Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 284/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Barbara Myszka
w sprawie z powództwa H. S.
przeciwko R. S.
o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 24 lutego 2011 r.,
1) oddala skargę,
2) zasądza od powoda na rzecz pozwanej kwotę 1800 (tysiąc
osiemset) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 24 lutego 2011 r., , Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu
Okręgowego z dnia 12 października 2010 r., w ten sposób, że oddalił powództwo H.
S. skierowane przeciwko R. S. o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego
w postaci wyroku Sądu Rejonowego z dnia 10 kwietnia 2007 r., 922/06,
zasądzającego od powoda na rzecz pozwanej kwotę 76.397,07 zł wraz z bliżej
określonymi odsetkami ustawowymi, któremu w dniu 15 maja 2007 r. nadana
została klauzula wykonalności.
Za podstawę wyroku Sąd Apelacyjny przyjął następujące ustalenia i wnioski.
W uzasadnieniu powództwa wskazano, że w okresie od 2003 r. do 2005 r.
powód przekazał pozwanej łącznie kwotę 28.100 dolarów amerykańskich,
odpowiadającą kwocie 102.762 zł, aby uregulowała jego zobowiązania, z czego
pozwana nie wywiązała się. Przekazana kwota, jako bezpodstawna korzyść
majątkowa po stronie pozwanej, została przez powoda potrącona z kwoty
zasądzonej wymienionej wyrokiem Sądu Rejonowego z dnia 10 kwietnia 2007 r.
Pozwana, wnosząc o oddalenie powództwa, podniosła, że kwotę przekazaną przez
powoda przeznaczyła na pokrycie jego zobowiązań.
Wyrokiem z dnia 12 października 2010 r. Sąd Okręgowy pozbawił
wykonalności wspomniany wyrok z dnia 10 kwietnia 2007 r. Ustalił, że powód,
prowadzący sklep spożywczo-przemysłowy, przed wyjazdem do Stanów
Zjednoczonych Ameryki Północnej w grudniu 2002 r. zlecił pozwanej dokończenie
prac remontowych w budynku sklepu oraz uregulowanie jego bliżej określonych
zobowiązań, a następnie przekazywał pozwanej okresowo środki pieniężne
w łącznej kwocie 28.010 dolarów amerykańskich. Sąd Okręgowy ustalił,
że pozwana wykonała remont zgodnie z zaleceniami powoda i uregulowała jego
zobowiązania, a po tym jak stosunki między nimi uległy pogorszeniu, w dniu
14 lipca 2006 r. wniosła przeciwko powodowi do Sądu Rejonowego pozew
o zapłatę na jej rzecz kwoty 76.397,87 zł wraz z bliżej określonymi odsetkami
ustawowymi z tytułu poniesionych kosztów prac remontowych i spłaconych
3
zobowiązań. W postępowaniu przed Sądem Rejonowym powód – wobec
nieustalenia jego miejsca pobytu – reprezentowany był przez kuratora.
Wyrokiem z dnia 10 kwietnia 2007 r. Sąd Rejonowy zasądził dochodzoną kwotę,
a po nadaniu wyrokowi klauzuli wykonalności zostało wszczęte na wniosek R. S.
postępowanie egzekucyjne skierowane do należącej do powoda nieruchomości. W
ocenie Sądu Okręgowego, pomimo iż podstawą powództwa przeciwegzekucyjnego
był zarzut potrącenia, to jednak zasługiwało na uwzględnienie z uwagi na
spełnienie świadczenia wymienionego w kwestionowanym tytułem wykonawczym.
Sąd Okręgowy uznał, że kwota zasądzona na rzecz pozwanej była należna jedynie
w takim zakresie, w jakim przekazane przez powoda środki pieniężne nie pokryły
tego, co pozwana wydatkowała na realizację zleceń powoda. Sąd Okręgowy przyjął
jednak, że pozwana nie zdołała wykazać, iż suma tych wydatków przekraczała
kwotę przekazaną jej przez powoda. W związku z tym z uwagi na spełnienie
świadczenia przez powoda Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo na podstawie
art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.
