Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 456/13
POSTANOWIENIE
Dnia 24 lipca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Agnieszka Piotrowska (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
z wniosku Skarbu Państwa - Prezydium Rady Narodowej m. Ł.
z udziałem H. L.
o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości
ze skargi H. L., R. L., A. L., D. L.
z udziałem Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta Ł. i Miasta Ł.
o wznowienie postępowania w sprawie zakończonej prawomocnym
postanowieniem z dnia 10 grudnia 1959 r., sygn. akt … 2569/59,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 24 lipca 2014 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania Miasta Ł.
od postanowienia Sądu Okręgowego w Ł.
z dnia 16 kwietnia 2013 r.
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w Ł. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 24 lipca 2012 r., Sąd Rejonowy w Ł. wznowił
postępowanie w sprawie zakończonej postanowieniem z dnia 10 grudnia 1959 r.,
wydanym przez Sąd Powiatowy dla miasta Ł. w sprawie … 2569/59 z wniosku
Skarbu Państwa z udziałem H. L. o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości
położonej w Ł. przy ul. K.[…], oznaczonej hip. nr 745, rep. hip. nr 1576 w drodze
przemilczenia (pkt 1) oraz zmienił wymienione wyżej postanowienie w ten sposób,
że oddalił wniosek w części stwierdzenia, że Sarb Państwa na podstawie
przedawnienia/zasiedzenia jest właścicielem nieruchomości położonej w Ł. przy ul.
K. […] (obecnie ul. K.[…]), oznaczonej hip. nr 745 a, rep. hip. nr 1576, obecnie
uregulowanej w księdze wieczystej …127588/5 prowadzonej przez Sąd Rejonowy
w Ł., oznaczonej jako działka 351/10 o powierzchni 917 m2
(pkt 2).
Sąd pierwszej instancji ustalił, że postanowieniem Sądu Grodzkiego z dnia
11 maja 1945 r., w sprawie o sygn. akt …619/45, wprowadzono H. L. w posiadanie
nieruchomości położonej w Ł. przy ul. Z. […] oznaczonej numerem 745a rep. hip.
1576. Na podstawie protokołów regulacji spadku z dnia 11 maja 1946 r. i z dnia 17
grudnia 1947 r. właścicielem całej nieruchomości stał się H. L. W dniu 8
października 1959 r. wpłynął do Sądu Powiatowego dla miasta Ł. wniosek Wydziału
Finansowego Prezydium Rady Narodowej, działającego w imieniu i na rzecz
Skarbu Państwa, o stwierdzenie zasiedzenia własności nieruchomości położonej w
Ł. przy ul. K. […] (ul. Z.[…]). W treści wniosku wskazano, że nieruchomość ta
stanowiła majątek opuszczony w rozumieniu art. 1 dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o
majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. Nr 13, poz. 87 ze zm.) oraz
znajdowała się w zarządzie Miejskiego Zarządu Budynków Mieszkalnych Ł.-P. Na
skutek tego wniosku Sąd Powiatowy dla miasta Ł. w dniu 10 grudnia 1959 r. wydał
postanowienie w sprawie o sygn. akt … 2569/59, stwierdzające nabycie przez
Skarb Państwa własności nieruchomości położonej w Ł. przy ul. K. […] przez
zasiedzenie. W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd wskazał, że na podstawie
zaświadczeń i dokumentów załączonych do akt sprawy ustalono, że powyższa
3
nieruchomość jest majątkiem opuszczonym i jest w posiadaniu Skarbu Państwa od
1945 r., a jej poprzedni właściciel jest nieznany z miejsca pobytu.
W 1961 roku odszkodowanie za utratę nieruchomości położonej przy ul. Z.
[…] otrzymała od Rządu Stanów Zjednoczonych Ameryki I. H.
Na skutek wniosku z dnia 22 sierpnia 1945 r. nieruchomość przy ul. K. […]
została wyłączona z rep. hip. 1576 i założono dla niej księgę wieczystą
KW …110629. Na skutek wniosku z dnia 13 stycznia 1998 r. odłączono
z KW …110629 działkę nr 351/10 o powierzchni 917 m2
i założono dla niej księgę
wieczystą KW …127588.
Uczestnicy postępowania: H. L., R. R. L., A. L. i D. L. są następcami
prawnymi H. L.
