Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 482/13
POSTANOWIENIE
Dnia 6 sierpnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z wniosku H. L.
o założenie księgi wieczystej dla nieruchomości gruntowej stanowiącej działkę
nr […] i dokonanie wpisu własności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 6 sierpnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 15 maja 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie oraz poprzedzające
je postanowienie Sądu Rejonowego w L. z 19 grudnia 2012 r., […]
i przekazuje sprawę temuż Sądowi Rejonowemu do ponownego
rozpoznania oraz rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z 15 maja 2013 r., Sąd Okręgowy w W. oddalił apelację
wnioskodawcy H. L. od postanowienia Sądu Rejonowego w L. z 19 grudnia 2012 r.,
którym oddalono wniosek o założenie księgi wieczystej dla nieruchomości
gruntowej stanowiącej działkę nr 120, o obszarze 1.467 m2
, położonej w L. w
obrębie 1 i dokonanie w niej wpisu własności na rzecz wnioskodawcy.
Sąd Okręgowy uznał zaskarżone postanowienie za trafne, gdyż
wnioskodawca nie wykazał prawa do dziedziczenia po spadkodawczyni M. P. w
zakresie wchodzącej w skład spadku nieruchomości, położonej w Polsce.
Wnioskodawca do wniosku dołączył, poza wypisem z rejestru gruntów i wyrysu z
mapy ewidencyjnej wnioskowanej działki, także dwa postanowienia o stwierdzeniu
nabycia spadku: Sądu Rejonowego w W. z 18 grudnia 2003 r., … 263/03 w
przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku po M. P. oraz Sądu Rejonowego w W. z
25 czerwca 2003 r., … 112/03 w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku po H. S.
L. Przedstawił także postanowienie Sądu Okręgowego w W. z 25 czerwca 2003 r.,
… 1247/02, którym uznano skuteczność na obszarze Polski orzeczenia Sądu
Najwyższego, Okręgowego Rejestru Testamentów w O. z 21 lutego 1994 r. (w
rzeczywistości orzeczenie to wydane zostało 5 stycznia 2001 r.). Sąd Okręgowy
podkreślił, że wnioskodawca wskazanymi orzeczeniami nie wykazał
nieprzerwanego ciągu następstwa prawnego po M. P., bowiem nie dowiódł, iż H. S.
L. nabył w całości spadek po M. P. Stwierdzenie to wynikało z założenia, że w
dacie otwarcia spadku po tej spadkodawczyni obowiązywał art. 1102 § 1 k.p.c.,
zgodnie z którym, do wyłącznej jurysdykcji krajowej należały sprawy o prawa
rzeczowe i o posiadanie nieruchomości położonej w Polsce, jak również ze
stosunku najmu lub dzierżawy takiej nieruchomości, z wyjątkiem spraw o czynsz.
Wyłączność jurysdykcyjna obejmowała również i inne sprawy w zakresie, w jakim
rozstrzygnięcie dotyczyło nieruchomości położonej w Polsce. Zatem sprawa o
stwierdzenie nabycia spadku po M. P., w odniesieniu do wchodzących do niego
praw rzeczowych dotyczących nieruchomości położonych na terenie Polski,
podlegała wyłącznej jurysdykcji sądów polskich. Zdaniem Sądu Okręgowego, przez
uznanie orzeczenia sądu zagranicznego należy rozumieć przeniesienie jego
skutków na terytorium Polski. Respektowanie tej reguły nie oznacza jednak
3
dopuszczalności przypisywania obcemu orzeczeniu jakichkolwiek następstw,
których ono nie wywołało. Według przepisów kodeksu postępowania cywilnego,
dotyczących wyłącznej jurysdykcji krajowej, należą do niej między innymi sprawy
spadkowe, jeżeli majątek spadkowy albo jego znaczna część znajduje się w
Rzeczypospolitej Polskiej (obecnie art. 1108 § 2 w zw. z art. 1102 k.p.c.). Oznacza
to, że sprawy tego rodzaju mogą się toczyć wyłącznie przed sądem polskim, jeżeli
skutki orzeczenia miałyby następnie zostać osiągnięte w Polsce.
