Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 684/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
SSA Barbara Trębska
w sprawie z powództwa W. J.
przeciwko I. E. S.A. w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 10 lipca 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części zmieniającej wyrok Sądu
Rejonowego w W. ( pkt I ) oraz w zakresie orzeczenia o kosztach
postępowania apelacyjnego ( pkt II ) i w tej części przekazuje
sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w W.,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 28 grudnia 2012 r. Sąd Rejonowy zasądził od pozwanej I. E.
S.A. w W. na rzecz powoda W. J. kwotę 54.709,68 zł z odsetkami od dnia 17 lutego
2012 r., a w pozostałym zakresie powództwo oddalił.
Wyrokiem z dnia 10 lipca 2013 r. Sąd Okręgowy w W., na skutek apelacji
pozwanej zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo, a w
pozostałym zakresie odrzucił apelację.
Z ustaleń poczynionych przez Sąd Rejonowy wynikało, że w dniu 10 marca
2006 r. między P. D. K. S.A. w W. (poprzednikiem pozwanej) a powodem W. J.
zawarta została na czas nieokreślony umowa zlecenia – kontrakt o zarządzanie.
Każdej ze stron przysługiwało prawo jej wypowiedzenia z zachowaniem 6-
miesięcznego okresu, ponadto (§ 6 ust 3) zleceniodawca mógł wypowiedzieć
umowę bez zachowania okresu wypowiedzenia w razie rażącego naruszenia przez
zleceniobiorcę obowiązków określonych w jej § 1 lub naruszenia przez niego
obowiązków wynikających z § 5 ust. 1-3. W tym przypadku zleceniobiorcy nie
przysługiwało prawo do otrzymania od zleceniodawcy dodatkowego
wynagrodzenia lub odszkodowania za rozwiązanie umowy.
Aneksem nr 1 z dnia 29 września 2010 r. strony zmieniły postanowienia § 6
umowy. Zgodnie z jego nowym brzmieniem umowa nadal zawarta była na czas
nieokreślony (ust. 1) i każdej ze stron przysługiwało prawo do jej rozwiązania
z zachowaniem 6- miesięcznego okresu wypowiedzenia. Jednocześnie obniżone
zostało wynagrodzenie powoda. Strony zgodnie postanowiły, że § 6 ust. 3 umowy
(dotychczas precyzujący przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy z powodem
bez zachowania okresu wypowiedzenia) po zmianie będzie zawierał postanowienie
o skróceniu od dnia 1 stycznia 2012 r. terminu wypowiedzenia do 3 miesięcy.
Spośród postanowień usunięto natomiast dotychczas zamieszczone w § 6 ust. 3
postanowienie przyznające zleceniodawcy uprawnienie do wypowiedzenia umowy
bez zachowania okresu wypowiedzenia.
W dniu 18 marca 2011 r. prezes zarządu pozwanej złożył powodowi
oświadczenie o wypowiedzeniu umowy bez zachowania okresu wypowiedzenia,
powołując się na § 6 ust. 3 umowy. Jako przyczynę wskazał ciężkie naruszenie
3
przez powoda jego obowiązków wynikających z umowy, narażenie spółki na
szkodę i dezorganizację pracy przez naganne i społecznie nieakceptowalne
zachowanie wobec pracowników spółki, skutkujące negatywnym wpływem na nich,
a także negatywnym wpływem na atmosferę pracy w spółce. W ten sposób
ocenione zostały uwagi powoda, skierowane w czasie rozmowy do nowej
pracownicy, dotyczące jej atrakcyjności seksualnej, o której wie „mąż i nie mąż”.
Uwagami tymi pracownica poczuła się urażona. Przed odejściem z pracy powód
przeprosił ją za swoje zachowanie.
Powód był osobą towarzyską i wesołą, lubianą w młodym, zżytym ze sobą
zespole, jaki stanowili pracownicy pozwanej. Zdarzenie, które spowodowało
zwolnienie powoda, zbiegło się w czasie z procesem wymiany kadry zarządzającej
w spółce będącej mniejszościowym akcjonariuszem pozwanego, dlatego powód
uznał je za pretekst do zwolnienia, a nie za rzeczywistą przyczynę rozwiązania
z nim umowy.