Pozwana wniosła apelację od wyroku Sądu Okręgowego, zarzucając
naruszenie art. 840 § 1 pkt 2 w zw. z art. 321 § 1 k.p.c., art. 379 pkt 5 k.p.c. oraz
art. 316 § 1 w zw. z art. 233 § 1 k.p.c.
Uznając zasadność apelacji Sąd Apelacyjny przede wszystkim przyjął, że nie
doszło do naruszenia art. 379 pkt 5 i art. 321 § 1 k.p.c., a przez to pozbawienia
pozwanej możności obrony jej praw przez oparcie rozstrzygnięcia na zarzucie
stanowiącym podstawę powództwa opozycyjnego nie zgłoszonym przez powoda.
Sąd Apelacyjny wskazał na rozbieżne poglądy co do przedmiotu procesu z
powództwa przeciwegzekucyjnego, jednakże uznał, że rozstrzyganie tej kwestii nie
było konieczne w okolicznościach niniejszej sprawy, bowiem Sąd Okręgowy przyjął,
że przytoczona przez powoda podstawa faktyczna nakazywała rozważenie jego
roszczenia jedynie w kontekście zarzutu spełnienia świadczenia, który nie był
przedmiotem rozpoznania w sprawie zakończonej wydaniem kwestionowanego
tytułu wykonawczego. Następnie Sąd Apelacyjny podkreślił, że przyjęcie przez sąd
innej podstawy rozstrzygnięcia niż wskazana przez stronę, także reprezentowaną
przez profesjonalnego pełnomocnika, nie stanowi wyjścia poza granice żądania
wynikające z art. 321 § 1 k.p.c.
4
Według Sądu Apelacyjnego, trafny okazał się zarzut naruszenia art. 840 § 1
pkt 2 k.p.c. Strony łączyła umowa zlecenia, mocą której pozwana miała uregulować
zobowiązania powoda i opłacać wykonanie prac budowlanych związanych
z nieruchomością powoda, a sporny między stronami był zakres prac i wydatków
z tym związanych, wysokość spłaconych przez pozwaną zobowiązań powoda,
wysokość należnego pozwanej wynagrodzenia i zwrotu poniesionych przez nią
wydatków. W procesie zakończonym wydaniem kwestionowanego tytułu
egzekucyjnego, pozwana domagała się zapłaty z tytułu wydatków, jakie poniosła
w związku z remontem budynku powoda i uregulowania jego zobowiązań. Dlatego
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, że podstawa faktyczna
powództwa przytoczona przez powoda, oparta na twierdzeniu, iż w celu wykonania
umowy zlecenia przekazał pozwanej 28.100 dolarów amerykańskich i była to kwota
wystarczająca, stanowi w istocie zarzut spełnienia świadczenia dochodzonego
wcześniej przez R. S. w procesie, w którym uzyskała sądowy tytuł egzekucyjny
uprawniający do jego przymusowego wyegzekwowania
Sąd Apelacyjny, odwołując się do poglądu wyrażonego przez Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 21 lipca 2010 r. (sygn. akt III CZP 47/10, OSNC 2010,
nr 12, poz. 165) przyjął, że podstawę powództwa opozycyjnego przewidzianą w art.
