Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 37/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 grudnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maria Szulc (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
SSN Zbigniew Kwaśniewski
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa Gminy Miejskiej K.
przeciwko A. P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 5 grudnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 września 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w punkcie 2 (drugim) i w tym
zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powódka, Gmina Miejska K., domagała się zasądzenia od pozwanego
kwoty 94.505,82 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu, na którą
składały się należności z tytułu odszkodowania za bezumowne korzystanie z lokalu
użytkowego, opłat eksploatacyjnych oraz należności z tytułu rozliczenia energii
elektrycznej i mediów, a nadto kwota 15.434 zł skapitalizowanych odsetek. Jako
podstawę prawną roszczenia o zapłatę, określanego jako odszkodowanie,
wskazała art. 224 § 2 w zw. z art. 230 k.c., a w pozostałym zakresie przepisy
o bezpodstawnym wzbogaceniu zaś legitymację do dochodzenia tych roszczeń
wywiodła z przepisów o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia.
Sądy obu instancji ustaliły, że właścicielem nieruchomości, na której jest
położony lokal użytkowy, jest H. S.A. w P. Do 2000 roku nieruchomość znajdowała
się we władaniu Przedsiębiorstwa Artykułami Papierniczymi i Sportowymi „A.” w K.,
które wynajęło pozwanemu lokal użytkowy. Po wygaśnięciu umowy pozwany w
dalszym ciągu zajmował lokal i z uwagi na brak pewności, kto jest właścicielem
należności składał do depozytu sądowego. Od 2000 roku nieruchomość pozostaje
w zarządzie Gminy Miejskiej K. – Zarządu Budynków Komunalnych.
Postanowieniem z dnia 24 grudnia 2010 r. sygn. Sąd Rejonowy w W. ustanowił
likwidatora dla majątku pozostałego po zakończeniu likwidacji i wykreśleniu z
rejestru C. H. M. E. S.A. w W.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo uznając, że powódka nie ma legitymacji
czynnej, bo nie jest właścicielem nieruchomości. Nie jest skuteczna legitymacja
wywodzona z przepisów o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia w sytuacji, gdy
nie ma właściciela nieruchomości wobec zlikwidowania i wykreślenia z rejestru C. H.
S.A. w P.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny uchylił wyrok Sądu Okręgowego w K.
w punkcie pierwszym w części oddalającej powództwo co do kwoty 6.249,45 zł
dotyczącej roszczenia z tytułu niedopłaty za energię elektryczną, wodę i ścieki i w
punkcie drugim rozstrzygającym o kosztach procesu, a w pozostałej części oddalił
apelację powódki.
3
Sąd drugiej instancji nie podzielił wykładni art. 752 k.c. dokonanej przez Sąd
Okręgowy i uznał, że prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia jest dopuszczalne
również w wypadku, gdy nie ma oznaczonego właściciela nieruchomości
a identyfikacja tej osoby ma znaczenie jedynie dla dochodzenia ewentualnych
roszczeń pomiędzy prowadzącym cudzą sprawę bez zlecenia i osobą, której
sprawa była prowadzona. Powodowa Gmina nie może natomiast wywodzić
legitymacji czynnej z przepisów o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia, bo nie
dają one podstawy do konstruowania roszczeń prowadzącego te sprawy
w odniesieniu do osób trzecich. Roszczenia te muszą mieć odrębne źródło takie
jak umowa łącząca prowadzącego cudze sprawy bez zlecenia z osobą trzecią, czyn
niedozwolony lub bezpodstawne wzbogacenie. W odniesieniu do dochodzonego
roszczenia o odszkodowanie za bezumowne korzystanie z lokalu takie podstawy
nie zostały wskazane, zaś roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy
służy tylko właścicielowi, gdyż jest roszczeniem uzupełniającym służącym ochronie
własności ( art. 224 § 2 k.c.). Strona powodowa nie wskazała na żaden stosunek
obligacyjny łączący ją z pozwanym, rodzący po jego stronie obowiązek spełnienia
świadczenia, którego nie dochowanie rodziłoby odpowiedzialność w oparciu o art.
471 k.c. W zakresie natomiast roszczenia o zapłatę opłat eksploatacyjnych strona
powodowa nie wskazała o jakie opłaty i w jakiej wysokości chodzi i czy są one
konsekwencją wydatków, które sama poniosła, co czyni je niezasadnym.