Sąd Rejonowy ocenił, że wprowadzone we wrześniu 2010 r. zmiany umowy
stron wyłączyły możliwość jej rozwiązania bez zachowania okresu wypowiedzenia.
Takie postanowienie uznał za mieszczące się w granicach swobody umów
i wskazał, że w orzecznictwie ugruntowany jest pogląd, zgodnie z którym art. 746
§ 1 zd. 1 k.c. jest przepisem względnie obowiązującym, wobec czego strony mogą
w umowie wprowadzić odmienne postanowienia, o ile nie wykraczają one poza
ograniczenia przewidziane w art. 3531
k.c. Związek pomiędzy art. 746 § 1 zd. 1 k.c.
a § 3 tego przepisu odczytał jako zakaz zrzeczenia się z góry uprawnienia do
wypowiedzenia zlecenia z ważnych przyczyn, nie wyłączający jednak możliwości
przyjęcia, że ważne powody nie będą uprawniały do rozwiązania zlecenia
w każdym czasie (bez zachowania okresu wypowiedzenia). Przyjął, że strony
umowy mogą wprowadzić generalnie wiążące terminy wypowiedzenia, mogą też
w określonych przypadkach inaczej określić moment ustania umowy. Zmianę
umowy wprowadzoną aneksem z września 2010 r. uznał za postanowienie
uprawniające pozwaną do rozwiązania umowy z powodem tylko z okresem
wypowiedzenia przewidzianym w jej § 6 ust. 2. Ustosunkowując się do wskazanej
przyczyny rozwiązania umowy zgodził się z powodem, że jednorazowe zdarzenie,
stopień naganności którego należało ocenić na tle poufałej atmosfery panującej
4
w spółce, stanowiło raczej pretekst niż rzeczywistą przyczynę decyzji pozwanej.
W konsekwencji zgłoszone przez powoda roszczenie o zapłatę wynagrodzenia za
6-miesięczny okres wypowiedzenia uznał za uzasadnione, jedynie oddalił część
roszczenia o odsetki.
Sąd Okręgowy zaaprobował ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji.
Stwierdził jednak, że odmiennie ocenia postanowienia umowy odnoszące się do
możliwości jej wypowiedzenia (§ 6). Zgodził się, że strony wprowadziły możliwość
wypowiedzenia umowy niezależnie od powodów jej rozwiązania. Wcześniej
obowiązujący § 6 ust. 3 umowy precyzował wypadki, w których możliwe było
rozwiązanie umowy bez zachowania terminów wypowiedzenia (rażące naruszenie
obowiązków określonych w § 1 lub naruszenie przez niego obowiązków
wynikających z § 5 ust. 1-3 - zakaz konkurencji i obowiązek poufności),
pozbawiające powoda prawa do wynagrodzenia za okres zakazu podejmowania
działań konkurencyjnych oraz odszkodowania za rozwiązanie umowy. Sąd
Okręgowy uznał, że usunięcie z umowy § 6 ust. 3 w dotychczasowym brzmieniu
nie ograniczyło możliwości rozwiązania umowy tylko do jej wypowiedzenia
z zachowaniem okresu wypowiedzenia. Odwołując się do charakteru umowy,
opartej na wzajemnym zaufaniu i powierzającej powodowi ważne dla
zleceniodawcy czynności, Sąd stwierdził, że rezygnacja z możliwości rozwiązania
przez pozwaną tej umowy z ważnych przyczyn bez wypowiedzenia godziłaby w jej
interesy. Sąd zwrócił uwagę, że art. 746 § 3 k.c. zakazuje skutecznego zrzeczenia
się z góry uprawnienia do wypowiedzenia umowy z ważnych powodów. Gdyby
więc wolą stron było wypowiedzenie umowy także w razie wystąpienia ważnych
powodów – powinno to wynikać wprost z umowy. Zmiana treści § 6 ust. 3 umowy
spowodowała, zdaniem Sądu, że w umowie nie zostały określone ważne powody
jej rozwiązania w każdym czasie, wobec czego ocena, czy taki powód wystąpił
należy do sądu. Odmienne stanowisko Sądu Rejonowego potraktował jako
naruszenie art. 746 § 3 k.c. Sąd Okręgowy uznał zdarzenie, które stało się
przyczyną rozwiązania umowy z powodem, za ważny powód jej rozwiązania.
