Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 140/14
POSTANOWIENIE
Dnia 30 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSN Karol Weitz
w sprawie z wniosku M. W.
przy uczestnictwie S. W.
o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po W.W.,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 30 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w K. z dnia 25 października 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i poprzedzające je
postanowienie Sądu Rejonowego w K. z dnia 28 stycznia 2013 r.,
i przekazuje sprawę temu Sądowi Rejonowemu do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
We wniosku z dnia 7 lipca 2010 r. domagając się podjęcia zawieszonego
postępowania o dział spadku po W. W., jego syn M. W. wniósł o uznanie macochy
S. W. za niegodną dziedziczenia, oraz o uchylenie postanowienia Sądu
Rejonowego w K. z dnia 26 lutego 2004 r. o stwierdzeniu nabycia spadku po tym
spadkodawcy w części dotyczącej uczestniczki. Sąd Rejonowy wydzielił te dwa
żądania do odrębnego postępowania.
Podstawą żądania zmiany postanowienia spadkowego było twierdzenie
wnioskodawcy, że składając wniosek o stwierdzenie nabycia spadku po W. W. nie
wiedział o faktach uzasadniających niegodność dziedziczenia, które jego macocha
S. W. ujawniła dopiero po uprawomocnieniu się tego orzeczenia oraz po wniesieniu
przez niego wniosku o dział spadku. W tej sprawie uczestniczka złożyła w dniu 8
września 2004 r. pismo, z którego wynikało, że w 1995 r. wystąpiła do prokuratury z
fałszywym oskarżeniem spadkodawcy o popełnienie na jej szkodę poważnych
przestępstw, a także gromadziła przeciwko niemu fałszywe dowody.
Postanowieniem z dnia 28 stycznia 2013 r. Sąd Rejonowy oddalił wniosek
o zmianę postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku po W. W.
Stwierdził, że termin roczny do złożenia przez wnioskodawcę wniosku
o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po W. W., który był
uczestnikiem postępowania spadkowego, rozpoczął swój bieg w dniu, w którym
wnioskodawca uzyskał możliwość przytoczenia podstawy uzasadniającej
dokonanie zmiany postanowienia spadkowego. Skoro, jak przyznał we wniosku,
o tej podstawie dowiedział się z pisma uczestniczki z dnia 8 września 2004 r.,
złożonego przez nią w sprawie o dział spadku, do którego ustosunkował się w dniu
22 grudnia 2004 r., to najpóźniej w tym dniu rozpoczął bieg termin roczny do
złożenia wniosku o zmianę stwierdzenia nabycia spadku. Z tego względu ocenił,
że z samego wniosku wynikał oczywisty brak uprawnienia wnioskodawcy do
zgłoszenia tego żądania, wobec czego oddalił go na podstawie art. 679 § 1
w związku z art. 514 § 2 k.p.c.
Postanowieniem z dnia 25 października 2013 r. Sąd Okręgowy w K., po
rozpoznaniu sprawy na rozprawie, oddalił apelację wnioskodawcy. Podniósł,
że Sąd Rejonowy prawidłowo ocenił, iż w świetle twierdzeń wniosku po stronie
3
wnioskodawcy zachodzi oczywisty brak wymagań wynikających z art. 679 § 1 k.p.c.,
a takim wypadku - zgodnie z art. 514 § 2 k.p.c. nawet wtedy, gdy ustawa wymaga
przeprowadzenia rozprawy, sąd, bez wzywania zainteresowanych do udziału
w sprawie, może oddalić wniosek na posiedzeniu niejawnym. Podkreślił, że roczny
termin na złożenie wniosku o zmianę postanowienia rozpoczyna bieg od dnia,
w którym wskazana osoba uzyskała możliwość przytoczenia podstawy
uzasadniającej dokonanie zmiany postanowienia pod warunkiem niemożności jej
powołania w czasie postępowania spadkowego (por. uchwała Sądu Najwyższego
z dnia 27 kwietnia 1982 r., III CZP 15/82, OSNCP 1982, nr 8-9, poz. 118).