W konsekwencji Sąd drugiej instancji przyjął, że postanowienie Sądu
Okręgowego w W. z 25 czerwca 2003 r., … 1247/02, o uznaniu skuteczności na
obszarze Polski orzeczenia Sądu Najwyższego, Okręgowego Rejestru
Testamentów w O. z 21 lutego 1994 r., zatwierdzającego i rejestrującego
testament M. P. nie obejmuje jednak - ze względu na wskazaną wyżej wyłączną
kompetencję państwa polskiego - rozstrzygnięcia w odniesieniu do majątku
spadkowego znajdującego się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Postanowienie Sądu Okręgowego w W. z 15 maja 2013 r. wnioskodawca
zaskarżył skargą kasacyjną, w której podniósł naruszenie przepisów postępowania
w postaci art. 365 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 i art. 1145 § 1 k.p.c. (w jego
brzmieniu obowiązującym 25 czerwca 2003 r.) przez niedopuszczalne podważenie
mocy obowiązującej postanowienia Sądu Okręgowego w W. z 25 czerwca 2003 r.
… 1247/03, uznającego orzeczenie sądu zagranicznego (Sądu Najwyższego,
Okręgowego Rejestru Testamentów w O.) z 21 lutego 1994 r., którym zatwierdzono
i zarejestrowano testament M. P. i stwierdzono, że cały majątek po niej zostanie
przekazany i przyznany H. S. L. Uchybienie to miało istotny wpływ na wynik
sprawy.
W konkluzji skargi kasacyjnej wnioskodawca zażądał uchylenia
zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu w W. do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie.
Podstawową kwestią w sprawie jest wyjaśnienie skutków, jakie wywołało
postanowienie Sądu Okręgowego w W. z 25 czerwca 2003 r., … 1247/03, uznające
orzeczenie sądu zagranicznego (Sądu Najwyższego, Okręgowego Rejestru
4
Testamentów w O.) z 21 lutego 1994 r., którym zatwierdzono i zarejestrowano
testament spadkodawczyni M. P. i stwierdzono, że cały majątek po niej zostanie
przekazany i przyznany H. S. L. Należy zgodzić się ze skarżącym, że
postanowienie to jako prawomocne wiąże nie tylko sąd, który je wydał, ale także
inne organy administracji i sądy w Polsce. Ma ono więc moc wiążącą także
w niniejszej sprawie. Sąd Okręgowy uznał jednakże, iż postanowienie to w związku
z naruszeniem obowiązującego w dacie jego wydania art. 1146 § 1 pkt 2 k.p.c. nie
może wiązać innych sądów w zakresie, w jakim dotyczy nabycia własności
nieruchomości w Polsce. Pogląd ten jest oczywiście nieprawidłowy.
W stanie prawnym obowiązującym do 1 lipca 2009 r. warunkiem wywołania
skutków w Polsce przez zagraniczne orzeczenie, nie nadające się do wykonania
w drodze egzekucji, było – co do zasady - uprzednie uznanie tego orzeczenia
przez sąd polski w specjalnej procedurze zwanej postępowaniem delibacyjnym
(ówczesny art. 1145 § 1 k.p.c.). Nie ulega wątpliwości, że Sąd Okręgowy
rozpoznając wniosek o uznanie zagranicznego orzeczenia, był zobowiązany
przeanalizować, czy istnieją określone w art. 1146 k.p.c. przesłanki do
uwzględnienia wniosku. Jedną z przesłanek uznania było (podobnie jak jest to
obecnie), aby sprawa, w której zapadło zagraniczne orzeczenie nie należała,
według polskiego prawa lub umowy międzynarodowej, do wyłącznej jurysdykcji
sądów polskich lub sądów państwa trzeciego (art. 1146 § 1 pkt 2 k.p.c. w brzmieniu
do 1 lipca 2009 r.). W razie stwierdzenia braku jednej z przesłanek uznania Sąd
Okręgowy odmawiał uznania orzeczenia zagranicznego na obszarze Polski.