W dniu 18 marca 2010 r. H. L. udzielił swojemu pełnomocnikowi
upoważnienia do przejrzenia akt … 2569/59, które zostały udostępnione
pełnomocnikowi w dniu 22 marca 2010 r.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, postępowanie w sprawie … 2569/59
podlegało wznowieniu, a wniosek Skarbu Państwa o stwierdzenie nabycia
własności w drodze przemilczenia – oddaleniu. W prawomocnie zakończonej
sprawie … 2569/59 poprzednik prawny skarżących, tj. H. L. nie był uczestnikiem
postępowania, a zatem podstawę skargi jego następców prawnych stanowi art. 524
§ 2 k.p.c. W sprawie nie zostały wykazane okoliczności, które świadczyłyby o
przekroczeniu terminu do wniesienia skargi. Nie było dowodów, by w
postępowaniach toczonych w Stanach Zjednoczonych przez osoby trzecie
w stosunku do skarżących, sami skarżący dysponowali wiedzą o konkretnym
postanowieniu, na podstawie którego pozbawiono własności ich poprzednika
prawnego. Najwcześniejszą datą, od jakiej skarżący powzięli wiedzę
o postanowieniu, jest dzień 22 marca 2010 r., w którym pełnomocnik H. L. uzyskał
dostęp do akt sprawy … 2569/59. W konsekwencji skarga została wniesiona w
terminie, co uzasadniało wznowienie postępowania.
Postanowienie Sądu Powiatowego dla miasta Ł. z dnia 10 grudnia 1959 r. w
sprawie … 2569/59 zostało wydane bez podstawy prawnej, gdyż posiadanie
nieruchomości, której dotyczył wniosek, zostało przywrócone. Ponadto działania
4
podejmowane przez H. L., w szczególności przeprowadzenie regulacji spadkowych
w odniesieniu do nieruchomości oraz opłacanie podatków od niej w 1946 r.
świadczą o tym, że nieruchomość nie posiadała statusu opuszczonej. W chwili
wydania postanowienia w odniesieniu do nieruchomości, której dotyczyło
postępowanie, nie był to majątek opuszczony według przepisów dekretu z 8 marca
1946 r. W konsekwencji postanowienie stwierdzające przejście na Skarb Państwa
własności nieruchomości w drodze zasiedzenia (przemilczenia) na podstawie art.
34 ust. 1 pkt 1 dekretu z dnia 8 marca 1946 r., było pozbawione podstawy prawnej,
co uzasadniało oddalenie wniosku o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości
w drodze tzw. przemilczenia.
Postanowieniem z dnia 16 kwietnia 2013 r., Sąd Okręgowy w Ł. oddalił
apelacje wniesione od postanowienia Sądu Rejonowego przez uczestników
postępowania: Skarb Państwa – Prezydenta Miasta Ł. i Miasto Ł. Sąd drugiej
instancji uznał za prawidłowe ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, jak
również podzielił jego ocenę prawną. W szczególności, nie podzielając zarzutu
naruszenia art. 407 § 1 k.p.c., podniósł, że bliżej określone w uzasadnieniu
wątpliwości co do tożsamości nieruchomości nie pozwalały wnioskodawcy
jednoznacznie przyjąć, iż sprawa o podanej sygnaturze dotyczy właśnie
nieruchomości objętej wnioskiem. H. L. posiadał po swoim ojcu dokumenty, w
oparciu o które można było dopiero rozpocząć poszukiwania nieruchomości
położonej w Ł. przy ul. Z. […] i ustalić jej stan prawny. Do tego niezbędne było
zapoznanie się z aktami sprawy, której skarga dotyczy. H. L. uprawdopodobnił więc
okoliczności zachowania terminu i dopuszczalności wznowienia. Brak jest dowodu
przeciwnego na okoliczność, że przed datą 22 marca 2010 r. H. L. posiadał wiedzę
o podstawie wznowienia postępowania.
Sąd Okręgowy uznał za niezasadny także zarzut braku legitymacji
skarżących do żądania wzruszenia prawomocnego orzeczenia co do całej
nieruchomości z tej przyczyny, że w 1961 r. odszkodowanie za utratę ½ udziału
w nieruchomości przy ul. Z. […] otrzymała od Rządu Stanów Zjednoczonych I. H.,
co było powodem wszczęcia postępowania administracyjnego przez Ministra
Finansów. Sprawa dotyczy skargi o wznowienie postępowania wniesionej przez
spadkobierców H. L., co do którego nie ma informacji, czy uzyskał odszkodowanie
5
za nieruchomość na tej samej podstawie co jego siostra. Z informacji Ministra
Finansów wynika, że odszkodowanie uzyskała jedynie I. H. Ponadto, sprawa …
2569/59 formalnie toczyła się jedynie z udziałem H. L., jako jedynego właściciela
nieruchomości, której dotyczył wniosek o zasiedzenie i zakończyła się w 1959 r. I.
