Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 70/14
UCHWAŁA
Dnia 16 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa M. B.
przeciwko M. C.
o wykonanie zapisu,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 16 października 2014 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w […]
postanowieniem z dnia 18 czerwca 2014 r.,
"Czy w świetle art. 968 kodeksu cywilnego można uznać za ważny
zapis testamentowy sformułowany alternatywnie?"
podjął uchwałę:
Ważny jest zapis zwykły (art. 968 § 1 k.c.), w którym przedmiot
świadczenia został określony alternatywnie.
2
UZASADNIENIE
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało przy rozpoznawaniu przez Sąd Apelacyjny apelacji pozwanego M. C. od
wyroku Sądu Okręgowego w B. w sprawie z powództwa M. B. o wykonanie zapisu.
W sprawie tej spadkodawca A. C., zmarły 20 maja 2009 r. sporządził
własnoręczny testament powołując do całości spadku syna M. C. i ustanowił zapis
na rzecz córki o następującej treści: „córce M. B. wartość budynku mieszkalnego
lub dać budynek przy ul. B. 2”.
Sąd Okręgowy uznał zapis za ważny i przyjął, że na jego podstawie wybór
świadczenia należał do zobowiązanego do wykonania zapisu spadkobiercy,
przy czym powinien on przede wszystkim wypłacić zapisobiercy równowartość
budynku mieszkalnego, a dopiero gdyby nie był w stanie spełnić tego świadczenia
przenieść na niego własność wskazanej w testamencie nieruchomości.
W apelacji od wyroku Sądu Okręgowego zasądzającego od pozwanego na
rzecz powódki tytułem wykonania zapisu kwotę 522.133 zł, pozwany podniósł
zarzut nieważności ustanowionego zapisu ze względu na alternatywne ujęcie
określonego w nim przedmiotu świadczenia.
Postanowieniem z dnia 18 czerwca 2014 r. Sąd Apelacyjny przedstawił
Sądowi Najwyższemu powstające w związku z tym zagadnienie prawne: ”czy
w świetle art. 968 k.c. można uznać za ważny zapis testamentowy sformułowany
alternatywnie”.
Powstające na tym tle poważne wątpliwości uzasadnił brakiem
orzecznictwa Sądu Najwyższego odnoszącego się do tego zagadnienia oraz
nieprzekonującym - w jego ocenie - stanowiskiem doktryny, odmiennym niż
prezentowane w zaskarżonym wyroku Sądu Okręgowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 968 k.c. zawiera definicję zapisu zwykłego, zgodnie z którą
spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę
ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia
majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. Wynika z niego, że określenie
3
przedmiotu zapisu, tak jak oznaczenie zapisobiercy należy wyłącznie do
spadkodawcy.
Przedmiotem zapisu może być każde świadczenie majątkowe przynoszące
korzyść zapisobiercy. Ustawa nie ogranicza swobody spadkodawcy w określeniu
przedmiotu zapisu zwykłego. Od woli testatora zależy także sposób uregulowania
stosunków między stronami stosunku zobowiązaniowego mającego źródło
w zapisie, w tym sposobu, miejsca i terminu jego wykonania i skutków jego
niewykonania lub nienależytego wykonania.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego brak jest wypowiedzi rozstrzygających
problem przedstawiony przez Sąd Apelacyjny.
Kwestia dopuszczalności ustanowienia zapisu zwykłego z alternatywnym
wskazaniem przedmiotu zapisu była natomiast rozważana w doktrynie, w której
dominuje pogląd wyłączający taką możliwość. Na jego uzasadnienie przywołuje się
argument o braku w Kodeksie cywilnym przepisu, który pozwala spadkodawcy na
pozostawienie uznaniu innych osób albo rozstrzygnięciu sądu, który z kilku
wymienionych przez spadkodawcę przedmiotów ma zapisobierca otrzymać.
Możliwość taką przewidywał art. 119 dekretu z dnia 8 października 1946 r. - Prawo
spadkowe (Dz. U. Nr 60, poz. 328 ze zm. - dalej pr. spadk.). Nie wprowadzenie do
Kodeksu cywilnego przepisu będącego odpowiednikiem art. 119 pr. spadk.
przy założeniu racjonalności ustawodawcy, należy więc interpretować jako
zamierzone pozbawienie spadkodawców prawa do ustanowienia zapisu zwykłego
z alternatywnie określonym przedmiotem.
Szersza analiza rozważanego zagadnienia wskazuje jednak na istnienie
istotnych racji uzasadniających pogląd przeciwny dopuszczający testamentowy
zapis zwykły sformułowany alternatywnie.
Tezy takiej nie podważa zarówno językowa wykładnia art. 968 k.c., który
kwestii tej nie reguluje, jak i brak w Kodeksie cywilnym przepisu recypującego treść
art. 119 pr. spadk.
