Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 695/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa E. A., F. S.
i Z. M.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie M./…/
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 9 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 12 marca 2013 r.
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 14 czerwca 2012 r. zasądził od Skarbu
Państwa - Wojewody M./…/ na rzecz: E. A. kwotę
1 607 000 zł, F. S. i Z. M. kwoty po 803 500 zł - z ustawowymi odsetkami od dnia
14 czerwca 2012 r. do dnia zapłaty; w pozostałym zakresie powództwo oddalił i
orzekł o kosztach procesu.
Ustalił, że współwłaścicielami nieruchomości warszawskiej położonej przy
ul. W.[…], dla której prowadzona była księga nr […] byli F. M. (M.) w 6/10 częściach
oraz B. M., A. L., A. M. i J. M. - po 1/10 części. Z dniem 21 listopada 1945 r., tj. po
wejściu w życie dekretu z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu
gruntów na obszarze miasta st. Warszawy (Dz. U. Nr 50, poz. 279 ze zm., dalej:
„dekret warszawski”), nieruchomość ta, na podstawie art. 1 tego dekretu, stała się
własnością gminy m.st. Warszawy. Pismem z dnia 14 października 1948 r.
współwłaściciele nieruchomości złożyli wniosek o przyznanie prawa własności
czasowej do przedmiotowej nieruchomości.
Orzeczeniem z dnia 10 grudnia 1965 r. w sprawie […] Prezydium Rady
Narodowej m.st. Warszawy odmówiło wnioskodawcom przyznania prawa własności
czasowej (użytkowania wieczystego) do nieruchomości warszawskiej położonej
przy ul. W.[…]. W uzasadnieniu odmowy wskazano, że na podstawie planu
zagospodarowania przestrzennego teren nieruchomości warszawskiej
przeznaczony został pod budowę sieci miejskiej dla Zakładu […].
Decyzją z dnia 27 listopada 2003 r., sygn. […] (sprostowaną postanowieniem
z dnia 27 lutego 2004 r.), Samorządowe Kolegium Odwoławcze w Warszawie (dalej:
„SKO”) stwierdziło nieważność orzeczenia administracyjnego z dnia 10 grudnia
1965 r., jako wydanego z rażącym naruszeniem art. 7 ust. 2 dekretu
warszawskiego odnośnie części gruntu będącej własnością Gminy m.st. Warszawa.
W uzasadnieniu decyzji SKO wskazało, że w dacie wydania wadliwej decyzji
obowiązywał Plan zatwierdzony Uchwałą Prezydium Rządu PRL z dnia 2 lipca
1956 r. określający przedmiotowy teren jako „budownictwo przemysłowe" i brak jest
jakichkolwiek podstaw do przyjęcia, że sformułowania planu stanowić mogły
3
podstawę do ustalenia, iż korzystanie z gruntu przez dotychczasowego właściciela
nie dało się pogodzić z jego przeznaczeniem.
Decyzją z dnia 30 listopada 2006 r., sygn. […] SKO odmówiło przyznania
wnioskodawcom odszkodowania na podstawie art. 160 k.p.a. W tym czasie
prowadzone było jeszcze przed Prezydentem m.st. Warszawy postępowanie o
przyznanie prawa użytkowania wieczystego obejmującego przedmiotową
nieruchomość. Decyzją z dnia 29 listopada 2007 r. nr […] Prezydent m.st.
Warszawy po rozpatrzeniu wniosku z dnia 19 października 1948 r. odmówił
powodom ustanowienia prawa użytkowania wieczystego w odniesieniu do gruntu
stanowiącego własność m.st. Warszawy, włączonego w granice działek ew. nr 16/1,
38/4 i 32 z obrębu […], położonego przy skrzyżowaniu ulic W. i Ł. W uzasadnieniu
tej decyzji wskazano, że dawna nieruchomość hipoteczna została włączona w
granice następujących działek:
- nr ew. 33 - własność Skarbu Państwa, użytkownik wieczysty S.,
- nr ew. 32 - 82 m2
(KW nr […]) - własność m.st. Warszawy, użytkownik
wieczysty S.D.,
- nr ew. 16/1 - 138 m2
(z ogólnej powierzchni działki 1 076 m2
) - własność
m.st. Warszawy (ul. W.),
- nr ew. 38/4 - 242 m2
(z ogólnej powierzchni działki 6 703 m2
) - własność
m.st. Warszawy (ul. Ł.).