Ocenił, że zachowanie powoda stanowiło przejaw molestowania seksualnego
pracownicy w rozumieniu art. 183a
§ 6 k.p. oraz art. 3 ust. 4 ustawy z dnia
3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie
5
równego traktowania (Dz. U. Nr 254, poz. 1700), będącego formą dyskryminacji,
która powinna podlegać skutecznym, proporcjonalnym i odstraszającym sankcjom.
Reakcję pozwanego ocenił jako prawidłową i nie dopatrzył się przesłanek do
bagatelizowania wydźwięku wypowiedzi powoda skierowanej do nieznanej mu,
nowej pracownicy z powołaniem się na swobodną atmosferę, jaka panowała wśród
zżytych już z sobą pracowników, ani też do traktowania wskazanej przez
zleceniodawcę przyczyny rozwiązania umowy jako pretekstu do zwolnienia
powoda. Wobec wystąpienia ważnych przyczyn rozwiązania umowy Sąd
Okręgowy uznał, że było możliwe rozwiązanie jej bez wypowiedzenia, co
spowodowało bezzasadność roszczenia o świadczenia za okres wypowiedzenia
i uzasadniało zmianę zaskarżonego wyroku.
Od wyroku Sądu odwoławczego powód wniósł skargę kasacyjną,
zaskarżając go w całości. Skargę oparł na podstawie z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
i zarzucił naruszenie prawa materialnego przez błędną interpretację art. 746 § 1
i § 2 w zw. z art. 750 k.c. w zw. z art. 3531
k.c., niewłaściwe zastosowanie art. 65
§ 2 k.c., oraz błędne zastosowanie art. 3 pkt 3 w zw. z art. 4 ust. 2 oraz art. 8
ustawy z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej
w zakresie równego traktowania. We wnioskach skarżący domagał się zmiany
zaskarżonego wyroku i oddalenia apelacji pozwanej oraz orzeczenia o kosztach
postępowania kasacyjnego i kosztach postępowania przed sądami powszechnymi,
a ponadto orzeczenia zwrotu spełnionego przez powoda świadczenia z tytułu
kosztów procesu.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwany wnosił o jej oddalenie w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawowe znaczenie ma zarzut niewłaściwej wykładni umowy stron
dokonanej przez Sąd odwoławczy. Zgodzić się należy z powodem, że przesłanki
rozumowania Sądu zarówno w zakresie ustaleń faktycznych jak i w części
zawierającej interpretację prawną zawartych w umowie postanowień pozostają
nieczytelne. Z jednej strony Sąd akceptuje ustalenia faktyczne Sądu pierwszej
instancji, który przyjął m. in., że rozwiązując umowę z powodem pozwana powołała
§ 6 ust 3 umowy, że zmiana umowy aneksem z dnia 29 września 2010 r. polegała
6
m. in. na wprowadzeniu jednolitego sposobu rozwiązania umowy, niezależnie od
przyczyny jej rozwiązania - za 6-miesięcznym wypowiedzeniem, skróconym od
początku 2012 r. do 3 miesięcy, aby następnie, bez nawiązania do materiału
dowodowego, a także bez analizy celu i zakresu zmian wprowadzonych aneksem
(który – na co słusznie zwracał uwagę skarżący – obniżył jego wynagrodzenie
i docelowo skrócił okres wypowiedzenia, co powinno zostać rozważone
w kontekście argumentów o zrekompensowaniu niekorzystnych zmian
wprowadzeniem generalnej zasady, że umowa może zostać rozwiązana wyłącznie
z zachowaniem okresu wypowiedzenia) stwierdzić, iż usunięcie dotychczasowej
treści § 6 ust 3 nie oznacza możliwości jej rozwiązania jedynie za 6 - miesięcznym
wypowiedzeniem także z ważnych przyczyn, bo takie rozwiązanie godziłoby
w interesy strony pozwanej i dlatego – jeżeli strony je przewidywały – powinno