Do uznania orzeczenia na obszarze Polski dochodziło zaś w razie przyjęcia, że
wszystkie przesłanki są spełnione. Prawomocne orzeczenie sądu okręgowego
o uznaniu zagranicznego orzeczenia miało skutek konstytutywny i prowadziło do
przeniesienia skutków zagranicznego orzeczenia na Polski obszar prawny.
W stanie prawnym obowiązującym do 1 lipca 2009 r. postępowanie
spadkowe w zakresie dotyczącym nieruchomości położonej w Polsce podlegało
z mocy art. 1102 § 1 k.p.c. wyłącznej jurysdykcji krajowej sądów polskich (zob.
postanowienia Sądu Najwyższego z 22 lutego 1966 r., III CR 395/65, OSNC 1966,
nr 11, poz. 197 oraz z 6 marca 1970 r., I CR 3/70, niepublik.). W sprawach
dotyczących stwierdzenia nabycia spadku wykształciła się więc praktyka uznawania
5
zagranicznych orzeczeń częściowo, tzn. z wyłączeniem prawa do nieruchomości
położonych w Polsce. Wynikało to z założenia, że jurysdykcja krajowa w sprawie
o stwierdzenie nabycia spadku zakresie ruchomości położonych w Polsce miała
charakter fakultatywny, a w zakresie położnych w Polsce nieruchomości - charakter
wyłączny (zob. uchwały Sądu Najwyższego z 31 maja 1975 r., III CZP 78/75,
OSNCP 1976, nr 2, poz. 33 i z 2 kwietnia 1982 r., III CZP 8/82, OSNCP 1982, nr
10, poz. 142). W odniesieniu więc do majątku położonego za granicą lub
ruchomości w Polsce nie było, z punktu widzenia jurysdykcji krajowej, przeszkody
do uznania zagranicznego orzeczenia, podczas gdy w odniesieniu do majątku
nieruchomego położonego w Polsce zachodziła przesłanka odmowy uznania
orzeczenia.
Sąd Okręgowy w W. w postanowieniu z 25 czerwca 2003 r., nie ograniczył
jednakże zakresu uznania orzeczenia Sądu Najwyższego, Okręgowego Rejestru
Testamentów w O. i nie odmówił uznania w stosunku do majątku nieruchomego
położonego w Polsce. Zważywszy na wymaganą wykładnię odnośnych przepisów
postępowania cywilnego, rozstrzygnięcie takie nie było prawidłowe, niemniej
jednak, skoro orzeczenie Sądu Okręgowego stało się prawomocne, to uzyskało ono
także walor mocy wiążącej (art. 365 § 1 k.p.c.). Nie można zgodzić się z zawartą w
uzasadnieniu zaskarżonego skargą kasacyjną postanowienia tezą, że orzeczenie
sądu angielskiego nie mogło wywołać w Polsce skutku w odniesieniu do
nieruchomości położonej w Polsce ze względu na przysługującą sądom polskim
jurysdykcję krajową wyłączną. Zapatrywanie to nie uwzględnia normatywnej istoty
instytucji jurysdykcji wyłącznej, która oznacza jedynie, że na gruncie prawa
polskiego jedynymi kompetentnymi sądami do rozpoznania danej sprawy są sądy
polskie. W wypadku zaś naruszenia stosownych przepisów przez sądy obce i
rozstrzygnięcia w sprawie należącej do jurysdykcji krajowej wyłącznej sądów
polskich zachodzi natomiast podstawa do odmowy uznania orzeczenia. Jest
oczywiste, że obowiązująca w polskim systemie prawnym regulacja instytucji
jurysdykcji krajowej wyłącznej nie może rzutować na zakres jurysdykcji sądów
obcych i uniemożliwiać sądom obcym orzekanie w sprawach należących według
prawa polskiego nawet do jurysdykcji wyłącznej. Tymczasem w orzeczeniu Sądu
Najwyższego, Okręgowego Rejestru Testamentów w O. z 21 lutego 1994 r. nie
6
wskazano na jakiekolwiek ograniczenie co do rodzaju majątku lub miejsca jego
położenia. Trzeba więc przyjąć, że dotyczyło ono całego majątku spadkowego. Sąd
Okręgowy w W. dokonując uznania tego orzeczenia, nie był zaś uprawniony do
badania, czy w tym zakresie sądowi angielskiemu w ogóle przysługiwała
jurysdykcja krajowa.