Podstawę do przeprowadzenia przebudowy ulic W. i Ł. stanowiła decyzja
Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej o lokalizacji szczegółowej nr […] z dnia 4
sierpnia 1969 r., w której wyrażono zgodę na przebudowę ulicy Ł. na odcinku W. -
Ż.
Obecnie przedmiotowa nieruchomość nie jest objęta żadnym obowiązującym
planem zagospodarowania przestrzennego. W studium uwarunkowań i kierunków
zagospodarowania przestrzennego m.st. Warszawy nieruchomość położona jest
w strefie śródmieścia funkcjonalnego, która stanowi obszar przewidziany dla
koncentracji funkcji usługowych o znaczeniu stołecznym, metropolitarnym,
krajowym i międzynarodowym, w tym inwestycji celu publicznego, które
w połączeniu z zabudową mieszkaniową będą ogniskowały życie społeczne
metropolii warszawskiej.
4
W dniu 12 stycznia 2007 r. powodowie wystąpili przeciwko Skarbowi
Państwa z wnioskiem o zawezwanie do próby ugodowej, żądając w nim tych
samych kwot, które stanowią przedmiot niniejszego postępowania. Do zawarcia
ugody jednakże nie doszło.
W wyniku spadkobrania po A. L. zmarłej dnia 1 kwietnia 1949 r., F. M. (M.)
zmarłej dnia 20 stycznia 1962 r., B. M. zmarłym dnia 1 maja 1980 r., A. M. zmarłym
dnia 24 czerwca 1998 r. i J. M. zmarłym 17 grudnia 2007 r. powodowie są
następcami prawnymi byłych właścicieli w następujących udziałach: E. A. w ½
części, F. S. i Z. M. po 1/4 części.
Wartość prawa użytkowania wieczystego nieruchomości przy ul. W.[...], co
do części działek 32, 16/1 i 38/4 o łącznej powierzchni 462 m2
- objętych decyzją
SKO z dnia 27 listopada 2003 r. przy uwzględnieniu aktualnego przeznaczenia
gruntu wynosi kwotę 3 334 000 zł. Wartość ta nie uwzględnia kosztów usunięcia
ruin, jakie znajdowały się na tej nieruchomości wymagających rozebrania
i wywiezienia. Koszty rozbiórki i wywiezienia gruzu z nieruchomości wyniosły kwotę
120.000 zł.
W dniu 10 grudnia 1965 r. obowiązywał Ogólny Plan Zagospodarowania
Przestrzennego zatwierdzony Uchwałą nr [...] PRN m.st. Warszawy z dnia
31 stycznia 1961 r. Na tej podstawie wydano decyzję z dnia 12 sierpnia 1963 r.
o lokalizacji szczegółowej dla budynku rozdzielni sieci miejskiej Zakładu
[...].Wybudowano w rzeczywistości parterowy budynek zawierający w części stację
„trafo”, należący obecnie do S., w którego otoczeniu Spółdzielnia Mieszkaniowa
„[...]” pobudowała wysoki budynek wielomieszkaniowy. Aktualnie dla nieruchomości
nie obowiązuje miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Natomiast, w
studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m.st.
Warszawy z dnia 26 października 2006 r. nieruchomość jest położona w strefie
śródmieścia funkcjonalnego, która stanowi obszar przewidziany dla koncentracji
funkcji usługowych o znaczeniu stołecznym, metropolitalnym, krajowym
i międzynarodowym, w tym inwestycji celu publicznego, które w połączeniu
z zabudową mieszkaniową będą ogniskowały życie społeczne metropolii
warszawskiej.
5
Wyceny nieruchomości biegły sądowy dokonał według cen z daty wydania
opinii i stanu gruntu z grudnia 1965 r.; nie uwzględnił jednak wniosku pozwanego
o ustalenie wartości nieruchomości z uwzględnieniem faktu, że w dacie wydania
decyzji dekretowej nieruchomość była przeznaczona pod budownictwo
przemysłowe.
Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo w części dotyczącej działek 32, 16/1
i 38/4 o łącznej powierzchni 462 m2
w zakresie poniesionej przez powodów szkody
rzeczywistej, oraz w części, co do odsetek za okres sprzed daty wydania wyroku na
podstawie art. 160 k.p.a. Poza oddaleniem żądania odszkodowania za utracone
korzyści, nie uwzględnił powództwa co do działki nr 33, stanowiącej własność
Skarbu Państwa, stwierdzając brak w dacie orzekania indywidualnego orzeczenia
o wadliwości decyzji dekretowej co do tej działki.
Wobec tego, że decyzja administracyjna została wydana z rażącym
naruszeniem prawa, uznał za przesądzoną bezprawność i winę funkcjonariusza
państwowego przy wykonywaniu powierzonej mu czynności. Stwierdził,
że powodowie udowodnili pozostałe przesłanki odpowiedzialności
odszkodowawczej - powstanie szkody i jej rozmiar oraz istnienie normalnego
związku przyczynowego pomiędzy szkodą a zdarzeniem, które ją wywołało. Wyraził
pogląd, że powodowie na skutek wadliwej decyzji ponieśli rzeczywistą szkodę,
którą stanowi uszczerbek majątkowy, jaki powstał na skutek niezaspokojenia
uprawnienia do przyznania prawa własności czasowej (obecnie użytkowania
wieczystego) ich poprzednikom prawnym, a której wysokość wyznacza wartość
tego prawa.
Nie uwzględnił tezy pozwanego o nieuchronności wywłaszczenia
i przerwaniu w związku z tym normalnego związku przyczynowego pomiędzy
wadliwą decyzją dekretową a szkodą. Wskazał, że z ustaleń dokonanych przez
SKO zawartych w uzasadnieniu decyzji z dnia 27 listopada 2003 r., wynika,
że korzystanie z nieruchomości przez dotychczasowych właścicieli dało się
pogodzić z przeznaczeniem gruntu. Zwrócił uwagę na to, że dopiero decyzją
o lokalizacji szczegółowej nr [...] z dnia 4 sierpnia 1969 r. Prezydium Dzielnicowej
Rady Narodowej wydało zgodę na przebudowę ulicy Ł. na odcinku W. - Ż.
6
Kwotę odszkodowania Sąd Okręgowy pomniejszył o 120.000 zł z tytułu
kosztów rozbiórki zniszczonego budynku i wywozu gruzu. W konsekwencji, Sąd
zasądził na rzecz powodów kwotę 3 214 000 zł, odpowiednio do udziałów w spadku
w kwotach 1.607.000 zł i po 803.500 zł. Odsetki ustawowe, z uwagi na
odszkodowawczy charakter roszczenia Sąd Okręgowy zasądził od daty
wyrokowania.
Apelację pozwanego Skarbu Państwa Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 12
marca 2013 r. oddalił. Podzielił ustalenia faktyczne sądu pierwszej instancji i przyjął
je jako własne. Nie podzielił zarzutu naruszenia art. 361 § 1 k.c. oraz art. 6 k.c.
Wskazał, że decyzja wydana z naruszeniem prawa, przesądza o odpowiedzialności
Skarbu Państwa za szkodę poniesioną w wyniku wadliwej decyzji. Nie podzielił
stanowiska pozwanego, o braku normalnego związku przyczynowego pomiędzy
wadliwą decyzją a dochodzoną szkodą.
O istnieniu normalnego związku przyczynowego świadczyło jego zdaniem to,
że przyczyną sprawczą szkody było orzeczenie z grudnia 1965 r. Gdyby, bowiem
zostało ustanowione na rzecz powodów prawo własności czasowej nie wystąpiłby
skutek - szkoda w postaci niezaspokojenia uprawnienia wynikającego z dekretu.
Reasumując, podzielił pogląd Sądu pierwszej instancji, że zachodzi
adekwatny związek przyczynowy (art. 361 § 1 k.c.) pomiędzy wadliwą decyzją
administracyjną z dnia 10 grudnia 1965 r., a wyrządzoną powodom szkodą.