H. nie była uczestnikiem tego postępowania, zatem nie jest uzasadnione
stanowisko, że przyznanie jej odszkodowania w 1961 r., a także decyzja wydana
przez Ministra Finansów może przesądzić o dopuszczalności skargi o wznowienie
postępowania zakończonego w 1959 r., czy też skutkować brakiem legitymacji
skarżących.
Od postanowienia Sądu Okręgowego skargę kasacyjną wniósł uczestnik
postępowania Miasto Ł., który zaskarżył je w całości. W ramach podstawy
kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. w skardze zarzucono naruszenie przepisów:
art. 524 § 2 k.p.c., art. 410 § 1 w zw. z art. 524 § 2 i art. 407 k.p.c. oraz art. 409
k.p.c. w zw. z art. 410 § 1 k.p.c. Uczestnik postępowania wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do
ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego postanowienia
oraz postanowienia Sąd pierwszej instancji i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej
instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W skardze kasacyjnej bezzasadnie podniesiono, że przyznanie I. H.
odszkodowania w ramach układu zawartego między Rządem Stanów
Zjednoczonych Ameryki Północnej a Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
podpisanym w dniu 16 lipca 1960 r. o uregulowaniu roszczeń finansowych (dalej:
„układ indemnizacyjny”) wyłączało posiadanie przez skarżących interesu prawnego
w zgłoszeniu wniosku o wznowienie postępowania w zakresie ½ udziału
w nieruchomości przy ul. Z.[…]. Przepis zawarty w art. 524 § 2 k.p.c. w ogóle nie
posługuje się pojęciem „interesu prawnego”, lecz stanowi, że uprawnionym do
żądania wznowienia postępowania jest zainteresowany, który nie był uczestnikiem
postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem orzekającym co do
istoty sprawy, jeżeli postanowienie to narusza jego prawa. Skarżący – abstrahując
od dalszych kwestii związanych z prawidłowością zastosowania powołanego wyżej
6
przepisu w rozpoznanej sprawie – niewątpliwie wykazali, że prawomocne
postanowienie narusza ich prawa wywodzone z następstwa materialnoprawnego
po spadkodawcy (H. L.), będącym właścicielem nieruchomości, której dotyczyło
prawomocne postanowienie zaskarżone skargą o wznowienie postępowania.
Istotne jest przy tym to, jak trafnie przyjęły Sądy meriti, że postępowanie
zakończone prawomocnym postanowieniem toczyło się wyłącznie z udziałem
(chociaż nie osobistym) H. L., jako właściciela nieruchomości, który ponadto – tak,
jak i żaden z jego następców prawnych - nie brał udziału w postępowaniu przed
Komisją Stanów Zjednoczonych do spraw uregulowania roszczeń zagranicznych.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego na tle spraw o uzgodnienie treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym – a więc postępowania, w którym
przedmiotem ustalenia jest prawo własności - jednolicie przyjmowano, że wydanie
decyzji Ministra Finansów na podstawie art. 2 ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r.
o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa
w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz.
U. Nr 12, poz. 65) – w następstwie wypłacenia odszkodowania po wcześniejszym
przeprowadzeniu postępowania przed Amerykańską Komisją Odszkodowawczą
działającą na podstawie układu indemnizacyjnego – i dokonaniu w oparciu o tę
deklaratoryjną decyzję Ministra Finansów wpisu Skarbu Państwa do księgi
wieczystej jako właściciela nieruchomości, za którą wypłacono odszkodowanie, nie
wyłącza prowadzenia sporu sądowego o własność przez osobę, która nie brała
udziału w postępowaniu przez wymienioną wyżej Komisją, ani nie otrzymała
odszkodowania za tę nieruchomość (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia
16 czerwca 2009 r., V CSK 458/08, nie publ. oraz z dnia 15 października 2010 r.,
V CSK 3/10, nie publ.). W uzasadnieniu obu tych orzeczeń wyjaśniono, że zakres
deklaratoryjnego stwierdzenia w decyzji Ministra Finansów o przejściu na rzecz
Skarbu Państwa nieruchomości na podstawie umowy międzynarodowej ogranicza
się wyłącznie do kwestii uzyskania przez Skarb Państwa tytułu własności jako
podstawy wpisu do księgi wieczystej, a nie prawa własności. Podzielając to
stanowisko, analogicznie w rozpoznawanej obecnie sprawie wywołanej wnioskiem
o wznowienie postępowania należy przyjąć, że decyzja Ministra Finansów, o której
mowa w art. 2 ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach
7
wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe
umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych, nie stanowiła przeszkody do
żądania przez skarżących wznowienia postępowania dotyczącego nieruchomości
stanowiącej własność ich poprzednika prawnego skoro ani ich poprzednik prawny,
a zarazem uczestnik prawomocnie zakończonego postępowania, ani oni sami nie
brali udziału w postępowaniu przed Amerykańską Komisją Odszkodowawczą i nie
otrzymali odszkodowania za nieruchomość, której dotyczyło postanowienie
w prawomocnie zakończonej sprawie. Tylko ubocznie należy zauważyć,
iż z dokonanych w sprawie ustaleń wynika, że wskazana wyżej decyzja Ministra
Finansów w odniesieniu do nieruchomości, której dotyczy postępowanie, w ogóle
nie została wydana. W istocie konstrukcja zarzutu skargi kasacyjnej naruszenia art.