Zdaniem Sądu Okręgowego nie została spełniona, żadna przesłanka
określona w art. 679 § 1 k.p.c. Odwołując się do całokształtu okoliczności sprawy,
Sąd kategorycznie stwierdził, że okoliczności, na które powołuje się obecnie
wnioskodawca, były mu już znane w chwili złożenia wniosku o stwierdzenie nabycia
spadku, co wynika z jego pisma z dnia 22 grudnia 2004 r., w którym stwierdził,
iż „ta rzecz była ustalona na długo przedtem, bo w przeciwnym wypadku nie
składałbym wniosku o stwierdzenie nabycia spadku, wskazując macochę jako
spadkobierczynię po ojcu, a rozważałbym raczej wniosek o uznanie jej za niegodną
dziedziczenia po nim", oraz że gdyby wcześniej „wiedział to wszystko, co napisała
w swoim piśmie z dnia 8 września br. (...) zaraz po śmierci ojca skierowałbym
do Sądu wniosek o uznanie jej za niegodną dziedziczenia". Lektura całości tego
pisma nie pozostawia wątpliwości, że wnioskodawca był świadomy możliwości
wytoczenia powództwa o uznanie uczestniczki za niegodną dziedziczenia. Mimo tej
świadomości zdecydował się jednak na złożenie wniosku o stwierdzenie nabycia
spadku po W. W. Sąd Okręgowy nie zgodził się z wnioskodawcą, że w piśmie z
dnia 22 grudnia 2007 r. podniósł zarzut niegodności dziedziczenia, który został
następnie sprecyzowany pismem procesowym z dnia 7 lipca 2010 r., z którego
wynika tylko to, że przed złożeniem wniosku o stwierdzenie nabycia spadku taką
możliwość rozważał. W rezultacie uznał, że wniosek o zmianę postanowienia o
stwierdzenie nabycia spadku został złożony z uchybieniem rocznemu terminowi i z
tego względu należało go oddalić.
Zdaniem Sądu drugiej instancji, było podstaw do zawieszenia postępowania
ze względu na toczące się postępowanie o uznanie uczestniczki za niegodną
4
dziedziczenia. Wyrok taki ma charakter konstytutywny i w związku z tym do
wyłączenia z dziedziczenia osoby niegodnej dochodzi dopiero z chwilą jego
uprawomocnienia się. Wydanie orzeczenia uznającego za niegodnego
dziedziczenia może być podstawą zmiany postanowienia o stwierdzeniu nabycia
spadku, niemniej uznał, że ze względu na art. 929 k.c. oraz stwierdzone
okoliczności niecelowe było zawieszenie postępowania.
W skardze kasacyjnej, wnioskodawca zarzucił naruszenie art. 386 § 2, art.
381 w związku z art. 227 i 328 k.p.c. oraz art. 382 w związku z art. 679 § 1 k.p.c. i
wniósł o uchylenie w całości postanowienia Sądu Okręgowego oraz postanowienia
Sądu Rejonowego w K. z dnia 28 stycznia 2013 r. i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według skarżącego, naruszenie art. 386 § 2 w związku z art. 679 § 1 i art.
669 k.p.c. nastąpiło przez ich niezastosowanie przez Sąd drugiej instancji, pomimo
że postępowanie przed Sądem pierwszej instancji było dotknięte nieważnością
z tego względu, iż wydal on orzeczenie merytoryczne na posiedzeniu niejawnym,
chociaż przepis szczególny, tj. art. 679 § 1 w związku z art. 669 k.p.c. przewidywał
obowiązek orzekania na rozprawie. Jak trafnie podniesiono w skardze kasacyjnej,
zasadność tego zarzutu zależy od tego, czy z wniosku wynikał oczywisty brak
uprawnienia wnioskodawcy w rozumieniu art. 514 § 2 k.p.c. do wystąpienia
z żądaniem zmiany postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po W. W.,
niewątpliwie bowiem sprawy objęte art. 679 § 1 k.p.c. podlegają, zgodnie z art. 669
k.p.c., rozpoznaniu na rozprawie.
Przepis art. 514 § 1 k.p.c. uzasadnia tezę, że w postępowaniu
nieprocesowym zasady jawności i kontradyktoryjności nie mają charakteru
bezwzględnego, jednak ich znaczenie wzrasta w sprawach, w których występuje
spór; zgodnie z § 2 wymienionego przepisu, rozstrzygnięcie tych spraw i oddalenie
wniosku na posiedzeniu niejawnym - bez wysłuchania zainteresowanych - jest
możliwe tylko wtedy, gdy z treści wniosku wynika oczywisty brak uprawnienia
wnioskodawcy. W literaturze podkreśla się, że sąd powinien korzystać z tej
możliwości w wąskim zakresie.