To właśnie na skutek wydania przez Prezydium Rady Narodowej m. st. Warszawy
powyższej decyzji, odmawiającej poprzednikom prawnym powodów przyznania
prawa własności czasowej do gruntu położonego w Warszawie przy ul. W.[…],
prawo to nie weszło do majątku powodów, niemniej stwierdził, że wobec trwałego
rozdysponowania gruntów poniesiona przez powodów szkoda może być
zrekompensowana wyłącznie poprzez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej.
Wyraził pogląd, że brak jest podstaw do przyjęcia, iż zasądzona kwota nie
stanowi odpowiedniej sumy pieniężnej w rozumieniu art. 363 § 1 k.c. i prowadzi do
sytuacji, w której poszkodowany jest wzbogacony kwotą odszkodowania, skoro Sąd
Okręgowy ustalił wysokość odszkodowania w oparciu o stan nieruchomości
z grudnia 1965 r. oraz według cen aktualnych. Jego zdaniem prawidłowo przyjął,
7
że podstawą do wyceny powinny być nieruchomości przeznaczone pod
budownictwo mieszkalne i usługi.
Za niezasadny uznał również zarzut naruszenia art. 227 k.p.c. i art. 217 § 1
k.p.c. w zw. z art. 162 k.p.c., wskazując, że miarodajne dla określenia wartości
nieruchomości jest przeznaczenie nieruchomości według stanu na datę wydania
opinii. Podzielił stanowisko sądu pierwszej instancji, że w związku z tym,
iż przyjmowane po drugiej wojnie światowej plany zagospodarowania nie były
publikowane nie mogą być one uznane za obowiązujące źródła prawa i w związku,
z czym jedynym planem, który mógł stanowić w niniejszej sprawie jakikolwiek punkt
odniesienia, był ogólny plan zabudowania m. st. Warszawy z 1931 r.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego pozwany Skarb Państwa wniósł skargę
kasacyjną, w której zarzucił naruszenie prawa materialnego, tj. art. 160 § 1 k.p.a. w
zw. z art. 381 § 2 k.c. oraz art. 363 § 2 k.c. przez ustalenie odszkodowania za
„szkodę rzeczywistą" polegającą na utracie nieruchomości według obecnego stanu
tej nieruchomości, zamiast według stanu z daty wydania wadliwej decyzji
dekretowej. W ramach naruszenia przepisów postępowania zarzucił naruszenie art.
328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 378 § 1 k.p.c. przez niezamieszczenie w pisemnym
uzasadnieniu zaskarżonego wyroku odniesienia do stawianych przez pozwanego
argumentów dotyczących konieczności uwzględnienia przy wyliczeniu szkody
przeznaczenia nieruchomości z chwili wydania wadliwej decyzji. Pozwany Skarb
Państwa wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, bądź o uwzględnienie apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut obrazy art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 378 § 1 k.c. został
skonstruowany w oparciu o zapatrywanie Sądu drugiej instancji, że przedmiotowa
nieruchomość nie ma planu zagospodarowania przestrzennego (poprzedni wygasł
w 1992 r.) i w związku z tym podstawą do wyceny powinny być nieruchomości
przeznaczone pod budownictwo mieszkalne i usługi w metropolii warszawskiej,
tj. miarodajnym było określenie wartości nieruchomości według aktualnego stanu
przeznaczenia nieruchomości. Trafnie zarzucił skarżący, że ze stanowiska tego
wynika sugestia, iż gdyby nieruchomość miała aktualny plan zagospodarowania
8
przestrzennego na dzień szacowania nieruchomości, to należałoby oprzeć jej
wycenę na planie obowiązującym w dacie wystąpienia zdarzenia szkodzącego.
Poza tym, rzeczywiście z uzasadnienia zaskarżonego orzeczenia nie można
wywieść, jakie znaczenie przypisał Sąd Apelacyjny w ustaleniu wysokości szkody
czynnikowi przeznaczenia nieruchomości w 1965 r. tj. w czasie zapadnięcia decyzji
szkodzącej, czyli odmawiającej przyznania właścicielom prawa własności czasowej.