524 § 2 k.p.c. przez nieuwzględnienie skutków tej decyzji opiera się na
antycypowaniu skutków decyzji, której wydania spodziewa się uczestnik
postępowania Miasto Ł. W tej sytuacji co najwyżej można byłoby podnieść
w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 177 pkt 3 k.p.c.
Zgodnie z art. 3983
§ 3 k.p.c., podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być
zarzuty dotyczące oceny dowodów i ustaleń faktycznych. Tymi ostatnimi,
stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia, Sąd Najwyższy jest związany
podczas dokonywania kontroli kasacyjnej (art. 39813
§ 2 k.p.c.). Z tej przyczyny nie
było możliwe dokonanie przez Sąd Najwyższy odmiennych od Sądu Okręgowego
ustaleń odnoszących się do pozyskania wiedzy skarżącego H. L. o prawomocnym
postanowieniu zaskarżonym skargą o wznowienie postępowania, co zadecydowało
na ocenie, że skarżący zachowali termin do wniesienia tej skargi.
Mimo to uznanie, że skarżący zachowali termin do wniesienia skargi
o wznowienie postępowania nastąpiło z naruszeniem przepisów postępowania.
Przede wszystkim należy zauważyć niekonsekwentne stanowisko Sądów meriti co
do uczestnictwa w postępowaniu zakończonym prawomocnym orzeczeniem
zaskarżonym skargą o wznowienie postępowania H. L. – poprzednika prawnego
skarżących. Sądy przyjęły bowiem, że nie brał on udziału w tym postępowaniu,
innym razem że brał w nim udział, ale jedynie formalnie. Tymczasem H. L. był
uczestnikiem postępowania w sprawie o sygn. akt … 2569/59, zakończonego
prawomocnym postanowieniem z dnia 10 grudnia 1959 r. wydanym przez Sąd
8
Powiatowy dla miasta Ł. W sprawie tej nie brał jedynie osobistego udziału. Ze
względu na to, że jego miejsce pobytu, według twierdzeń wnioskodawcy, nie było
znane, w postępowaniu reprezentował go kurator ustanowiony dla strony, której
miejsce pobytu nie jest znane. Konsekwencją tego stanu rzeczy jest to, że skarżący
wywodzą swoje uprawnienia do udziału w postępowaniu sądowym, zakończonym
prawomocnym postanowieniem z dnia 10 grudnia 1959 r. z mocy następstwa
prawnego, w drodze spadkobrania, po zmarłym uczestniku postępowania H. L.,
którego prawa własności dotyczyło wydane w tym postępowaniu orzeczenie. Z tych
względów do skarżących nie ma zastosowania art. 524 § 2 k.p.c. Przepis ten
dotyczy sytuacji, w której wydane prawomocnie orzeczenie co do istoty sprawy
narusza prawa podmiotu, który nie wziął w nim udziału. Ma więc on zastosowanie
do osób, które jako zainteresowane w rozumieniu art. 510 § 1 k.p.c., powinny były
wziąć w nim udział jako uczestnicy postępowania, a ponadto wydane w nim, bez
ich udziału, prawomocne orzeczenie co od istoty, naruszyło ich prawo. Przepis ten
ma zastosowanie również do spadkobierców zainteresowanego, który nie brał
udziału w postępowaniu nieprocesowym. Natomiast w sytuacji, w której skarżący
swoją legitymacją do udziału w postępowaniu nieprocesowym wywodzą z sukcesji
materialnoprawnej po uczestniku postępowania wstępują oni także w jego sytuację
procesową z chwili otwarcia spadku (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
11 maja 1998 r., I CKN 52/98, nie publ., z dnia 10 lutego 1999 r., II CKN 645/98,
nie publ. oraz z dnia 23 maja 2012 r., nie publ.). Wówczas podstawą wznowienia
postępowania może być tylko ta, którą mógłby powołać ich poprzednik prawny
i tylko wówczas, gdy w stosunku do ich poprzednika prawnego nie minął termin do
wniesienia skargi o wznowienie postępowania.
