Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 544/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Bogumiła Ustjanicz
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa U. B.-W.
przeciwko L. W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 9 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 listopada 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 26 października 2013 r. Sąd Okręgowy w W. zasądził do
pozwanego na rzecz powódki 187.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 18
marca 2011 r. do dnia zapłaty, oddalił powództwo w pozostałym zakresie i orzekł o
kosztach procesu.
Sąd ustalił, że strony są małżeństwem; nie zawierały majątkowych umów
małżeńskich.
Matka pozwanej O. K. podczas wieloletniego pobytu w Stanach
Zjednoczonych Ameryki zgromadziła znaczne zasoby pieniężne w dolarach
amerykańskich. Pozwany prowadzi działalność gospodarczą w branży budowlanej
zarówno osobiście, jak i w postaci spółek prawa handlowego („W.” sp. z o.o. i L. sp.
z o.o.). Udziały w obu spółkach i przedmioty związane z prowadzoną działalnością
gospodarczą stanowią jego majątek osobisty. Pozwany miał problemy finansowe
związane z prowadzoną działalnością gospodarczą od 2000 r. Z tego powodu w
latach 2000-2004 r. zaciągał kilkakrotnie u O. K. pożyczki pieniężne; łącznie
pożyczył 70.000 dolarów amerykańskich. Pieniądze otrzymywał za pośrednictwem
powódki, która posiadała pełnomocnictwo do rachunku bankowego matki. Pożyczki
były inwestowane w prowadzoną przez pozwanego działalność gospodarczą.
W 2005 r. stwierdzono u powódki chorobę nowotworową. W tym samym roku
O. K. darowała córce – na podstawie ustnej umowy – wierzytelności z tytułu
pożyczek udzielonych powodowi, z przeznaczeniem pieniędzy na leczenie. O. K.
zmarła w 2008 r. Sporządzonym w dniu 15 października 2005 r. testamencie do
spadku jako jedyną spadkobierczynię powołała powódkę.
W dniu 2 października 2009 r. powód przelał na rzecz powódki 20.000 zł
tytułem „zwrotu długu mamy”. Również w październiku i w grudniu 2009 r.
przekazał żonie 20.000 zł, 30.000 zł i 50.000 zł. Z tytułu pożyczki łącznie zwrócił
100.000 zł.
Powódka sporządziła w dniu 14 listopada 2010 r. pisemne oświadczenie,
w którym zobowiązała się wyprowadzić ze wspólnego miejsca zamieszkania stron
do dnia 30 października 2010 r., jeżeli powód wpłaci do depozytu notarialnego
3
kwotę 187.000 zł do dnia 20 października 2010 r., zastrzegła również, że podział
majątku wspólnego nastąpi w późniejszym termie, uzgodnionym przez małżonków.
Sąd Okręgowy uznał, że O. K. i pozwany zawierali ustne umowy pożyczki;
łącznie teściowa pożyczyła zięciowi 70.000 dolarów amerykańskich. Świadczą o
tym uznane za wiarygodne wskazane dowody osobowe, których przeprowadzenie
Sąd uznał za dopuszczalne ze względu na zawarcie umowy przez osoby
pozostające w biskich stosunkach i dokumenty mające charakter początku dowodu
na piśmie. Zdaniem Sądu zebrany w sprawie materiał potwierdził także dokonanie
przez O. K. na rzecz powódki darowizny wierzytelności z tytułu pożyczek
udzielonych pozwanemu. Niezachowanie przewidzianego w art. 890 § 1 k.c.
wymagania nie spowodowało nieważności umowy, ponieważ przyrzeczone
świadczenie zostało spełnione. Darowizna stanowiła majątek odrębny powódki,
gdyż została dokonana tylko na jej rzecz. W ocenie Sądu powództwo co do
roszczenia głównego należało uznać za uzasadnione; dochodzona należność
stanowi równowartość pozostałej do zwrotu pożyczki.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu pierwszej
instancji w ten sposób, że oddalił powództwo i orzekł o kosztach procesu.