840 § 1 pkt 2 in fine k.p.c. stanowić może jedynie nierozpoznanie przez sąd zarzutu
spełnienia świadczenia zgłoszonego przed zamknięciem rozprawy. Podkreślił,
że powód nie zgłosił tego zarzutu w sprawie o sygn. 922/06 przed Sądem
Rejonowym. Postępowanie toczyło się wprawdzie bez jego udziału, gdyż był on
zastępowany przez kuratora ustanowionego w trybie art. 144 k.p.c., jednak
w ocenie Sądu Apelacyjnego okoliczność ta nie może skutkować odmienną
wykładnią art. 840 § 1 pkt 2 in fine k.p.c. W przypadku prawidłowego ustanowienia
kuratora dla strony nieznanej z miejsca pobytu brak jest podstaw do wzruszenia
prawomocnie zakończonego postępowania, a jeśli do ustanowienia kuratora doszło
bez dostatecznego uprawdopodobnienia, że miejsce pobytu strony nie jest znane,
można rozważać to w kategoriach pozbawienia strony możności obrony swych
praw i nieważności postępowania. W ocenie Sądu Apelacyjnego, skoro w niniejszej
sprawie nie było dopuszczalne oparcie powództwa na zarzucie spełnienia
świadczenia, to nie było potrzeby merytorycznego badania tego zarzutu.
5
Z tego względu Sąd Apelacyjny uznał, że bezprzedmiotowe było odnoszenie się do
postawionych w apelacji zarzutów naruszenia art. 233 § 1 i art. 316 § 1 k.p.c.
związanych z prawidłowością rozliczenia stron w ramach łączącej ich umowy.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, gdyby nawet przyjąć, że podstawę powództwa
stanowił zarzut potrącenia, to i tak powództwo nie byłoby zasadne. Wątpliwa jest
bowiem skuteczność oświadczenia o potrąceniu złożonego przed wszczęciem
niniejszego procesu przez pełnomocnika powoda w oparciu o pełnomocnictwo
procesowe znajdujące się w aktach sprawy. Z treści tego pełnomocnictwa wynika
upoważnienie dla adwokata do zastępstwa – obrony we wszystkich sprawach
sądowych i prokuratorskich dotyczących spraw majątkowych powoda
we wszystkich instancjach. Sąd Apelacyjny wskazał, że pomimo zgłoszenia przez
pozwaną żądania przedstawienia pełnomocnictwa do dokonywania w imieniu
powoda czynności materialnoprawnych, pełnomocnictwo nie zostało
przedstawione. Do złożenia oświadczenia o potrąceniu wymagane jest
pełnomocnictwo do dokonywania czynności materialnoprawnych,
a pełnomocnictwo procesowe tego wymagania nie spełnia. Chociaż względy
celowego działania, ukierunkowanego na wygranie procesu pozwalałyby przyjąć,
iż zakresem umocowania pełnomocnika procesowego strony objęte jest także
złożenie w jej imieniu oświadczenia woli niezbędnego do obrony jej praw
w procesie, to jednak znajduje to odniesienie do potrącenia zgłaszanego jako
zarzut procesowy, będącego jednocześnie oświadczeniem woli. Tymczasem
oświadczenie o potrąceniu zostało złożone przez pełnomocnika procesowego
przed wszczęciem postępowania. Ponadto Sąd Apelacyjny wskazał, że powód,
przedstawiając do potrącenia wierzytelność z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia,
odwołał się do umowy łączącej go z pozwaną i jej nienależytego wykonania,
a zatem źródłem wierzytelności przedstawionej do potrącenia była umowa.
W przypadku zaś, gdy pomiędzy stronami istnieje stosunek zobowiązaniowy,
wystąpienie z roszczeniem z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia jest wykluczone.
Z tych względów Sąd Apelacyjny uznał, że powództwo oparte na treści art.
840 § 1 pkt 2 k.p.c. podlegało oddaleniu i dlatego na podstawie art. 386 § 1 k.p.c.
zmienił w ten sposób zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego.
