Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 259/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
w sprawie z powództwa R. W.
przeciwko Skarbowi Państwa - Staroście O.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 lutego 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 30 grudnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powódka R. W. w pozwie przeciwko Skarbowi Państwa – Staroście O.
żądała zasądzenia od pozwanego kwoty 1.083.000 z odsetkami jako
odszkodowanie w związku z niezgodną z prawem nacjonalizacją nieruchomości
rolnej we wsi W., stanowiących własność spadkodawców męża powódki. Pozwany
kwestionował roszczenie co do zasady i wysokości, podnosił m.in. zarzut
przedawnienia roszczenia.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo. Zasadnicze elementy stanu faktycznego
są następujące.
Małżonkowie W. (poprzednicy prawni męża powódki) wpisani zostali do III
Grupy Deusche Volksliste. Dnia 20 czerwca 1945 r. Przewodniczący Miejskiej
Rady Narodowej w S. wydał zaświadczenie, że I. W. jest z pochodzenia Polakiem,
w czasie wojny nie należał do organizacji niemieckich. W dniu 16 sierpnia 1945 r.
Starostwo Powiatowe w K. wystawiło zaświadczenie tymczasowe o złożeniu przez
J. W. deklaracji wierności Narodowi Polskiemu, a w dniu 3 czerwca 1947 r.
Starostwo to poświadczyło, że I. W. i jego żona mają obywatelstwo polskie. W dniu
7 lipca 1957 r. Starostwo Powiatowe - Prezydium Powiatowej Rady Narodowej
wniosło o wpisanie Skarbu Państwa jako właściciela nieruchomości położonej w W.
o pow. 6,02 ha (na podstawie art. 2 ust. 1 lit. b dekretu z dnia 6 września 1944 r.
o przeprowadzeniu reformy rolnej, Dz. U. nr 4, poz. 17), a Powiatowy Zarząd
Rolnictwa w W. powiadomił Sąd, że była ona własnością Niemca - J. W. W Sądzie
Powiatowym w W. założono księgę wieczystą nr […] dla tej nieruchomości i jako
właściciela wpisano Skarb Państwa w dniu 22 listopada 1957 r. Sąd Powiatowy
oddalił wniosek I. i M. W. o zwolnienie spod zajęcia ich majątku nieruchomego i
wskazał, że m.in. nieruchomość rolna nie była w posiadaniu wnioskodawców w
dniu 26 lipca 1950 r.
W dniu 7 lipca 1958 r. Prezydium PRN w W. na podstawie art. 9 ust. 1 i 3
ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych
(…) (Dz.U. nr 17, poz. 71 ze zm.) cyt. dalej jako „ustawa z dnia 12 marca 1958 r.”)
postanowiło przejąć na własność Państwa nieruchomość rolną o obszarze 6,02 ha,
stanowiącą współwłasność małżeństwa I. i M. W. W uzasadnieniu tej decyzji
3
wyjaśniono, że małżonkowie ubiegali się o zwrot tej nieruchomości, przejętej we
władanie Skarbu Państwa, bowiem właściciele w czasie okupacji wpisani byli do III
grupy listy narodowościowej, a ich gospodarstwo w 1954 r. zostało trwale
rozdysponowane. Powódka R. W. jest spadkobierczynią po rodzicach męża.
W dniu 14 czerwca 2012 r. Wojewoda O. stwierdził nieważność orzeczenia
Prezydium RP z dnia 7 lipca 1958 r. Zgodnie z tą decyzją, nieruchomość rolna stała
się własnością Skarbu Państwa na podstawie przepisów dekretu z dnia 6 września
1944 r. i nie mogła być ponownie przejęta na podstawie art. 9 ustawy z 12 marca
1958 r.
Jako podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa Sąd
Okręgowy przyjął art. 160 § 1 k.p.c., a szkoda miała być wynikiem wadliwej decyzji
z dnia 7 lipca 1958 r. Jednakże decyzja Wojewody z dnia 14 czerwca 2012 r. nie
wywołała skutku rzeczowego, ponieważ uchylenie decyzji z dnia 7 lipca 1958 r. nie
prowadzi do przywrócenia prawa własności właścicielom, skoro Skarb Państwa stał
się wcześniej właścicielem nieruchomości na podstawie przepisów dekretu z dnia
6 września 1944 r. Zdaniem Sądu, bieg terminu przedawnienia roszczenia powódki
rozpoczyna się od wydania decyzji administracyjnej na podstawie § 5
rozporządzenia z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu PKWN z dnia
6 czerwca 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej. Roszczenie to ulega
przedawnieniu w terminie dziesięciu lat od zbycia nieruchomości (art. 442 § 1 k.c.).