wynikać wprost z umowy. Z jednej więc strony Sąd Okręgowy ustalił, że po
wprowadzeniu zmian do umowy zgodną wolą stron była jednolita forma rozwiązania
tej umowy – z okresem wypowiedzenia, a z drugiej stwierdził, że gdyby takie
postanowienie miało się odnosić się także do wypowiedzenia umowy z ważnych
przyczyn – to powinno zostać wyraźnie ujęte w umowie, a więc – jak się wydaje –
przyjął, że strony takiego zgodnego zamiaru nie miały. Przesłanki jakimi Sąd
kierował się dokonując wykładni umowy nie są jasne także na płaszczyźnie
zastosowanych przepisów. Po przytoczeniu treści art. 746 § 2 k.c., pozwalającego
rozwiązać umowę zlecenia za wypowiedzeniem, Sąd podjął rozważania odnoszące
się do znaczenia art. 746 § 3 k.c. Trudno jednak zrozumieć znaczenie argumentacji
„(…) zgodnie z bezwzględnie obowiązującym przepisem art. 746 § 3 k.c., według
którego nie można z góry zrzec się skutecznie uprawnienia do wypowiedzenia
umowy z ważnych powodów, o ile strony przewidywałyby wypowiedzenie również
w takich sytuacjach, powinno to wynikać wprost z uregulowań umowy” oraz „(…)
fakt, że po podpisaniu aneksu z 29 września 2010 roku w umowie nie ma zapisu
dotyczącego rozwiązania bez wypowiedzenia, nie oznacza, że nie może to
nastąpić”. Takie rozumowanie doprowadziło Sąd Okręgowy do konkluzji, że Sąd
Rejonowy naruszył art. 746 § 3 k.c. Tymczasem związek pomiędzy art. 746 § 1 i 2
a art. 746 § 3 k.c. trafnie odczytany został przez Sąd Rejonowy, jako zakaz
zawarcia w umowie postanowień wyłączających możliwość jej rozwiązania nawet
7
wówczas, kiedy wystąpią poważne przyczyny po temu, nie wykluczający jednak
możliwości umownego ustalenia, że w razie wystąpienia ważnych przyczyn
rozwiązanie umowy nastąpi z zachowaniem okresu wypowiedzenia. Jednakże
ocena, czy postanowienia umowy mieściły się w granicach dopuszczalnej swobody
może być przeprowadzona dopiero po prawidłowym ustaleniu, jaka była
rzeczywista treść umowy, co wymaga przede wszystkim poczynienia ustaleń
pozwalających na dokonanie wykładni umowy według zasad wynikających z art. 65
§ 2 k.c.
Z tego względu konieczne było uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
Zarzut naruszenia art. 3 pkt 3 w zw. z art. 4 ust. 2 oraz art. 8 ustawy z dnia
3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie
równego traktowania nie zasługuje na uwzględnienie. Sąd zakwalifikował
zachowanie powoda jako formę molestowania seksualnego pracownicy pozwanej
spółki, wskazując jako podstawę swojego stanowiska art. 183a
§ 6 k.p. oraz art. 3
ust. 4 ustawy z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii
Europejskiej w zakresie równego traktowania, nie zaś powołany w skardze art. 3
ust. 3 tej ustawy. Skoro więc wskazanego w zarzucie przepisu nie stosował, nie
mógł uczynić tego błędnie. Przepisy powołanej ustawy ujęte w jej rozdziałach 1 i 2
nie odnoszą się do pracowników w zakresie uregulowanym przepisami kodeksu
pracy (art. 2 ust. 2 ustawy), w związku z czym przesłanki oceny, czy zachowanie
powoda miało charakter molestowania seksualnego pracownicy zakładu pracy,
w którym powód zajmował stanowisko kierownicze, mieszczą się w art. 183a
§ 2
i § 6 k.p. Naruszenia tego przepisu skarżący jednak nie zarzuca.
Orzeczenie o kosztach postepowania kasacyjnego wynika z treści art. 39821
w zw. z art. 391 § 1 i art. 108 § 2 k.p.c.