6
Powód wniósł skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego. W ramach
podstawy przewidzianej w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. podniósł naruszenie art. 840 § 1
pkt 2 k.p.c. polegające na przyjęciu, że w sytuacji, gdy strona była reprezentowana
w procesie przez kuratora ustanowionego na podstawie art. 143 k.p.c., który nie
podniósł zarzutu spełnienia świadczenia, nie można skutecznie domagać się
pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego w oparciu o zarzut spełnienia
świadczenia. Na podstawie wymienionej w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. podniósł
naruszenie art. 65 § 1 w zw. z art. 60, 98 i 499 k.c. polegające na
zakwestionowaniu skuteczności oświadczenia o potrąceniu złożonego przez
powoda przed wytoczeniem powództwa przeciwegzekucyjnego za pośrednictwem
swojego późniejszego pełnomocnika procesowego w sytuacji, gdy przepisy prawa
określające formę oświadczenia o potrąceniu i o udzielenia pełnomocnictwa nie
przewidują dla takich czynności formy pisemnej dla celów dowodowych, jak również
naruszenie polegające na niedokonaniu wykładni oświadczenia powoda
o udzieleniu pełnomocnictwa w sytuacji, gdy w świetle okoliczności niniejszej
sprawy wola powoda odnośnie umocowania swego późniejszego pełnomocnika
procesowego do złożenia oświadczenia o potrąceniu nie powinna budzić
wątpliwości.
Na tej podstawie powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz
o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego według norm przepisanych.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwana wniosła o jej oddalenie
i zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I. Na wstępie trzeba wskazać, że skarżący zakwalifikował podniesiony
w skardze zarzut naruszenia art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. jako naruszenie przepisów
postępowania przewidziane (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.). W judykaturze Sądu
Najwyższego zwraca się uwagę na niejednolity charakter tego przepisu
umieszczonego w ustawie procesowej (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia
3 lipca 2008 r., IV CSK 170/08, nie publ.; z dnia 16 maja 2002 r., IV CKN 1071/00,
nie publ.; z dnia 2 kwietnia 2009 r., IV CSK 473/08, nie publ.). Jego formalny
7
charakter wyraża się utworzeniem procesowego instrumentu służącego ochronie
praw podmiotowych dłużnika. W zakresie, w jakim art. 840 k.p.c., określa
przesłanki merytorycznej obrony dłużnika i stanowi podstawę prawną
rozstrzygnięcia opartego na nim powództwa, uznaje się, że ma on charakter
materialnoprawny (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2004 r., IV CK
22/03, nie publ.). Sposób sformułowania podstawy skargi dotyczącej art. 840 § 1
pkt 2 k.p.c. wskazuje, że kwestionuje się przyjęty przez Sąd Apelacyjny wynik
wykładni art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. w aspekcie materialnoprawnym, odnoszącym się
do zasadności powództwa. Z tego względu przyjąć należy, że skarga oparta została
wyłącznie na naruszeniach prawa materialnego.
II. W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego skarżący, oprócz
wykładni art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. dotyczącej zarzutu spełnienia świadczenia nie
będącego przedmiotem rozpoznania w sprawie, podniósł także kwestię
skuteczności oświadczenia o potrąceniu złożonym w jego imieniu przez
pełnomocnika. Sąd Apelacyjny przyjął, że przytoczona przez skarżącego podstawa
żądania nie uzasadnia uwzględnienia powództwa w oparciu o art. 840 § 1 pkt 2
k.p.c. ani jako zarzut spełnienia świadczenia, ani jako zarzut potrącenia, przy czym
kwestia potrącenia mogłaby mieć znaczenie także dlatego, że przekazana
pozwanej kwota 28.100 dolarów amerykańskich mogła być wyższa niż
uwzględniona w tytule wykonawczym.
III. W pierwszej kolejności wymaga rozważenia, co na tle art. 840 § 1 pkt 2
in fine k.p.c. oznacza oparcie powództwa „na zarzucie spełnienia świadczenia,
jeżeli zarzut ten nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie”. Stanowisko Sądu
Najwyższego w tym zakresie nie jest jednolite. W uchwale z dnia 21 lipca 2010 r.