Decyzja wydana na podstawie § 5 wspomnianego rozporządzenia wywiera skutek
prawnorzeczowy i stanowi wyłączną podstawę uzyskania wiedzy przez byłych
właścicieli nieruchomości lub ich spadkobierców, że Skarb Państwa nie nabył
z mocy prawa własności nieruchomości na podstawie art. 2 ust. 1 dekretu z dnia
6 września 1945 r. W związku z tym, że taka decyzja nie została wydana i nie
wyłączono nieruchomości rolnej spod działania przepisów art. 2 ust. 1 lit. b dekretu
z dnia 6 września 1944 r., Sąd powszechny nie jest uprawniony do samodzielnego
badania tego, czy zasadnie władze okupacyjne zaliczyły małżeństwo W. do grupy
narodowościowej niemieckiej i czy zasadnie przeznaczono ich nieruchomość na
cele reformy rolnej na podstawie dekretu z dnia 6 września 1944 r.
Apelacja powódki został oddalona, aczkolwiek Sąd Apelacyjny nie w pełni
podzielił motywy rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego. Sąd drugiej instancji uznał
4
istnienie drogi sądowej dla rozpatrzenia roszczenia odszkodowawczego powódki.
Nieruchomość rolna objęta sporem przeznaczona została na cele reformy rolnej
(art. 2 ust. 1 lit. b dekretu z dnia 6 września 1944 r.). Nie było niezbędne do takich
nieruchomości wydawanie odpowiednich i dalszych aktów władczych, a podstawą
wpisu Skarbu Państwa jako właściciela w księdze wieczystej było odpowiednie
zaświadczenie starosty, które stwierdzało przeznaczenie nieruchomości ziemskiej
na cele reformy rolnej. Powódka zatem mogła dochodzić sformułowanego
w pozwie roszczenia odszkodowawczego bez wyczerpania drogi postępowania
administracyjnego.
Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska powódki, że dopiero orzeczenie
Prezydium Powiatowej Rady Narodowej z dnia 7 lipca 1958 r. otwierało drogę
naprawienia szkody po wydaniu decyzji nadzorczej Wojewody O. z dnia 14 czerwca
2012 r. Małżonkowie W. (poprzednicy prawni powódki) nie utracili bowiem
własności nieruchomości na podstawie wspomnianego orzeczenia z 1958 r., lecz
na podstawie przepisów dekretu z dnia 6 września 1944 r. Poprzednicy ci nie
należeli do grupy osób, o których mowa w treści art. 2 ust. 1 lit. b dekretu
(„obywatele polscy narodowości niemieckiej”), toteż przejęcie ich nieruchomości
nastąpiło bezprawnie.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, roszczenie odszkodowawcze powódki uległo
jednak przedawnieniu. Powstanie szkody w postaci utraty prawa własności nie
można łączyć z wydaniem orzeczenia z dnia 7 lipca 1956 r., uszczerbek taki pojawił
się bowiem ex lege. Z treści decyzji nadzorczej z dnia 14 czerwca 2012 r. wynika,
że podstawą uchylenia tej pierwszej decyzji „była zbędność jej wydania, bowiem
nieruchomość przeszła na własność Państwa z mocy prawa, przez co orzekanie
o przejęciu nieruchomości już będącej we władaniu państwa i stanowiącej jej
własność było bezprzedmiotowe”. Nie mógł tu zatem mieć zastosowania przepis art.
160 k.p.a. Podstawą odpowiedzialności Skarbu Państwa stanowią natomiast
przepisy ustawy z dnia 15 listopada 1956 r. o odpowiedzialności Skarbu Państwa
za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych (Dz.U. nr 54, poz. 243).
Zgodnie z art. 6 ust. 1 tej ustawy, poszkodowany może dochodzić od Państwa
odszkodowania za wyrządzoną mu szkodę w ciągu jednego roku od dnia wejścia
w życie ustawy (tj. od dnia 28 listopada 1956 r.).Termin ten ma obecnie charakter
5
terminu przedawnienia (art. XIII przepisów wprowadzających k.c. z 1964 r.).