H. L. jako uczestnik postępowania zakończonego prawomocnym
postanowieniem z dnia 10 grudnia 1959 r. mógł żądać jego wznowienia na
podstawie art. 524 § 1 k.p.c., a nie art. 524 § 2 k.p.c. Z tej przyczyny niezasadne
było zastosowanie w odniesieniu do skarżących, jako jego następców prawnych, art.
524 § 2 k.p.c. W zakresie nieuregulowanym w art. 524 k.p.c. do wznowienia
postępowania nieprocesowego mają odpowiednie zastosowanie poprzez art. 13 § 2
k.p.c. przepisy o wznowieniu postępowania zawarte w części dotyczącej
postępowania procesowego (art. 399 k.p.c. i nast.). Niedziałanie w sprawie kuratora
9
ustanowionego dla nieznanego z miejsca pobytu może uzasadniać wznowienie
postępowania na podstawie art. 401 pkt 2 k.p.c. (por. postanowienia Sądu
Najwyższego: z dnia 2 sierpnia 2007 r., V CSK 155/07, nie publ. oraz z dnia
13 marca 2012 r., IV CSK 284/11) z powodu pozbawienia możności obrony.
Ponadto, w wypadku, gdy – tak, jak w rozpoznanej sprawie – ma miejsce
następstwo prawne po uczestniku postępowania dla ustalenia, czy został
zachowany termin do wniesienia skargi o wznowienie postępowania istotne jest
wykazanie, iż termin ten nie minął w odniesieniu do poprzednika prawnego,
będącego uczestnikiem postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem.
W takim bowiem wypadku termin do wniesienia skargi o wznowienie postępowania
(art. 407 k.p.c.) należy liczyć z uwzględnieniem daty, kiedy poprzednik prawny
dowiedział się o zdarzeniach stanowiących podstawę skargi o wznowienie (por.
postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 10 lutego 1999 r., II CKN 645/98, z dnia
10 lutego 1999 r., II CKN 645/98). W konsekwencji skarga o wznowienie
postępowania wnoszona przez następców prawnych uczestnika postępowania
nieprocesowego w części wykazującej zachowanie terminu do wniesienia skargi,
powinna odnosić się także do ich poprzednika prawnego i uprawdopodabniać,
że nie wiedział on o wydaniu orzeczenia zaskarżonego skargą o wznowienie
postępowania. Tymczasem do tej okoliczności skarga o wznowienie postępowania
bliżej się nie odnosi. Wręcz przeciwnie, powołane w niej okoliczności, a mianowicie,
że H. L. po wojnie interesował się losem nieruchomości, a po jego śmierci skarżący
odnaleźli bliżej nieokreślone dokumenty związane z prawomocnie zakończoną
sprawą sądową, o której wznowienie wnieśli, wzbudzają poważną wątpliwość co do
zachowania terminu do wniesienia skargi o wznowienie postępowania. Z tych
względów uzasadnione są zarzuty naruszenia art. 524 § 2 k.p.c. przez jego
zastosowanie w sprawie zamiast art. 524 § 1 k.p.c., oraz art. 407 k.p.c. przez jego
wadliwe zastosowanie bez uwzględnienia, że skarżący są spadkobiercami
uczestnika postępowania H. L., a w konsekwencji, że zachowanie terminu przez
skarżących powinno być ocenione także z uwzględnieniem sytuacji procesowej ich
poprzednika prawnego – H. L.
Ponadto zarzut naruszenia art. 407 k.p.c. w zw. z art. 409 k.p.c. oraz art. 410
§ 1 k.p.c. był uzasadniony także z tej przyczyny, iż Sąd Okręgowy w ogóle nie
10
uwzględnił, że skarga o wznowienie postępowania wniesiona przez skarżących
wykazywała zachowanie terminu do wniesienia skargi jedynie w odniesieniu do
jednego z nich – H. L.
Powyższe uchybienia procesowe miały istotny wpływ na wynik postępowania,
gdyż w ich następstwie Sąd Okręgowy zaaprobował ocenę Sądu pierwszej instancji,
że skarżący wykazali termin i podstawę wznowienia. Z tych względów na podstawie
art. 39815
§ 1 oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1, art. 39821
i art. 13 § 2 k.p.c.
orzeczono, jak w sentencji.