(sygn. akt III CZP 47/10, OSNC 2010, nr 12, poz. 165) Sąd Najwyższy przyjął,
że podstawą powództwa opozycyjnego przewidzianą w art. 840 § 1 pkt 2
in fine k.p.c. jest nierozpoznanie przez sąd zarzutu spełnienia świadczenia,
ale zgłoszonego przed zamknięciem rozprawy. W uzasadnieniu uchwały wskazano,
że podstawą powództwa opozycyjnego nie może być twierdzenie dłużnika
o spełnieniu świadczenia, jeżeli nie zostało ono podniesione przed zamknięciem
rozprawy w sprawie zakończonej wydaniem przeciwko dłużnikowi tytułu
wykonawczego. Sąd Najwyższy podkreślił, że sytuacja taka występować będzie
8
rzadko, bowiem spełnienie świadczenia jest zarzutem tak podstawowym
i oczywistym, iż trudno przyjąć, aby działający racjonalnie dłużnik pominął go
w swojej obronie, ale nie można jej wykluczyć, skoro nielojalny dłużnik może
wykorzystać ją w celu przedłużenia postępowania i odwleczenia zaspokojenia
wierzyciela. Za przyjęciem, że zarzut spełnienia świadczenia nie będący
przedmiotem rozpoznania w sprawie, o którym mowa w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.,
jeśli nie został zgłoszony przed zamknięciem rozprawy, nie prowadzi
do uwzględnienia powództwa opozycyjnego, przemawiają dwa względy.
Po pierwsze, już z zawartego w tym przepisie sformułowania „jeżeli zarzut ten nie
był przedmiotem rozpoznania w sprawie” wynika, że chodzi o zarzut zgłoszony
przez pozwanego, do którego sąd się nie ustosunkował. Okoliczność nie
podniesiona przez stronę nie może być bowiem przedmiotem rozpoznania sądu.
Po drugie uznanie, że dłużnik może podnosić zarzut spełnienia świadczenia oparty
na okolicznościach istniejących przed wydaniem wyroku, godziłoby
w prawomocność tego wyroku, związanie nim stron i sądu oraz jego powagę rzeczy
osądzonej. Przyjmuje się bowiem, że stan powagi rzeczy osądzonej skutkuje
prekluzją materiału procesowego (faktycznego) sprawy, co oznacza, iż z chwilą
uprawomocnienia się orzeczenia merytorycznego zarzuty oparte na
okolicznościach istniejących przed jego wydaniem nie mogą być podstawą
podważenia skutków prawomocnego wyroku, jeżeli nie zostały zgłoszone w trakcie
postępowania. Innymi słowy strona traci bezpowrotnie możliwość podnoszenia tych
okoliczności, chyba że wykaże, iż nie mogła tego uczynić we właściwym czasie
z przyczyn od niej niezależnych. Z tych względów Sąd Najwyższy przyjął,
że określony w art. 840 § 1 pkt 2 in fine k.p.c. zarzut spełnienia świadczenia nie
będący przedmiotem rozpoznania sądu odnosi się jedynie do sytuacji, gdy sąd nie
rozpoznał zgłoszonego zarzutu na skutek przeoczenia lub na skutek zastosowania
prekluzji procesowej przewidzianej w art. 207 § 3, art. 47914
§ 2, art. 493 § 1,
art. 503 § 1 i art. 5055
§ 1 k.p.c.
Inaczej do kwestii powództwa opozycyjnego odniósł się Sąd Najwyższy
w uzasadnieniu uchwały z dnia 2 lutego 2011 r. (sygn. akt III CZP 128/10, OSNC
2011, nr 10, poz. 108) wskazując, że prawomocność materialna wyroku pociąga
za sobą prekluzję materiału faktycznego sprawy, a więc całego materiału, który
9
przy rozpoznaniu sprawy wchodzi w zakres podstawy faktycznej żądania pozwu,
niezależnie od tego, czy został on przedstawiony przez strony w toku
postępowania, co oznacza, że jeśli dane okoliczności faktyczne i oparte na nich
zarzuty istniały w chwili zamknięcia rozprawy, lecz nie zostały przytoczone przez
stronę, podlegają wykluczającemu (prekluzyjnemu) działaniu prawomocności.