Skoro szkoda powstała w 1945 r. i już wówczas b. właściciele wiedzieli, kto był
zobligowany do jej naprawienia, to przedawnienie roszczenia na pewno nastąpiło
w dacie wytoczenia powództwa w 2012 r. Jednocześnie Sąd Apelacyjny nie
dostrzegł istnienia podstaw do zastosowania art. 121 pkt 4 k.c. i art. 5 k.c. jako
służących do wyeliminowania przedawnienia lub do stwierdzenia niemożności
skutecznego powoływania się na ten zarzut.
W skardze kasacyjnej powódki podnoszono zarzuty naruszenia prawa
procesowego, tj. art. 213 § 1 k.p.c. w zw. z art. 228 k.p.c., art. 233 k.p.c., a także
zarzuty prawa materialnego , tj. art. 2 ust. 1 dekretu z dnia 6 września 1944 r.
o przeprowadzeniu reformy rolnej art. 417 k.c. i art. 5 k.c. Skarżąca domagała się
uchylenia zaskarżonego wyroku i wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie
sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W postępowaniu kasacyjnym nie może być podnoszony zarzut naruszenia
art. 233 k.p.c. i to także z motywacją prawną przyjętą przez stronę skarżącą.
Wynika to z ogólnej reguły zawartej w art. 3933
§ 3 k.p.c., zgodnie z którą Sąd
Najwyższy związany jest ustaleniami faktycznymi Sądów meriti.
Nie ma wątpliwości, że poprzednicy prawni powódki ponieśli uszczerbek
majątkowy wyrażający się w utracie zasadniczego elementu ich majątku w postaci
własności gospodarstwa rolnego opisanego w pozwie, przy czym uszczerbek taki
ma charakter definitywny. Z ustaleń faktycznych obu Sądów meriti wynika bowiem
fakt faktycznego rozdysponowania gruntami na rzecz osób trzecich (w 1954 r.), a
niektóre z tych osób uzyskały nawet akty własności gruntu na początku lat 70-tych
ubiegłego stulecia. Byli właściciele nieruchomości (małżonkowie W.) nigdy bowiem
od okresu powojennego nie odzyskali władania przejętym przez Skarb Państwa
gospodarstwem rolnym. Sąd Apelacyjny trafnie przyjął, że naprawienia tej szkody
powódka mogła dochodzić w postępowaniu sądowym.
2. W rozpoznawanej sprawie powstał zasadniczy problem, z jakim
zdarzeniem należy powiązać wyrządzenie wspomnianej szkody b. właścicielom
nieruchomości, a obecnie - ich spadkobierczyni. Z uzasadnienia zaskarżonego
6
wyroku wynika, że powódka wskazywała na to, że szkoda została wyrządzona
orzeczeniem Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w W. z dnia 7 lipca 1958 r. (s.
13 uzasadnienia). Twierdziła także, że uznanie tego orzeczenia za nieważne
(decyzją nadzorczą Wojewody O. z dnia 14 czerwca 2012 r.) umożliwiło jej
wystąpienie z roszczeniem odszkodowawczym przeciwko Skarbowi Państwa. W
ocenie Sądu Apelacyjnego, małżonkowie W. nie utracili prawa własności
gospodarstwa rolnego na podstawie orzeczenia z dnia 7 lipca 1958 r., ale na
podstawie przepisów dekretu z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy
rolnej. Skoro nie wystąpiła przesłanka określona w art. 2 ust. 1 lit. b tego dekretu (b.
właściciele nie należeli do żadnej grup osób wymienionych w tym przepisie ), to -
według Sądu Apelacyjnego - przejęcie tej nieruchomości nastąpiło bezprawnie.
Powiązanie roszczenia odszkodowawczego powódki z właściwym określeniem
zdarzenia wywołującego omawianą szkodę prowadzi do wyznaczenia
odpowiednego reżimu naprawienia szkody, w tym też – do stwierdzenia
przedawnienia roszczenia odszkodowawczego (art. 160 k.p.c. lub przepisy
wcześniejsze).
3. Sąd Apelacyjny trafnie zauważył, że w świetle ustaleń faktycznych
można przyjąć, iż stan bezprawia powstał już w czasie powojennego przejęcia
nieruchomości ziemskiej małżeństwa W. przez Skarb Państwa, skoro – jak
ustalono potem - nie należeli oni do kategorii osób określonych w art. 2 ust. 1 lit. b
dekretu z dnia 6 września 1944 r., a późniejsze działania Skarbu Państwa ten stan
bezprawnie utrwalały i doprowadziły do powstania nieodwracalnych skutków
prawnych (rozdysponowanie gruntów rolnych na rzecz innych osób, wpis Skarbu
Państwa jako właściciela do księgi wieczystej, akty własności dla osób trzecich).