5
Innymi słowy, oddalenie wniosku na posiedzeniu niejawnym ze względu na
brak uprawnienia wnioskodawcy może nastąpić tylko wtedy, gdy jest on w świetle
jego treści lub złożonych dokumentów oczywisty. Jeżeli kwestia ta budzi wątpliwość,
sąd powinien wyznaczyć rozprawę, zwłaszcza wtedy, gdy występuje sprzeczność
interesów uczestników. W literaturze wyrażono trafny pogląd, że pomimo
zgłoszenia wniosku przez osobę nieuprawnioną, sąd nie powinien oddalać wniosku
na podstawie art. 514 § 2 k.p.c., jeżeli przed wydaniem postanowienia osoba
uprawniona podtrzymuje wniosek i żąda wszczęcia postępowania.
Z tych względów uprawnienie wnioskodawcy, o którym mowa w art. 514 § 2
k.p.c. należy łączyć z pojęciem legitymacji procesowej. W trybie nieprocesowym
legitymację do zgłoszenia wniosku sąd bierze pod uwagę z urzędu w każdym
stanie sprawy, a więc również przed rozprawą, jednak tylko wniosek pochodzący
od osoby nieuprawnionej do jego zgłoszenia, może zostać oddalony a limine
(por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 1957 r., 3 CR 588/56,
OSN 1958, nr IV, poz. 100). Mając na względzie „oczywistość braku uprawnienia
wnioskodawcy”, należy na gruncie art. 514 § 2 k.p.c. przyjąć, że do złożenia
wniosku o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku jest uprawniona
osoba, która należy do kręgu spadkobierców, a także mająca interes prawny
w wykazaniu następstwa po spadkodawcy (por. postanowienia Sądu Najwyższego
z dnia 12 stycznia 1983 r., III CRN 218/82, OSNCP 1983, nr 8, poz. 124, i z dnia
4 lipca 1966, II CZ 217/66, OSPiKA 1967, nr 2, poz. 37).
Przy takiej interpretacji brak wynikających z art. 679 § 1 k.p.c. przesłanek,
tj. wystąpienia podstawy, której wnioskodawca nie mógł powołać w postępowaniu
stwierdzającym nabycie spadku oraz podstawy do złożenia wniosku o jego zmianę
przed upływem roku od dnia, w którym uzyskał tę możność, stanowi już tylko
przyczyny oddalenia wniosku, które nie są objęte przez art. 514 § 2 k.p.c.
Taki wynik wykładni uzasadnia treść art. 679 § 2 k.p.c., który wprost stanowi,
że wniosek o wszczęcie postępowania unormowanego w jego paragrafie
pierwszym, może zgłosić każdy zainteresowany.
Należy podkreślić, że Sąd Okręgowy oparł się nie tylko na twierdzeniach
zawartych we wniosku z dnia 7 lipca 2010 r., ale na całokształcie materiału
6
zebranego w sprawie, w tym na piśmie wnioskodawcy z dnia 22 grudnia 2004 r.,
złożonym w postępowaniu o dział spadku po W. W., co wyłącza art. 514 § 2 k.p.c.,
gdyż oczywisty brak uprawnienia wnioskodawcy powinien wynikać z samej treści
wniosku lub dołączonych do niego dokumentów. Poza tym, zważywszy, że z
zarzutem niegodności dziedziczenia przez uczestniczkę, skarżący wystąpił w toku
sprawy o dział spadku w piśmie procesowym z dnia 22 grudnia 2004 r., oraz że
żądanie takie podlega rozpoznaniu w procesie (por. uchwałę składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 1968 r. III CZP 101/67, OSNCP 1968,
nr 12, poz. 203, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 2005 r. III CK
670/04, LEX nr 604039), i powództwo to nie zostało jeszcze rozpoznane, brak
przesłanek określonych w art. 679 § 2 zdanie drugie k.p.c. nie jest oczywisty.
Z tych względów uzasadniony jest zarzut obrazy art. 386 § 2 w zw. z art.
679 § 1 i art. 669 oraz art. 214 § 2 k.p.c. co uzasadnia uchylenie orzeczeń Sądów
obu instancji i zwalnia Sąd Najwyższy od omówienia dalszych zarzutów.
W tym stanie rzeczy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzeczono, jak
w sentencji.