Stąd w ocenie Sądu Najwyższego powództwo przewidziane w art. 840 § 1 pkt 2
k.p.c. nie może prowadzić do ponownego merytorycznego rozpoznania
prawomocnie rozstrzygniętej sprawy i w świetle tego przepisu może zostać oparte
wyłącznie na zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy, nieobjętych
skutkiem prekluzyjnym wynikającym z prawomocności. Powództwa takiego nie
można natomiast skutecznie oprzeć na podstawach wynikających z faktów, które
miały miejsce przed nastąpieniem prekluzji związanej z prawomocnością.
W postępowaniu wywołanym tym powództwem rozstrzygnięcie dotyczy jedynie
tego, czy roszczenie ekspirowało po zamknięciu rozprawy.
Jeszcze inne stanowisko - najbardziej liberalne dla dochodzącego
pozbawienia wykonalności tytułu egzekucyjnego - zajął Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 3 lipca 2008 r. (sygn. akt IV CSK 170/08, nie publ.). Wskazał w nim, że ratio
legis nowelizacji art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. dokonanej ustawą z dnia 2 lipca 2004 r.
o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 172, poz. 1804) pozwala przyjąć, że intencją ustawodawcy było
rozszerzenie możliwości ochrony dłużnika, wobec którego wydano tytuł
wykonawczy, pomimo wygaśnięcia zobowiązania objętego tym tytułem na skutek
jego wykonania. W ocenie Sądu Najwyższego dla zaktualizowania się tej ochrony
bez znaczenia pozostaje data zdarzenia prawnego oddziaływującego na istnienie
zobowiązania objętego tytułem wykonawczym, byleby zdarzenie w postaci
spełnienia świadczenia nie było podnoszone jako zarzut procesowy i rozpatrywane
w sprawie, w której doszło do wydania tytułu egzekucyjnego.
W podobny sposób, w odniesieniu do art. 840 § 1 pkt 2 in fine k.p.c.,
polaryzują się poglądy piśmiennictwa, niemniej jednak częściej w wypowiedziach
przedstawicieli nauki akcentuje się, że wykładnia tego artykułu nie może
doprowadzić do zanegowania fundamentalnej, niedoznającej wyjątków, reguły
prekluzji materiału faktycznego sprawy będącej skutkiem powagi rzeczy osądzonej.
10
Przyjmuje się jednocześnie, że pozwany, który z niezawinionych przez siebie
przyczyn nie zgłosił zarzutu spełnienia świadczenia przed zamknięciem rozprawy,
może skorzystać z innego środka zmierzającego do wzruszenia prawomocnego
orzeczenia, a mianowicie może wnieść skargę o wznowienie postępowania
opierając ją na drugiej z podstaw przewidzianych w art. 403 § 2 k.p.c.
IV. Z ustaleń przyjętych przez Sąd Apelacyjny za podstawę
zaskarżonego wyroku wynika, że procesie zakończonym wydaniem przez
Sąd Rejonowy kwestionowanego tytułu egzekucyjnego kurator reprezentujący
powoda, występującego wówczas w roli pozwanego, nie zgłosił zarzutu
spełnienia świadczenia, pomimo istnienia okoliczności uzasadniających ten zarzut
przed zamknięciem rozprawy poprzedzającej wydanie wyroku przez Sąd Rejonowy.
W tym stanie rzeczy słuszne jest, co do zasady stanowisko, Sądu
Apelacyjnego zbieżne z poglądem wyrażonym w wymienionej uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 21 lipca 2010 r. (III CZP 47/10), które prowadzi do odmowy
uwzględnienia zarzutu spełnienia świadczenia przed wydaniem tytułu
egzekucyjnego, jeśli zarzut ten nie został podniesiony przed zamknięciem
rozprawy przez sąd orzekający o obowiązku spełnienia tego świadczenia.
