozumiane jako fizycznie wyodrębniona całość, nie zaś wyłącznie
udział w prawie jej własności. Jako argument za tym wnioskiem wskazywano także,
że ustanowienie użytkowania wieczystego wyłącznie na udziale we własności
nieruchomości odbierałoby temu prawu charakter bezwzględny, ograniczając jego
skuteczność wyłącznie do stron umowy.
Pewna szczególność problemu stanowiącego istotę rozpoznawanej skargi
kasacyjnej wynika z podstawy, na której oparte zostało żądanie pozwu. Stanowi ją
art. 4 ust. 1 ustawy z 1947 r. przyznający osobom wznoszącym budynek
mieszkalny roszczenie o ustanowienie prawa rzeczowego. Jak stwierdzono
w orzecznictwie, roszczenie to ma charakter obligacyjny i powstaje z mocy prawa
(tak Sąd Najwyższy w wyroku z 21 lutego 2002 r., IV CKN 785/00, nie publ.).
Treść tej regulacji nie pozostawia jednak wątpliwości, że sposób realizacji
wskazanego w niej roszczenia może odbywać się wyłącznie w granicach
wyznaczanych przez ogólne regulacje prawa materialnego. Nie może ono
prowadzić do kreowania nowych rodzajów praw rzeczowych ani modyfikowania
konstrukcyjnych założeń praw przewidzianych przez ustawodawcę. Treść art. 4 ust.
1 ustawy z 1947 r. nie może zwłaszcza być traktowana z tej perspektywy jako
przepis o charakterze szczególnym względem art. 232 k.c., pozwalając na przyjęcie
odmiennych przesłanek ustanowienia prawa użytkowania wieczystego i objęcie nim
także udziału w prawie własności nieruchomości.
Wniosku tego, wbrew twierdzeniom skarżących, nie mogą uzasadniać
zwłaszcza konkretne okoliczności faktyczne - w tym, wskazywany w skardze
kasacyjnej, brak możliwości realizacji roszczenia z art. 4 ust. 1 ustawy z 1947 r.,
którego skutkiem stało się rozporządzenie udziałem w prawie własności
nieruchomości. Argumenty te nie wystarczają do uczynienia wyjątku od ogólnych
reguł konstrukcyjnych użytkowania wieczystego. Konsekwencją takiej drogi
rozumowania byłaby możliwość kreowania praw rzeczowych w sposób
6
kazuistyczny – pozwalająca na dopasowywanie także przesłanek ich powstania
i treści do konkretnych sytuacji faktycznych. Rezultat taki stałby w oczywistej
sprzeczności zarówno z koncepcją systemu praw rzeczowych (opartą o katalog
zamknięty), jak i z funkcjami, jakie pełni ona w praktyce (gwarantując stabilność
i przewidywalność stosunków związanych z tymi prawami).
Z tych powodów, za nieuzasadnione uznać należy oba zarzuty skargi
kasacyjnej. Sąd Apelacyjny trafnie wykluczył możliwość ustanowienia użytkowania
wieczystego zgodnie z treścią żądania powodów, orzekając w tym zakresie zgodnie
z art. 232 k.c. W konsekwencji, nie został naruszony także art. 4 ust. 1 ustawy
z 1947 r. w związku z art. 64 k.c., przepisy te bowiem nie mogły stanowić podstawy
zobowiązania pozwanej do złożenia oświadczenia woli o treści wskazanej w pozwie.
Wniosek ten nie oznacza oczywiście z góry, by powodowie nie mogli dochodzić
realizacji swojego interesu majątkowego w ramach innych roszczeń
dopuszczalnych na gruncie prawa prywatnego, wobec treści żądania pozwu
kwestia ta nie mieści się jednak w granicach rozpoznawanej sprawy.
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39814
k.p.c. orzeczono jak
w sentencji, o kosztach postępowania rozstrzygając na podstawie art. 98 § 1 i art.
109 § 1 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.