Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 480/13
POSTANOWIENIE
Dnia 23 lipca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Spółki dla Zagospodarowania Wspólnoty Leśno-Gruntowej
w S.
o założenie księgi wieczystej i wpis prawa własności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 23 lipca 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w C.
z dnia 16 maja 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Po nieudanej próbie doprowadzenia do otwarcia zamkniętej księgi wieczystej
prowadzonej uprzednio dla działek położonych w S., oznaczonych numerami
geodezyjnymi: 2940, 2941, 2942, 3003, 3127, 3402, 3405, 3407, 3409, w których
wnioskodawczyni - Spółka dla Zagospodarowania Wspólnoty Leśno-Gruntowej w S.
figurowała jako ich właścicielka, wnioskodawczyni wystąpiła o założenie nowej
księgi wieczystej dla tych działek i o wpis prawa własności na swoją rzecz. Sąd
Rejonowy w Z. oddalił wniosek postanowieniem z dnia 7 maja 2012 r. stwierdzając
- po przeprowadzeniu analizy umów znajdujących się w aktach zamkniętej księgi
wieczystej Nr […], że na ich podstawie doszło do zamiany nieruchomości
wchodzących w skład wspólnoty leśno - gruntowej w S. na inne, które drogą
surogacji stały się składnikiem wspólnoty, oraz że wnioskodawczyni nie stała się ich
właścicielką, ponieważ jest spółką o ściśle określonym przedmiocie, wynikającym
z art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 29 czerwca 1963 r. o zagospodarowaniu wspólnot
gruntowych (Dz. U. z 1963 r., nr 28, poz. 169 ze zm., dalej powoływana jako
„u.z.w.g.”). Jej zadaniem jest sprawowanie zarządu nad wspólnotą i właściwe
zagospodarowywanie nieruchomości wchodzących w jej skład. Z kolei z art. 11
powołanej ustawy wynika, że dla nieruchomości wchodzących w skład wspólnoty
gruntowej nie prowadzi się ksiąg wieczystych, a dotychczasowe księgi tracą moc
i podlegają zamknięciu. W wyniku apelacji postanowienie zastało uchylone,
a sprawa przekazana do ponownego rozpoznania. Sąd Okręgowy co do zasady
potwierdził prawidłowość kwestionowanych przez wnioskodawczynię poglądów
Sądu pierwszej instancji, wskazał jednak na konieczność zebrania materiału
dowodowego, gdyż stwierdził brak akt, a zwłaszcza umów mających stanowić
podstawę wpisu.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy kolejno przez referendarza sądowego,
przez Sąd Rejonowy w Z. i przez Sąd Okręgowy w C., wniosek o założenie księgi
wieczystej i wpis prawa własności na rzecz wnioskodawczyni ponownie został
oddalony, a także - postanowieniem z dnia 16 maja 2013 r. - oddalona została
apelacja wnioskodawczyni od negatywnego dla niej postanowienia Sądu
Rejonowego.
3
Sądy ustaliły, że wnioskująca spółka figurowała w księdze wieczystej KW NR
[…] jako właścicielka wskazanych we wniosku nieruchomości. Księga ta została
zamknięta w dniu 21 marca 2000 r. na podstawie art. 11 u.z.w.g., wobec
stwierdzenia, że zapisane w niej nieruchomości stanowią wspólnotę gruntową, dla
której nie prowadzi się ksiąg wieczystych, a dotychczasowe księgi tracą moc
i podlegają zamknięciu. Przyczyną odmowy uwzględnienia wniosku o założenie
nowej księgi wieczystej i dokonania w niej wpisu prawa własności na rzecz
wnioskodawczyni były wyniki przeprowadzonej przez Sądy oceny aktów
notarialnych, obejmujących warunkowe umowy zamiany i umowy przeniesienia
własności nieruchomości objętych wnioskiem, na podstawie których dokonano
wcześniej wpisów do zamkniętej obecnie księgi. Sąd Rejonowy uznał, że
wnioskodawczyni nie wylegitymowała się tytułem własności do nieruchomości
objętych wnioskiem, gdyż działała w imieniu i na rzecz Wspólnoty Leśno-Gruntowej
w S., ponadto kontrahenci oświadczyli w tych umowach, że są jedynie samoistnymi
posiadaczami nieruchomości, które stanowiły przedmiot zamiany. Sądy uznały, że
skoro art. 11 ustawy o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych zakazuje
prowadzenia ksiąg wieczystych dla nieruchomości stanowiących wspólnotę
gruntową to nieruchomości, które weszły w skład wspólnoty gruntowej nie mogą
mieć założonej księgi wieczystej, także wówczas kiedy stało się to w drodze
surogacji w okresie obowiązywania tego przepisu.