Jednocześnie b. właściciele podejmowali do połowy lat 50-tych ubiegłego
stulecia sporo przedsięwzięć prawnych, które miały doprowadzić do odzyskania
gospodarstwa rolnego po pozytywnym tzw. postępowaniu rehabilitacyjnym (m.in.
złożyli wniosek o zwolnienie majątku nieruchomego spod zajęcia; postanowienie
z dnia 22 listopada 1957 r., oddalające wniosek b. właścicieli, k. 47 akt sprawy).
Finalnym aktem działań godzących w prawo własności b. właścicieli było właśnie
orzeczenie z dnia 7 lipca 1958 r. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej, wydane
na podstawie art. 9 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 12 marca 1958 r., na mocy której
7
dokonano „przejęcia na własność Państwa nieruchomości rolnej” małżonków W. W
uzasadnieniu tego orzeczenia potwierdzono, że przejęta nieruchomość znajduje się
od 1945 r. we władaniu Państwa. Wyjaśniono tam także, że zgodnie z przepisami
ustawy z dnia 12 marca 1958 r., nieruchomości rolne „objęte we władanie Państwa
do dnia wejścia w życie cytowanej ustawy, tj. do dnia 5 kwietnia 1958 r. przejmuje
się na własność Państwa, bez względu na ich obszar, jeżeli znajdują się one nadal
we władaniu Państwa lub zostały przekazane przez Państwo w użytkowanie
wieczyste innym osobom” (k. 29 akt). Należy zaważyć, że orzeczenie to zmierzało
w istocie do legalizacji w sensie formalnym powstałego wcześniej bezprawia
w postaci pozbawienia właścicieli posiadania gruntów rolnych, skoro właściciele ci
nie mogli utracić ex lege własności tych gruntów na podstawie art. 2 ust. lit. b
dekretu z dnia 6 września 1944 r. po pomyślnym zakończeniu postępowania
rehabilitacyjnego. Innymi słowy, wspomniane orzeczenie z dnia 7 lipca 1958 r.
zamykało sekwencję bezprawnych działań Skarbu Państwa zmierzających do
pozbawienia b. właścicieli własności gospodarstwa rolnego. Z tym zatem
orzeczeniem należy zatem łączyć definitywną utratę prawa własności
gospodarstwa rolnego przez b. właścicieli, skoro środki prawne właścicieli służące
ochronie własności zostały już w istocie wyczerpane.
4. Bezprawność tego orzeczenia potwierdza decyzja nadzorcza
Wojewody O. z dnia 12 czerwca 2012 r. Doszło bowiem do jego wyeliminowania
z obrotu prawnego z mocą wsteczną. W ocenie Sądu Najwyższego, nie ma
znaczenia to, jakie przyczyny zadecydowały o takiej eliminacji, skoro analiza stanu
bezprawności działań Skarbu Państwa mogła zostać dokonana samodzielnie na
podstawie istniejących ustaleń faktycznych Sądów meriti. Uzasadnienie nadzorczej
decyzji administracyjnej nie wiąże Sądu cywilnego w obecnym sporze
o odszkodowanie, skoro Sąd ten nie był związany treścią zaświadczenia
Prezydium Powodowej Rady Narodowej z dnia 7 lipca 1957 r., wydanego na
podstawie § 12 Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w
sprawie wykonania dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu
reformy rolnej (Dz. U. nr 54, poz. 243).
Oznacza to, że dla oceny odpowiedzialności pozwanego Skarbu Państwa
można stosować przepisy dotyczące skutków prawnych wadliwych decyzji
8
administracyjnych, negatywnie zweryfikowanych decyzjami nadzorczymi de lege
lata. Przedwcześnie zatem wyłączono ogólny reżim takiej odpowiedzialności
odszkodowawczej przewidziany w art. 160 k.p.a. i zastosowano przepisy ustawy
z dnia 15 listopada 1956 r. o odpowiedzialności Państwa za szkody wyrządzone
przez funkcjonariuszy państwowych (Dz. U. nr 54, poz. 243).
Z przedstawionych względów należało zaskarżony wyrok uchylić i przekazać
sprawę Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.