Sąd odwoławczy nie podzielił ustalenia Sądu Okręgowego, że O. K.
dokonała na rzecz powódki darowizny wierzytelności z tytułu udzielonych zięciowi
pożyczek, ponieważ zostało ono oparte na dokonanej z naruszeniem art. 233 § 1
k.p.c. ocenie dowodów z zeznań świadków. Wskazane przez Sąd zeznania
świadków nie dają podstaw do przyjęcia, że matka powódki złożyła oświadczenie
przewidziane w art. 888 k.c. W konsekwencji należało uznać – wobec niewykazania
darowizny – że wspomniane wierzytelności weszły w skład spadku po
pożyczkodawczyni. Wprawdzie powódka posiada testament powołujący ją jako
jedynego spadkobiercę O. K., jednakże nie przeprowadziła postępowania
spadkowego i nie jest w stanie – z powodu kwestionowania jej praw do spadku
przez powoda – wykazać zgodnie z art. 1027 k.c., że nabyła spadek po matce. W
tej sytuacji należało uznać - zadaniem Sądu odwoławczego - że powódka nie ma
czynnej legitymacji procesowej i oddalić powództwo.
4
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik powódki
zarzucił naruszenie art. 1027 k.c. oraz art. 231 w związku z art. 391§ 1 i 382 k.p.c.,
art. 233 § 1 w związku z art. 391 § 1 i art. 382 k.p.c. i art. 328 § 2 w związku z art.
233 § 1 i art. 391 § 1 k.p.c. Powołując się na te podstawy, wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania albo
o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 3983
§ 3 k.p.c. podstawą skargi nie mogą być zarzuty
dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów. Z przytoczonego przepisu wynika
wniosek, że obejmuje on wszystkie twierdzenia skarżącego, które dotyczą
wadliwości w określeniu podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a więc przebiegu
zdarzeń lub stanów rzeczywistości oraz oceny mocy i wiarygodności dowodów,
prowadzących do ustalenia faktów. Wyłączenie to dotyczy całej sfery ocennej,
a zatem objętej zasadą swobodnej oceny dowodów. Oznacza to, że spór o ocenę
poszczególnych dowodów i ustalenie stanu faktycznego nie może być przenoszony
do postępowania przed Sądem Najwyższym, który jest związany - zgodnie z art.
39813
§ 2 - ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego
orzeczenia (por. wyrok Sądu Najwyższy z dnia 29 października 2008 r., IV CSK
228/08, nie publ.).
Wyłączając sprawdzanie trafności poczynionych ustaleń faktycznych
i dokonanej oceny dowodów, przepis art. 3983
§ 3 k.p.c. nie wymienia wyraźnie
przepisów, których naruszenie w związku z tym wyłączeniem nie może być
przedmiotem kontroli kasacyjnej. Przepisy te nie mogą tym samym być także objęte
zarzutami wypełniającymi drugą podstawę kasacyjną. W judykaturze prawidłowo
jednak przyjmuje się, że komentowany przepis przede wszystkim dotyczy art. 233
§ 1 k.p.c., który określa kryteria oceny wiarygodności i mocy dowodów (wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2005 r., III CSK 13/05, OSNC 2006, nr 4,
poz. 76 i z dnia 26 kwietnia 2006 r., V CSK 11/06, nie publ.).
Inaczej, chociaż niebezdyskusyjnie, zagadnienie to kształtowało się pod
rządem przepisów dotyczących instytucji kasacji przysługującej od orzeczeń
nieprawomocnych. Przyjmowano wówczas, że kontrolą kasacyjną można także
5
objąć wyjście przez sąd drugiej instancji poza granice przewidzianej w art. 233 § 1
k.p.c. swobodnej oceny dowodów (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
10 listopada 1998 r., III CKN 792/98, OSNC 1999, nr 4, poz. 83 i z dnia 17 czerwca
1999 r., I CKN 51/98, OSNC 2000, nr 2, poz. 27). Wprawdzie i obecnie można
spotkać się z poglądem, że naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. nie może jedynie
stanowić samodzielnej podstawy do wniesienia skargi kasacyjnej, lecz jest to
pogląd nieuzasadniony.
Wyłączenie przewidziane w art. 3989
§ 3 k.p.c. obejmuje także art. 228 § 1,
art. 229 i art. 230 k.p.c., które regulują, jak to określa się w doktrynie,
"bezdowodowe ustalanie faktów" (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
30 czerwca 2006 r., V CSK 146/06, nie publ. i wyrok Sądu Najwyższego z dnia
10 stycznia 2008 r., IV CSK 404/07, nie publ.). Zakresem wspomnianego
wyłączenia jest objęty również art. 231 k.p.c. regulujący możliwość ustalania faktów
na podstawie domniemania faktycznego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
5 lutego 2014 r., V CSK 140/13, nie publ.).