Oddalając apelację wnioskodawcy, Sąd Okręgowy podzielił ustalenia
faktyczne i ocenę prawną dokonaną przez Sąd Rejonowy. Podkreślił,
że warunkowe umowy zamiany i umowy przeniesienia własności nieruchomości
z 1977 r., które wnioskodawczyni wskazała jako tytuły własności przedmiotowych
działek, są nieważne, ponieważ osoby fizyczne dokonujące zamiany swoich działek
na działki wspólnoty gruntowej nie przedstawiły tytułów własności nieruchomości
zaoferowanych do zamiany, lecz tylko mieniły się ich posiadaczami samoistnymi,
wobec czego nie mogły skutecznie przenieść własności tych działek. Ponadto
w umowach przeniesienie praw do działek następowało, zdaniem Sądu, na rzecz
T. K. - przewodniczącego zarządu wnioskodawczyni, a nie na rzecz wspólnoty
gruntowej.
4
Od postanowienia Sądu Okręgowego skargę kasacyjną wniosła
wnioskodawczyni, postanowienie to zaskarżając w całości. W skardze opartej na
obu podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c. zarzuciła naruszenie: art. 365 § 1 k.p.c. w zw.
z art. 6268
§ 2 k.p.c., art. 378 § 1 i art. 382 k.p.c., art. 6268
§ 2 k.p.c. w zw. z § 17
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 2001 r. w sprawie prowadzenia
ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz. U. z 2001 r., nr 102, poz. 1122
z późn. zm.), art. 6269
k.p.c. w zw. z art. 6268
§ 10 k.p.c.; art. 1 ust. 1 ustawy
z dnia 29 czerwca 1963 r. o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych oraz art. 11
ustawy z dnia 29 czerwca 1963 r. o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych.
Domagała się uchylenia zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania sądowi drugiej instancji oraz zasądzenia kosztów
postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Status wspólnot gruntowych, wywodzących się z okresu uwłaszczeń
włościan, od początku budził szereg wątpliwości, które nie znikły pomimo działań
ustawodawczych podjętych w celu sprecyzowania jednolitych zasad podziału
wspólnych nieruchomości i funkcjonowania wspólnot gruntowych gruntów
niepodzielonych, najpierw w ustawie z dnia 4 maja 1938 r. o uporządkowaniu
wspólnot gruntowych (Dz.U. Nr 33, poz. 280), a następnie w ustawie z dnia
29 czerwca 1963 r. o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych. Na tle przepisów
obu kolejno obowiązujących ustaw ukształtował się pogląd, przyjmujący, że spółki,
których zadaniem jest zarząd gruntami i dbałość o ich zagospodarowanie nie są
podmiotami prawa własności zarządzanych nieruchomości. Prawo do wspólnych
gruntów stanowi sui generis współwłasność uprawnionych do udziału we
wspólnocie, których uprawnienia są ograniczone i realizowane za pośrednictwem
spółki utworzonej na podstawie art. 14 ustawy z 1963 r. (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 23 sierpnia 1968 r., III CZP 73/68, OSNC 1969/5/90). Treść art.
11 u.z.w.g. nie pozostawia też wątpliwości, że ksiąg wieczystych nie prowadzi się
dla wszelkich nieruchomości stanowiących wspólnotę gruntową. Przepisy ustawy
dopuszczają w art. 26 ust. 1 możliwość zbycia, zamiany, jak również przeznaczenie
na cele publiczne lub społeczne wspólnot gruntowych lub ich części za zgodą
właściwego wójta (prezydenta miasta lub burmistrza). Jeżeli dojdzie – za
5
wymaganą zgodą - do zamiany gruntu wspólnoty, dokonywanej przez spółkę
zarządzającą, grunt uzyskany w zamian zamienionego zastępuje ten, który wyszedł
ze wspólnego areału. Także taki zamieniony grunt nie podlega wpisowi do księgi
wieczystej. Stanowisko to, prawidłowo zaakceptowane przez Sąd Okręgowy
w orzeczeniu uchylającym pierwotne postanowienie i przekazującym sprawę do
ponownego rozpoznania nie mogło jednak ostatecznie stanowić prawnej podstawy
orzekania, wobec zakwestionowania - w wyniku oceny dokumentów mających
stanowić podstawę wpisu, przeprowadzonej w toku ponownego rozpoznawania
sprawy – ważności umów zamiany, mocą których objęte wnioskiem nieruchomości
miały zmienić właściciela. W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni nie formułuje
argumentów podważających prawidłowość przesłanek tej oceny, ani nie
kwestionuje wniosków prawnych wskazujących na nieważność zawartych umów,
pociągającą za sobą brak jakichkolwiek zmian w zakresie prawa własności na ich
podstawie. Podnosi jedynie, że Sąd nie był uprawniony „poza procedurą
przeznaczona do tego celu” do stwierdzenia nieważności umów sporządzonych
przez różnych notariuszy. Taki argument nie może odnieść skutku z powodu
ogólnikowości i sprzeczności z zakresem obowiązków i uprawnień sądu
wieczystoksięgowego przewidzianych w art. 6268
§ 2 k.p.c., do których należy także
badanie treści dołączonych do wniosku dokumentów, w tym ocena ważności
czynności, które dokumentują (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
25 lutego 1963 r., III CR 177/62, OSNCP 1964/2/36, z dnia 18 listopada 1971 r.,
III CRN 338/71, OSNCP 1977/6/110 i uchwała SN z dnia 10 listopada 1995 r.,
III CZP 158/95, OSNC 1995/4/47).