Sąd Najwyższy nie uzależnił dopuszczalności powództwa opozycyjnego
od przyczyn niepodniesienia zarzutu spełnienia świadczenia. W rozpoznawanej
sprawie także przyczyny niezgłoszenia przed zamknięciem rozprawy
poprzedzającej wydanie tytułu egzekucyjnego zarzutu spełnienia świadczenia,
pozwalają przyjąć, że zarzut ten nie stanowi uzasadnionej powództwa
opozycyjnego z art. 840 § 1 pkt 2 in fine k.p.c. Są to przyczyny leżące po stronie
powoda – pozwanego w postępowaniu, w którym został wydany tytuł egzekucyjny
– którego zastępował kurator ustanowiony przez sąd dla strony nieznanej
z miejsca pobytu. Wbrew temu, co podniesiono w podstawach skargi
kasacyjnej, okoliczność, że powód reprezentowany był przez kuratora,
ustanowionego na podstawie art. 143 k.p.c., pozostaje bez znaczenia dla oceny
dopuszczalności oparcia powództwa opozycyjnego na zarzucie spełnienia
świadczenia przewidzianym w art. 840 § 1 pkt 2 in fine k.p.c. Zaniechania kuratora
procesowego traktowane być muszą bowiem tak jak zaniechania strony, dla której
kurator taki został ustanowiony, a ewentualne nieprawidłowości związane z jego
11
ustanowienie i działaniem mogą stanowić jedynie podstawę nieważności
postępowania przewidzianej w art. 379 pkt 5 k.p.c., uwzględnianej w ramach
kontroli instancyjnej albo wznowienia postępowania w oparciu o art. 401 pkt 2 k.p.c.
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 sierpnia 2007 r., V CSK 155/07,
nie publ.; wyrok z dnia 10 kwietnia 1978 r., III CRN 40/78, nie publ.). Jeżeli zaś
strona nie zgłosiła w postępowaniu rozpoznawczym zarzutu spełnienia świadczenia
z przyczyn przez siebie niezawinionych i niezależnych, może na podstawie art. 403
§ 2 k.p.c. żądać wznowienia postępowania z powodu późniejszego wykrycia takich
okoliczności faktycznych lub środków dowodowych, które mogły mieć wpływ
na wynik sprawy, a z których strona nie mogła poprzednio skorzystać
(zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2002 r., I CKN
155/01 nie publ.).
Akceptując stanowisko Sądu drugiej instancji nie można zgodzić się
z poglądem wyrażonym przez Sąd Najwyższy w wymienionym wyroku z dnia
3 lipca 2008 r. Przyjęcie tak szeroko ujętej możliwości podnoszenia zarzutu
pozostawałoby w sprzeczności nie tylko ze stanem powagi rzeczy osądzonej, który
pociąga za sobą prekluzję materiału dowodowego w sprawie ale także z istotą
systemu środków odwoławczych, które służą usunięciu w toku instancji wadliwości
nieprawomocnego orzeczenia jak również z istotą wznowienia postępowania, które
zmierza do weryfikacji prawomocnego orzeczenia, przy czym wniesienie apelacji
lub skargi o wznowienie postępowania, w odróżnieniu od powództwa opozycyjnego,
ograniczone jest terminem (zob. art. 369, 407, 408 k.p.c.).