Z przedstawionych powodów podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty
naruszenia art. 231 i art. 233 § 1 w związku z art. 382 i art. 391 § 1 k.p.c. należało
uznać za chybione.
Nie można natomiast odmówić racji skarżącej, że zaskarżony wyrok został
wydany z naruszeniem art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. W judykaturze
nie ma wątpliwości - stanowisko to jest także podzielane w piśmiennictwie - że art.
328 § 2 k.p.c. w drodze odesłania unormowanego w art. 391 k.p.c. ma odpowiednie
zastosowanie w postępowaniu przed sądem odwoławczym. Zakres tego
zastosowania zależy jednak od treści wydanego orzeczenia, przebiegu
postępowania odwoławczego, a także od podejmowanych przez sąd odwoławczy
działań procesowych, wynikających z zarzutów apelacyjnych i limitowanych
granicami apelacji. W wypadku orzeczenia oddalającego apelację, opartego na
materiale zgromadzonym w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji,
wystarczy stwierdzenie, że sąd odwoławczy ustalenia sądu pierwszej instancji
podziela i przyjmuje za własne. Inaczej jest natomiast w wypadku zmiany
zaskarżonego orzeczenia. Wtedy sąd drugiej instancji obowiązany jest dokonać
własnych ustaleń, wskazując, na jakich dowodach je oparł, a także motywując,
6
z jakich przyczyń innym dowodom odmówił wiarygodności. Konieczna jest także
ocena zarzutów zgłoszonych w apelacji oraz wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku
z przytoczeniem przepisów prawa materialnego i formalnego. Nie wystarczy
wskazanie – jak w wypadku oddalenia apelacji – jako podstawy prawnej
rozstrzygnięcia art. 385 k.p.c. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
10 listopada 1998 r., III CKN 792/98, OSNC z 1999 r., nr 4, poz. 83 i wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 6 lipca 2011 r., I CSK 67/11, nie publ.).
Tym wymaganiom nie odpowiada w pełni – co trafnie zarzucono w skardze
kasacyjnej – uzasadnienie zaskarżonego wyroku reformatoryjnego, diametralnie
odmiennego od wyrok Sądu Okręgowego. Podstawa faktyczna wyroku Sądu
pierwszej instancji została oparta nie tylko na dowodach osobowych, ale także na
wielu dokumentach uznanych przez Sąd za początek dowodu na piśmie, w tym listu
z dnia 30 września 2009 r., dowodu wpłaty z 20 października 2009 r. i pisma
z 14 września 2010 r. Dokonując odmiennych ustaleń faktycznych, opartych na
materiale zebranym w postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji, Sąd
odwoławczy nie tylko nie wskazał wyraźnie zmienionej podstawy faktycznej
rozstrzygnięcia i dowodów, na jakich ją oparł, ale motywując rozstrzygnięcie nie
wyjaśnił też, z jakich przyczyn innym dowodom, zwłaszcza z dokumentów
stanowiących początek dowodu na piśmie odmówił wiarygodności. W tej sytuacji
nie można odeprzeć zarzutu, że zaskarżone orzeczenie zostało sporządzone
z naruszeniem art. 328 § 2 k.p.c., mogącym mieć wpływ na wynik sprawy.
Ze względu na skuteczne podważenie postawy faktycznej
rozstrzygnięcia nie ma miarodajnych podstaw do weryfikacji trafności
stanowiska Sądu, że nie doszło do darowizny na rzecz powódki wierzytelności
z tytułu pożyczek udzielonych przez O. K. pozwanemu. W konsekwencji uchyla
się spod kontrolni kasacyjnej także ocena Sądu, że powódka nie
ma czynnej legitymacji procesowej w sprawie. W związku z kwestią
legitymacji procesowej powódki w sprawie nie można jednak pominąć tego - co
zarzucono w skardze kasacyjnej - że podważanie tytułu powódki
do dziedziczenia na podstawie testamentu nie oznacza zakwestionowania nabycia
przez nią spadku na podstawie ustawy. To wymagałoby natomiast oceny, której
potrzeba uszła uwagi Sądu, kwestii legitymacji czynnej powódki w sprawie, jako
7
współspadkobiercy dochodzącego zwrotu pożyczek zagrożonych przedawnieniem,
na podstawie art. 209 w związku z art. 1035 k.c.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).