Zarzuty naruszenia art. 6268
§ 2 k.p.c. w zw. z § 17 rozporządzenia
w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów oraz naruszenia
art. 6269
k.p.c. w zw. z art. 6268
ust. (powinno być §) 10 k.p.c., dotyczące badania
prawidłowości czynności zamknięcia księgi wieczystej prowadzonej poprzednio dla
wskazanych we wniosku nieruchomości nie mają wpływu na losy wniosku
o założenie księgi wieczystej i ujawnienie w niej prawa własności na rzecz
wnioskodawczyni. Wbrew stanowisku skarżącej także Trybunał Konstytucyjny
w uzasadnieniu wyroku z dnia 16 grudnia 2008 r. (P 68/07, OTK-A 2008/10/180)
nie opowiedział się za potrzeba badania prawidłowości zamknięcia księgi
6
wieczystej w postępowaniu o założenie nowej księgi. Stwierdził jedynie, że w takim
postępowaniu przedmiotem badania jest przysługiwanie wnioskodawcy
określonego prawa, co zapewnia mu skuteczną możliwość uzyskania ochrony
sądowej, a w konsekwencji nie uzasadnia zakwestionowania konstytucyjności
nadania technicznego charakteru czynności zamknięcia księgi wieczystej.
Nieuzasadniony jest także zarzut uchybienia art. 365 § 1 w zw. z art. 6268
§ 2 k.p.c. przez naruszenie zasady związania Sądu własnymi ustaleniami
zawartymi w postanowieniu uchylającym postanowienie do ponownego
rozpoznania, wyrażające się w ocenie jako nieważnych umów dotyczących
zamiany spornych nieruchomości, mimo że wcześniej Sąd Okręgowy uznał je za
podstawę przejścia prawa własności tych nieruchomości. Po pierwsze związanie
sądu pierwszej i drugiej instancji stanowiskiem wyrażonym w uzasadnieniu
orzeczenia uchylającego postanowienie i przekazującego sprawę do ponownego
rozpoznania nie wynika z art. 365 § 1 k.p.c. lecz z art. 386 § 6 k.p.c. w zw. z art. 13
§ 2 k.p.c. (sprawa rozpoznawana jest w postepowaniu nieprocesowym), ponadto
dotyczy tylko oceny prawnej i wskazań co do dalszego postępowania, przy czym
ocena prawna wiąże jedynie w granicach niezmienionego stanu faktycznego.
Odmienna ocena prawna wyrażona w oparciu o ustalenia poczynione na podstawie
dokumentów wcześniej nie znanych Sądowi Okręgowemu nie narusza więc ani art.
365 § 1 k.p.c. ani art. 386 § 6 k.p.c.
Zarzut naruszenia art. 378 § 1 i art. 382 k.p.c. poprzez nierozpoznanie
wszystkich zarzutów podniesionych w apelacji znajduje potwierdzenie tylko
w zakresie nieobjęcia rozważaniami argumentów o konieczności stwierdzenia
w drodze decyzji administracyjnej, że określone nieruchomości nie stanowią
wspólnoty gruntowej. Jednakże uchybienie to nie miało wpływu na treść
rozstrzygnięcia, ponieważ podstawą odmowy założenia księgi i dokonania wpisu
prawa własności na rzecz wnioskodawczyni było stwierdzenie, że umowy zamiany
były nieważne i w ogóle nie przeniosły własności nieruchomości.
7
W konsekwencji nie zachodziły przesłanki do uwzględnienia wniosku
skarżącej o uchylenie zaskarżonego postanowienia, a jej skarga podlegała
oddaleniu na podstawie art. 39814
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.