Stwierdził bowiem, że na jej części (obecnej działce nr 33) została zbudowana
stacja „trafo”, tj. odwołał się do jej ówczesnego częściowego faktycznego
wykorzystania, z czego wywiódł wniosek, że nieruchomość wtedy nie spełniała
funkcji przemysłowej, lecz stanowiła część zabudowy mieszkaniowej.
W dodatku, Sąd Apelacyjny nie wyjaśnił w uzasadnieniu dlaczego punktem
odniesienia w wyliczeniu szkody mógł być ogólny plan zabudowania m.st.
Warszawy z 1931 r., przy czym nie poczynił jakichkolwiek ustaleń o przeznaczeniu
przedmiotowej nieruchomości według tego planu. Z tych względów rzeczywiście
istniały podstawy do przyjęcia, że uzasadnienie zaskarżonego uzasadnienia
w kwestii wyliczenia szkody jest niezrozumiałe, tj. nie poddaje się kontroli
kasacyjnej, co czyniło uzasadnioną podstawę kasacyjną określoną w art. 3983
§ 1
pkt 2 k.p.c.
Uzasadniony jest także zarzut naruszenia art. 160 § 1 k.p.a. w zw. z art. 362
§ 2 k.c. choć obydwie strony stały na nie budzącym wątpliwości stanowisku,
że odszkodowanie powinno być wyliczone według cen z chwili ustalenia
odszkodowania (z chwili wyrokowania), a według stanu przedmiotowej
nieruchomości z dnia 10 grudnia 1965 r., to jest z chwili podjęcia wadliwej decyzji
szkodzącej (por. k. 241).
Zarzutu tego nie można odeprzeć już z tego względu, że nie dokonano
ustalenia stanu faktycznego zagospodarowania nieruchomości na dzień 10 grudnia
1965 r. oraz jej stanu techniczno-użytkowego w tamtym okresie, a także stanu jej
otoczenia, np. czy w tym już czasie był budowany, lub wybudowany budynek
wielomieszkaniowy SBM […]. Z ustaleń zdaje się wynikać, że na części
nieruchomości w tamtym czasie był zlokalizowany na tej nieruchomości jedynie
parterowy budynek zawierający w części stację „trafo”, należący obecnie do spółki
S., a także, że wykorzystanie jej istotnej części (380 m2
z 462 m2
) nastąpiło na cele
9
drogowe później, skoro podstawę do przeprowadzenia przebudowy ulic W. i Ł.
stanowiła decyzja Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej o lokalizacji
szczegółowej nr […] z dnia 4 sierpnia 1969 r., w której wyrażono dopiero zgodę na
tę inwestycję drogową.
Wbrew stanowisku Sądów meriti dla wartości nieruchomości według jej stanu
z dnia 10 grudnia 1965 r. i cen z chwili wyrokowania, a zatem dla prawidłowego
wyliczenia odszkodowania miało znaczenie także przeznaczenie nieruchomości
w chwili zapadnięcia decyzji szkodzącej. O jej przeznaczeniu wtedy pod
budownictwo przemysłowe niezależnie od kwestii publikacji planów
zagospodarowania przestrzennego w tamtym czasie (por. w tej materii wyrok
Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 6 lutego 2013 r., I OSK 1643/11,
M. Praw., 2013, nr 5, s. 227) powodowie - jak wynika z ustaleń - wiedzieli z samej
treści decyzji z dnia 10 grudnia 1965 r. Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy,
odmawiającej im przyznania prawa własności czasowej (użytkowania wieczystego)
do nieruchomości warszawskiej położonej przy ul. W.[…]. Dodać należy, że biegły
sądowy, uzupełniając opinię na rozprawie w dniu 4 czerwca 2012 r. wyraźnie
stwierdził, że przy przyjęciu przeznaczenia działki na cele przemysłowe jej wartość
byłaby inna, tj. wycena byłaby z pewnością mniejsza. Dla prawidłowego więc
wyliczenia szkody rzeczywistej powodów koniecznym było uzupełnienie opinii
biegłego zgodnie z wnioskiem pozwanego Skarbu Państwa złożonym bez zbędnej
zwłoki.
Ze wskazanych względów na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzeczono, jak
w sentencji.