Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 113/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Beata Gudowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Katarzyna Gonera
w sprawie z odwołania Z. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 12 listopada 2014 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 23 października 2013 r.,
oddala skargę.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 30 listopada 2012 r. Sąd Okręgowy w P. oddalił odwołania
Z. K. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 16 marca i 11 kwietnia
2012 r. w przedmiocie odmowy prawa do emerytury wobec niewykazania 15 lat
pracy w szczególnych warunkach. Stwierdził, że ubezpieczony, urodzony w dniu 12
marca 1952 r., wskazał jako zatrudnienie w szczególnych warunkach okresy pracy
od dnia 10 września 1970 r. do dnia 25 kwietnia 1972 r. w Fabryce Maszyn „R.” na
2
stanowisku ślusarza remontowego oraz od dnia 1 kwietnia 1975 r. do dnia 31 maja
1990 r. na stanowisku instruktora nauki jazdy w Polskim Związku Motorowym,
polegającej na szkoleniu przedpoborowych i innych osób na kierowców na
samochodach ciężarowych marki „Star”. Sąd Okręgowy uznał odwołania za
bezzasadne, stwierdzając, że stanowisko instruktora nauki jazdy w Polskim
Związku Motorowym nie odpowiada żadnemu z wymienionych w załączniku do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.; dalej „rozporządzenie Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.”), wśród których wymieniono tylko kierowców
samochodów ciężarowych. Ta praca ubezpieczonego nie została też potraktowana
jako praca nauczycielska na podstawie nieobowiązującego już rozporządzenia
Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 sierpnia 1988 r. w sprawie rozciągnięcia
niektórych przepisów Karty Nauczyciela na instruktorów praktycznej nauki zawodu
oraz na niektórych innych pracowników uspołecznionych zakładów pracy,
prowadzących prace pedagogiczne i wychowawcze (Dz.U. Nr 34, poz. 261 ze zm.),
gdyż nie wykonywał pracy dydaktyczno-wychowawczej i nie był nauczycielem
praktycznej nauki zawodu, choć w okresie od dnia 7 listopada 1985 r. do dnia 28
marca 1988 r. ukończył specjalistyczny kurs metodyczno-dydaktyczny na
instruktorów kształcenia kierowców. Zaliczenie do stażu pracy w szczególnych
warunkach okresu pracy w Fabryce Maszyn „R.” nie wystarczyło do wykazania 15
lat pracy w szczególnych warunkach.
Wyrokiem z dnia 23 października 2013 r. Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelację ubezpieczonego, uznawszy za trafne
wnioski prawne Sądu pierwszej instancji co do oceny charakteru pracy na
stanowisku instruktora nauki jazdy, jako niewykonywanej w warunkach
szczególnych. Stwierdził, że analiza poszczególnych punktów załącznika A do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. prowadzi do
jednoznacznego wniosku, iż w wykazie tym nie figuruje stanowisko „instruktor nauki
jazdy”. Wykonywanie czynności związanych z takim stanowiskiem pracy nie
pokrywa się z pracą wymienioną w dziale VIII, obejmującym prace w transporcie i
łączności, tj. pracą kierowców samochodów ciężarowych o dopuszczalnym
3
ciężarze całkowitym powyżej 3,5 tony (poz. 2). Zwrócił uwagę, że w określeniu
zatrudnienia jako wykonywanego w szczególnych warunkach znaczenie ma
rzeczywiste świadczenie pracy jako kierowca pojazdu, a nie formalne uprawnienie
do wykonywania takiej pracy, wynikające z uzyskania odpowiednich kwalifikacji do
kierowania samochodem ciężarowym, we wskazanym przez skarżącego okresie
regulowane w ustawie z dnia 27 listopada 1961 r. o bezpieczeństwie i porządku
ruchu na drogach publicznych (Dz.U. Nr 53, poz. 295) oraz ustawie z dnia 1 lutego
1983 r. – Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. Nr 6, poz. 35). Uzyskanie, zgodnie z
tymi przepisami, prawa jazdy umożliwiało tylko wykonywanie pracy instruktora
nauki jazdy, jednak samo w sobie nie oznaczało, że ucząc jazdy samochodem,
instruktor był kierowcą pojazdu. Ponadto Polski Związek Motorowy, pracodawca
ubezpieczonego, był stowarzyszeniem, do którego nie miało zastosowania
zarządzenie Ministra Komunikacji z dnia 1 kwietnia 1986 r., w którym do wykazu A-
załącznika do zarządzenia nr 64 z 29 czerwca 1983 r., w dziale VIII, poz. 2, pkt 8
dodano treść: „kierowca-instruktor praktycznej nauki jazdy na samochodach
ciężarowych o dopuszczalnym ciężarze całkowitym powyżej 3,5 tony”. Sąd drugiej
instancji wskazał dodatkowo, że zmieniając zarządzenie, Minister rozszerzył
katalog prac poza wymienione w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. i wykroczył poza wyjątki uzasadniające nabywanie prawa do emerytury w
niższym wieku emerytalnym, niemniej ubezpieczony nie wykonywał pracy kierowcy-
instruktora nauki jazdy, lecz pracę instruktora nauki jazdy.