Na skutek ustanowienia zapisu powstaje z chwilą otwarcia spadku dla
zapisobiercy z mocy samego prawa wierzytelność, na podstawie której może
on żądać od obciążonego spełnienia świadczenia stanowiącego przedmiot zapisu.
Stosunek zobowiązaniowy powstający wskutek zapisu między zapisobiercą
4
a obciążonym podlega przepisom o zobowiązaniach zawartym w księdze trzeciej
Kodeksu cywilnego. Odstępstwa od tej zasady wynikają z przepisów szczególnych
zamieszczonych w księdze czwartej Kodeksu cywilnego mających pierwszeństwo
przed zasadami ogólnymi wykonywania zobowiązań.
Warunkiem powstania i wykonania zobowiązania jest oznaczenie
świadczenia dłużnika. Zasada ta doznaje modyfikacji w przypadku zobowiązań
przemiennych (art. 365 k.c.), charakteryzujących się początkowo brakiem
definitywnego określenia świadczenia, co jest wynikiem tego, że zaspokojenie
wierzyciela może nastąpić przez spełnienie jednego świadczenia spośród
dwóch lub więcej świadczeń wybranych przez osobę uprawnioną. Jeżeli strona
uprawniona do wyboru świadczenia wyboru tego nie dokona, druga strona
może jej wyznaczyć w tym celu odpowiedni termin. Po bezskutecznym upływie
wyznaczonego terminu uprawnienie do dokonania wyboru przechodzi na
stronę drugą.
Odniesienie powyższych reguł do stosunku zobowiązaniowego mającego
źródło w zapisie zwykłym prowadzi wprost do wniosku, że spadkodawca może
poprzez ustanowienie zapisu zwykłego doprowadzić do powstania między
zapisobiercą i zobowiązanym do wykonania zapisu zobowiązania przemiennego,
którego konkretyzacja następuje w drodze wyboru świadczenia przez
uprawnionego, może też określić do której ze stron wybór ten należy. W razie braku
wskazania przez spadkodawcę strony uprawnionej do wyboru zastosowanie będą
mieć reguły określone w art. 365 k.c. Każde ze świadczeń przemiennych powinno
być przy tym przez testatora dostatecznie określone, zgodnie z ogólnymi zasadami
oznaczenia świadczenia, z tym skutkiem, że niedostateczne określenie któregoś
ze świadczeń alternatywnych eliminuje je z możliwości wyboru.
Wcześniejsze podejście do wykładni przepisów o zapisie zwykłym zmienia
wprowadzenie do przepisów spadkowych instytucji zapisu windykacyjnego
(art. 9811
i dalsze k.c.), skłaniając do bardziej liberalnej oceny odnośnie do zakresu
swobody zapisodawcy przy ustanawianiu zapisu zwykłego. W odróżnieniu
od zapisu zwykłego, zapis windykacyjny, który wywołuje ex lege w chwili otwarcia
spadku skutki rzeczowe, nie może być sformułowany alternatywnie. Poszerzając
zakres rozrządzeń testamentowych o zapis windykacyjny ustawa wyraźnie
5
różnicuje instytucje zapisów według kryterium zakresu swobody testatora, większej
w przypadku zapisu zwykłego, co przejawia się możliwością zapisu kilku
przedmiotów do wyboru.
Przyjęta wykładnia art. 968 k.c., w myśl zasady favor testamenti, sprzyja
utrzymaniu rozrządzenia testatora, który z ważnych dla niego powodów zdecydował
się na alternatywne określenie przedmiotu zapisu zwykłego, a jednocześnie
realizuje zasadę swobody testowania, nakazującą taką w wykładnię przepisów,
która w maksymalnym stopniu pozwoli spełnić wolę spadkodawcy.
Na gruncie tej kluczowej zasady prawa spadkowego, każde ograniczenie
dopuszczalności konkretnego rozrządzenia testamentowego, jeżeli nie
ma gruntownego i przekonującego uzasadnienia musi być uznane za jej
naruszenie. Z przyczyn wcześniej wywiedzionych brak jest uzasadnionych
racji merytorycznych, aksjologicznych, prakseologicznych i systemowych
przemawiających za niedopuszczalnością ustanawiania zapisów zwykłych
z alternatywnym określeniem ich przedmiotu.
Przedstawiony sposób rozstrzygnięcia przedstawionego Sądowi
Najwyższemu zagadnienia prawnego wpisuje się w widoczną na tle najnowszych
zmian prawa spadkowego i orzeczeń Sądu Najwyższego z tego zakresu
(uchwały z dnia 13 grudnia 2013 r. III CZP 79/13 dotychczas nie publ. i z dnia
18 lipca 2012 r., III CZP 46/12, OSNC 2012, nr 3, poz. 29) tendencję do
poszerzania swobody spadkodawcy do dysponowania majątkiem na wypadek
śmierci, co łączy się z ogólniejszą kwestią wzrostu znaczenia prawa spadkowego.
Z tych względów orzeczono jak na wstępie.