Jednocześnie trudno podzielić wyrażone w uzasadnieniu wymienionej uchwały
z dnia 21 lipca 2010 r. zapatrywanie, że skuteczną podstawą powództwa
opozycyjnego opartego na treści art. 840 § 1 pkt 2 in fine k.p.c. może być zgłoszenie
przed zamknięciem rozprawy zarzutu spełnienia świadczenia, gdy nie został on
rozpoznany na przykład na skutek przeoczenia sądu albo w wyniku oceny, że jego
rozpoznanie jest niedopuszczalne z przyczyny późnego zgłoszenia, czyli z powodu
tzw. prekluzji procesowej (por. art. 207 § 3, art. 47914
§ 2, art. 493 § 1, art. 503 § 1
i art. 5055
§ 1 k.p.c.). Słusznie w związku z tym podnosi się w piśmiennictwie,
że przeoczenie sądu może stanowić jedynie podstawę środka zaskarżenia,
12
podobnie jak pominięcie materiału procesowego jako spóźnionego z naruszeniem
przepisów postępowania.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy uznał za nieusprawiedliwiony
zarzut naruszenia art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.
V. Podobnie należy ocenić pozostałe zarzuty dotyczące umocowania
pełnomocnika procesowego powoda do złożenia poza procesem, przed
wszczęciem postępowania, jednostronnego oświadczenia woli o potrąceniu.
Brak umocowania skutkuje z mocy art. 104 k.c. nieważnością czynności prawnej.
Nie jest w tym przypadku możliwe konwalidowanie tej czynności przez
potwierdzenie jej przez mocodawcę . Należy podzielić stanowisko i wywody Sądu
Apelacyjnego co do tego, że samo pełnomocnictwo procesowe nie jest
wystarczające do złożenia, i to poza postępowaniem, materialnoprawnego
oświadczenia o potrąceniu wierzytelności przysługującej mocodawcy
z wierzytelnością przysługująca wobec mocodawcy. Pogląd ten znajduje też istotne
wsparcie w orzecznictwie Sądu Najwyższego, które przytoczył Sąd Apelacyjny.
Złożone do akt pełnomocnictwo, udzielone na piśmie, określało granice
umocowania pełnomocnika powoda. Zostało ono dostosowane do funkcji
pełnomocnika procesowego i jako takie nie zawierało innych, szerszych uprawnień
dla pełnomocnika. Z tego względu nie można, tylko dlatego, że pełnomocnik
dokonał czynności prawnej, mającej wprawdzie związek z udzielonym
pełnomocnictwem procesowym, wyciągać wniosków o jego szerszym umocowaniu
(zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 października 2007 r., V CSK 171/07,
nie publ.). Pełnomocnictwo materialne upoważniające do złożenia oświadczenia
o potrąceniu jak i samo oświadczenie o potrąceniu (zob. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 8 lipca 2005 r., II CK 764/04, nie publ.) mogą być też złożone w sposób
dorozumiany. Istotne wówczas staje się wykazanie, czy w konkretnym zachowaniu
mocodawcy ujawniła się dostatecznie jego wola udzielenia pełnomocnictwa
szerszego niż procesowe. Powód nie wykazał, aby do chwili złożenia oświadczenia
o potrąceniu przez jego pełnomocnika procesowego zostało udzielone przez
powoda umocowanie do tego rodzaju czynności, chociażby w sposób dorozumiany.
Chodzi o przejaw woli uzewnętrzniony przed lub jednocześnie ze złożeniem
oświadczenia o potrąceniu. Jest to kwestia ustaleń faktycznych stanowiących
13
podstawę zaskarżonego orzeczenia, którymi - wobec oparcia skargi kasacyjnej na
zarzutach naruszenia prawa materialnego - Sąd Najwyższy jest związany przy
rozpoznaniu skargi kasacyjnej. Oświadczenia powoda nie zastąpiło jego zeznanie
złożone długo po dokonaniu czynności prawnej. Nie można wobec tego mówić
o naruszeniu art.. 60 k.c. a w związku z tym także o naruszeniu art. 65 § 1,
98 w zw. z art. 499 k.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c., orzekł
jak w sentencji, o kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygając w oparciu
o art. 98 § 1 i 3 w zw. z art. 99, art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. oraz § 12 ust. 4 pkt 2
i § 6 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r.
w sprawie opłat za czynności radców prawnych... (Dz.U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.).
jw