Skarga kasacyjna ubezpieczonego, obejmująca wyrok Sądu drugiej instancji
w całości, z wnioskiem o uchylenie wyroków Sądów obydwu instancji i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania lub ich zmianę i uwzględnienie odwołania,
została oparta na podstawie naruszenia przepisów prawa materialnego. Skarżący
zarzucił naruszenie - przez błędną wykładnię - art. 184 w związku z art. 32 ust. 4
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.). Ponadto zarzucił
błędną wykładnię przepisów ustawy - Prawo o ruchu drogowym z dnia 30 czerwca
1997 r. (jednolity tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 1137 ze zm.) - art. 87 ust. 1 pkt 2 i z
dnia 1 lutego 1983 r. (jednolity tekst: Dz.U. z 1992 r. Nr 11, poz. 41 ze zm.) - art. 4
ust. 1 pkt 27 i 28 w związku z art. 68 oraz art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 27 listopada
4
1961 r. o bezpieczeństwie i porządku ruchu na drogach publicznych (Dz.U. Nr 53,
poz. 295 ze zm.). Kolejny zarzut dotyczył błędnej wykładni § 4 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. i wykazów-załączników do rozporządzenia i
został wsparty przez wytknięcie pominięcia zarządzeń Ministra Komunikacji z dnia
22 maja 1973 r. w sprawie kursowego szkolenia kandydatów na kierowców
pojazdów samochodowych oraz z dnia 1 kwietnia 1986 r. zmieniającego
zarządzenie w sprawie prac w warunkach szczególnych w zakładach pracy resortu
komunikacji - wykaz A dział VIII poz. 2 pkt 8, przez wskazanie, że Minister
Komunikacji odpowiadał za transport wszelkiego rodzaju, w tym także za obsługę
administracyjną typu drogi, prawa jazdy, czy szkolenie kierowców. Skarżący określił
rozumowanie Sądu Apelacyjnego jako „prowadzące w prostej linii do dyskryminacji
całego olbrzymiego sektora sportowego, stowarzyszeniowego, czy także innych
podmiotów”. Podniósł, że uznanie w zarządzeniu resortowym za pracę w
szczególnych warunkach pracy kierowcy – instruktora nauki jazdy nie jest
niedopuszczalnym rozszerzeniem wykazu stanowisk pracy w szczególnych
warunkach, lecz jego uściśleniem.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 184 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (w brzmieniu obowiązującym w dniu
wydania decyzji – tekstu jednolitego Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227),
ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura po
osiągnięciu wieku przewidzianego w art. 32, 33, 39 i 40, jeżeli w dniu wejścia w
życie ustawy osiągnęli okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze wymagany w przepisach dotychczasowych oraz wykazali
okres składkowy i nieskładkowy, o którym mowa w art. 27 ustawy. Wykazanie
okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach dotyczy - stosownie do art. 32 ust.
2 ustawy - pracowników zatrudnionych w podmiotach, w których obowiązują
wykazy stanowisk ustalone na podstawie przepisów dotychczasowych. Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 13 lutego 2002 r., III ZP 30/01 (OSNP 2002 nr 10,
poz. 243) wskazał, że odesłanie dotyczy rodzajów prac, stanowisk, warunków
5
uprawniających do wcześniejszej emerytury, o których mowa w § 2 ust. 1
rozporządzenia, stanowiącym, że okresami pracy uzasadniającymi prawo do
świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu są okresy, w których praca
w warunkach wyszczególnionych w wykazach A i B stanowiących załącznik do
rozporządzenia jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na danym stanowisku pracy. Treść tych wykazów stanowi
odniesienie dla ustalenia faktu wykonywania pracy w szczególnych warunkach
także po wprowadzeniu ustawą z dnia 27 marca 2003 r. ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.
Nr 56, poz. 498) nowej definicji podmiotów uprawnień określonych w art. 184
ustawy, w której określenie konkretnego rodzaju pracy zakwalifikowanej jako praca
w szczególnych warunkach wynika ze stwierdzenia, że wykonujący ją pracownik
narażony jest na czynniki szkodliwe o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o
znacznym stopniu uciążliwości lub wymaga się od niego wysokiej sprawności
psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia.