W skardze kasacyjnej powódka zaskarżyła powyższy wyrok w punkcie
drugim w części oddalającej apelację i wniosła o jego uchylenie w zaskarżonej
części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji.
W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego zarzuciła naruszenie art. 752
w zw. z art. 224 § 2 i 225 k.c. przez błędną wykładnię polegającą na uznaniu,
że przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia regulują wyłącznie
stosunki pomiędzy prowadzącym sprawę a zastępowanym, w związku z czym
prowadzącemu nie przysługuje roszczenie o zapłatę wynagrodzenia za korzystanie
z tej nieruchomości lub jej części bez tytułu prawnego przez osobę korzystającą
z nieruchomości, którą zarządza za zastępowanego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Zagadnienie istotne dla rozstrzygnięcia łączy się z wykładnią pojęć ”cudza
sprawa” i prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia” zawartych w art. 752 k.c.
w aspekcie zakresu czynności, które może wykonać prowadzący oraz z
charakterem prawnym roszczeń uzupełniających, których źródłem jest art. 224, 225
i 230 k.c.
Jednolite stanowisko zarówno doktryny jak i orzecznictwa kwalifikuje „cudzą
sprawę” prowadzoną przez działającego bez zlecenia jako sprawę osoby trzeciej,
której wykonanie do niej należy i którą wykonywałaby, gdyby nie okoliczności
powodujące, że prowadzący ją wyręczył ( wyroki Sądu Najwyższego z dnia
17 marca 2004 r., II CSK 71/03, z dnia 19 lipca 2012 r., II CSK 724/11, z dnia
24 stycznia 2013 r., V CSK 133/12 – nie publ.). Cudzą sprawę należy rozumieć
jako wszelkie zobowiązania i interesy odnoszące się do innej osoby lub jej majątku.
„Prowadzenie cudzych spraw” wyjaśnia natomiast, w jaki sposób może działać
negotiorum gestor, a więc jakie czynności może wykonywać. Pojęcie to należy
rozumieć szeroko – są to zarówno czynności prawne określone w art. 734 § 1 k.c.
regulującym umowę zlecenia, jak i czynności faktyczne, które mogą stanowić
element innych stosunków prawnych. Przyjmuje się, że prowadzący może
dokonywać czynności zarówno materialnoprawnych, jak i procesowych. Jest to
uprawnienie do wykonywania dla innej osoby wszystkich czynności prawnych lub
faktycznych w zakresie jej interesów majątkowych lub osobistych z wyłączeniem
tych czynności o charakterze osobistym, które może wykonać tylko ta osoba
( sporządzenie testamentu), a więc uprawnienie do działania w celu ochrony
szeroko rozumianej sfery prawnie chronionych domini negotii. Działanie to może
przyjąć postać działania jednorazowego, wielokrotnego lub kompleksowego
w wypadku zarządu majątkiem lub zarządu określonym składnikiem majątku
zainteresowanego takim jak nieruchomość lub przedsiębiorstwo. Granice tego
działania zakreślają obiektywnie i subiektywnie oceniane kryteria korzyści,
prawdopodobnej woli zainteresowanego oraz należyta staranność prowadzącego
(art. 752 k.c.) a jego skutki mogą wystąpić zarówno w sferze majątkowej, jak
i prawnej czy osobistej zainteresowanego. W doktrynie podkreśla się,
że dopuszczalne jest działanie mające na celu zapobieżenie uszczerbkowi dóbr
osobistych, albo czynność odnosząca się do rzeczowo-prawnej sfery
5
zainteresowanego polegająca na oddaniu rzeczy nieobecnej osoby w zastaw
wierzycielowi, który grozi egzekucją.
Zagadnienie, czy przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia dają
podstawę do konstruowania roszczenia prowadzącego do korzystającego bez
tytułu prawnego z nieruchomości o zapłatę wynagrodzenia na podstawie art. 224 i n.
k.c., czy też takiego roszczenia może dochodzić wyłącznie właściciel
nieruchomości, nie były przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego. Zbliżone
zagadnienie było przedmiotem rozstrzygnięcia w uchwale z dnia 6 czerwca 2012 r.,
III CZP 25/12 (OSNIC z 2012 r., nr 12, poz. 142), w której Sąd Najwyższy stanął na
stanowisku, że zarząd wspólnoty mieszkaniowej może dochodzić od osoby trzeciej
wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z części nieruchomości będącej we
współużytkowaniu wieczystym właścicieli lokali.