Z przedstawionej argumentacji wynika, że zarówno Sąd Rejonowy, jak i Sąd
Okręgowy w W. dopuściły się naruszenia art. 365 § 1 k.p.c. przyjmując, iż
postanowienie Sądu Okręgowego w W. o uznaniu orzeczenia Sądu Najwyższego,
Okręgowego Rejestru Testamentów w O. nie dotyczy majątku nieruchomego
położonego w Polsce, a to ze względu na przysługującą sądom polskim jurysdykcję
wyłączną. W obowiązującym do 1 lipca 2009 r. systemie uznawania orzeczeń, inne
sądy niż sąd okręgowy, o którym była mowa w art. 1148 k.p.c., nie były uprawnione
do ustalania istnienia przesłanek do uznania zagranicznego orzeczenia. W razie
zaś prawomocnego uznania zagranicznego orzeczenia wszystkie sądy i organy
administracji są nim związane (art. 365 § 1 k.p.c.). Z tych względów zaskarżone
postanowienie oraz poprzedzające je postanowienie Sądu Rejonowego w L.
podlegały uchyleniu, a sprawa przekazaniu do ponownego rozpoznania.
Na koniec nasuwa się następująca uwaga. Otóż sądy meriti w ogóle nie
zajęły się rozpatrzeniem treścią i charakterem orzeczenia Sądu Najwyższego,
Okręgowego Rejestru Testamentów w O., którym zatwierdzono i zarejestrowano
testament M. P. i stwierdzono, że cały majątek po niej zostanie przekazany i
przyznany H. S. L. A przecież powstaje zagadnienie, czy orzeczenie to może
stanowić podstawę wpisu prawa własności w księdze wieczystej.
Należyte rozwiązanie tego zagadnienia nie jest możliwe bez odpowiedzi na
pytanie o rolę, jaką w angielskim systemie prawnym pełni zatwierdzenie oraz
rejestracja testamentu i czy wskazane orzeczenie może być uznane za
odpowiednik naszego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Należy
bowiem zwrócić uwagę, że systemom prawnych common law znana jest także
instytucja wykonawcy testamentu, mająca wpływ na skuteczność uzyskania
majątku spadkowego. Jest sprawą otwartą, czy podmiot taki został powołany dla
spadku po M. P., gdyż w aktach sprawy brak zarejestrowanego i zatwierdzonego
7
testamentu M. P., aczkolwiek z brzmienia orzeczenia sądu angielskiego wynika, że
stanowi on integralną cześć tego orzeczenia.
Marginesowo należy zauważyć, że odrębną kwestią pozostaje, czy
dokument traktowany przez Sąd wieczystoksięgowy, a wcześniej przez Sąd
Okręgowy w W. w sprawie o sygnaturze akt … 1247/02, jako orzeczenie Sądu
Najwyższego, Okręgowego Rejestru Testamentów w O. faktycznie jest w ogóle
orzeczeniem sądowym i to wydanym przez Sąd Najwyższy, czy też tylko
dokumentem organu sądowego, mającym charakter poświadczenia. Prawidłowość
tłumaczenia nadmienionego dokumentu na język polski już prima facie nasuwa
poważne wątpliwości.
Należy też podkreślić, że w razie potrzeby ustalenia treści właściwego prawa
obcego sądom przyznano w tym celu odpowiednie instrumenty prawne (art. 1143
k.p.c.).
W tym stanie rzeczy, orzeczono jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c.).