Zarzuty skargi kasacyjnej w stanie faktycznym, którego ustaleniem przez
Sądy meriti Sąd Najwyższy jest związany (art. 39813
§ 2 in fine k.p.c.), zmierzały do
uzyskania takiej wykładni przepisu załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r., wykazu A, działu VIII - prac w transporcie i łączności, pkt 2,
która dozwalałaby na objęcie nim pracy instruktora jazdy na samochodach
ciężarowych o dopuszczalnym ciężarze całkowitym powyżej 3,5 tony. Przepis ten
jest jasny i jako taki nie wymaga wykładni; wymieniono w nim – jako wykonywaną w
szczególnych warunkach – pracę kierowców samochodów ciężarowych o
dopuszczalnym ciężarze całkowitym powyżej 3,5 tony, specjalizowanych,
specjalistycznych (specjalnych), pojazdów członowych i ciągników samochodowych
balastowych, autobusów o liczbie miejsc powyżej 15, samochodów
uprzywilejowanych w ruchu w rozumieniu przepisów o ruchu na drogach
publicznych, trolejbusów i motorniczych tramwajów. Pojęcia te nie mogą być
rozumiane w kontekście zarządzeń resortowych, sprzecznie ze swym brzmieniem
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 2011 r., II UK 2/11, niepubl.).
W określeniu rodzaju pracy uzasadniającej prawo do świadczeń na
zasadach rozporządzenia chodzi wyłącznie o rodzaj pracy określony w § 4-15
6
rozporządzenia oraz w wykazie stanowiącym jego załącznik i tworzenie w
jakiejkolwiek drodze norm ustalających stanowiska pracy w szczególnych
warunkach poza wykazem jest niedopuszczalne (por. wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 26 marca 2012 r., I UK 549/12, niepubl., z dnia 14 marca 2013 r., I UK 547/12,
OSNP 2014 nr 1, poz. 111, z dnia 24 kwietnia 2004 r., II UK 337/03, OSNP 2004 nr
22, poz. 392 i z dnia 20 października 2005 r., I UK 41/05, OSNP 2006 nr 19-20,
poz. 306). Rozporządzenie wydane na podstawie art. 55 ustawy z dnia 14 grudnia
1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40,
poz. 267 ze zm.) zawierało delegację dla Rady Ministrów do określenia rodzajów
prac lub stanowisk pracy oraz warunków, na podstawie których osobom
wymienionym w art. 11 ust. 3 oraz w art. 53 ust. 2 i 3 ustawy przysługuje prawo do
emerytury w wieku niższym od określonego w art. 26 ust. 1 pkt 1 oraz (wówczas)
wzrost emerytury lub renty, o którym mowa w art. 54 ust. 1 pkt 2. Upoważnienie
właściwych ministrów, kierowników urzędów centralnych oraz centralnych
związków spółdzielczych wynikające z § 2 ust. 2 tego rozporządzenia nie stwarzało
podstawy prawnej do wydawania aktów niepozostających w zgodzie z powszechnie
obowiązującym prawem; obejmowało tylko wskazanie w porozumieniu z Ministrem
Pracy, Płac i Spraw Socjalnych w podległych i nadzorowanych zakładach pracy
stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach. W
żadnym wypadku nie przewidziano możliwości wykroczenia poza wykazy prac
wykonywanych w szczególnych warunkach wymienione w załączniku do
rozporządzenia. Na podstawie upoważnienia wymienione podmioty mogły tylko
wskazać, na których stanowiskach są wykonywane prace w szczególnych
warunkach, wymienione w wykazach A i B, nigdy zaś ustanawiać nowych
stanowisk pracy wykonywanej w warunkach szczególnych (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 23 listopada 2004 r., I UK 15/04, OSNP 2005 nr 11, poz. 161).
Wskazanie w załączniku do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. pracy kierowców samochodów ciężarowych o dopuszczalnym ciężarze
całkowitym powyżej 3,5 tony wyklucza także przyporządkowanie temu wykazowi
innych prac ze względu na przepisy ustaw pozostających poza systemem prawa
ubezpieczeń społecznych, takich np. jak ustawa – Prawo o ruchu drogowym, które
określają, kim może być „kierujący” w rozumieniu tych przepisów. Sięganie do nich
7
jest zresztą bezprzedmiotowe, gdyż elementem definicji jest kierowanie pojazdem,
a nie instruowanie kierującego pojazdem uczestnika kursu.
Uwzględniając to, Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39815
§ 1
k.p.c.).