Za poglądem o przysługiwaniu prowadzącemu cudzą sprawę bez zlecenia
legitymacji materialnoprawnej do dochodzenia takiego roszczenia przemawia
z jednej strony charakter instytucji prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia,
a z drugiej strony charakter roszczenia o zapłatę wynagrodzenia za korzystanie
z nieruchomości bez tytułu prawnego. Analiza treści art. 752 k.c. wskazuje, że nie
zakreśla on granic czynności, których wykonanie leży w gestii prowadzącego.
Zakres rodzaju czynności, które może wykonać jest w zasadzie nieograniczony
(poza nieczynieniem, znoszeniem i czynnościami osobistymi właściciela),
a jedynym ograniczeniem jest kryterium korzyści właściciela, jego woli i należytej
staranności prowadzącego. Gestor działa na rzecz właściciela, a prawdopodobna
wola dochodzenia takiej należności, gdy właściciel wskutek korzystania przez
osobę nie posiadającą tytułu prawnego z jego nieruchomości ponosi uszczerbek
majątkowy, nie może być poddawana w wątpliwość. W sytuacji, gdy właściciel nie
jest znany, nie może osobiście wystąpić z roszczeniem na podstawie art. 224 i n.
k.c., a prowadzący jego sprawy ma obowiązek działania przynoszącego
właścicielowi korzyść. Osoba korzystająca z nieruchomości lub jej części bez tytułu
prawnego narusza zarówno prawo własności właściciela, jak i jego interesy
majątkowe, a ich ochrona leży w zakresie działania zarządcy, który kompleksowo
wykonuje czynności związane z administrowaniem, gospodarowaniem i pieczą nad
nieruchomością. Roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z nieruchomości bez
6
tytułu prawnego, mimo specyficznego źródła zobowiązania, ma charakter
obligacyjny. Nie jest uzasadnione wiązanie nadmiernych wniosków z powszechnie
przyjętą nazwą roszczeń określonych w art. 224 i n k.c. „roszczenie uzupełniające”,
bo zwane są też roszczeniami dodatkowymi albo rozliczeniowymi. Aczkolwiek jego
dochodzenie jest uwarunkowane ziszczeniem się przesłanek roszczenia
windykacyjnego, to wierzytelność z tego tytułu, jest na tyle jurydycznie odrębna,
że może być dochodzona oddzielnie. Brak bowiem, w przeciwieństwie do
roszczenia windykacyjnego, nierozerwalnego związku z prawem własności.
Wierzytelność ta jest natomiast nierozerwalnie związana z nieruchomością, ma
w niej swe źródło i stanowi jeden ze składników aktywów majątku właściciela.
Jeżeli zostały zatem spełnione przesłanki roszczenia windykacyjnego, którego
mógłby dochodzić właściciel nieruchomości, to zważywszy na cel roszczeń
uzupełniających, jakim jest wzbogacenie ochrony właściciela i naprawienie
poniesionego uszczerbku, negotiorum gestor, który ma obowiązek działania
przynoszącego korzyść właścicielowi, jest uprawniony do pobrania wierzytelności
z tego tytułu. Czynność ta mieści się w ramach zarządu wykonywanego na
podstawie art. 752 k.c., a prowadzący wykonuje za właściciela uprawnienie
wynikające ze stosunku obligacyjnego, którego źródłem jest korzystanie
z nieruchomości bez podstawy prawnej. W konsekwencji uprawniony jest wniosek,
że prowadzący bez zlecenia zarząd nieruchomością, której właściciel nie jest znany,
może dochodzić od osoby trzeciej wynagrodzenia za bezumowne korzystanie
z lokalu użytkowego w budynku położonym na tej nieruchomości (art. 752 k.c.).
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.
uchylając zaskarżony wyrok w punkcie drugim w całości z uwagi na brak
wartościowego wyróżnienia w kwocie 88.256,37 zł dochodzonej należności z tytułu
wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości oraz opłat
eksploatacyjnych.