Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III KK 351/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tomasz Artymiuk (przewodniczący)
SSN Andrzej Ryński (sprawozdawca)
SSN Eugeniusz Wildowicz
Protokolant Łukasz Biernacki
w sprawie J. C.
oskarżonego z art. 212 § 2 kk
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 25 lutego 2015 r.,
kasacji, wniesionej przez pełnomocnika oskarżyciela prywatnego
od wyroku Sądu Okręgowego w O.
z dnia 8 maja 2014 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Rejonowego w P.
z dnia 4 listopada 2013 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok oraz utrzymany nim w mocy
wyrok Sądu Rejonowego i sprawę przekazuje temu ostatniemu
Sądowi do ponownego rozpoznania;
2. zarządza zwrot na rzecz oskarżyciela prywatnego M. K.
wniesionej opłaty od kasacji.
UZASADNIENIE
2
J. C. został oskarżony przez oskarżyciela prywatnego o to, że w dniach od
14 do 22 sierpnia 2012 r., działając w warunkach przestępstwa ciągłego, zniesławił
M. K. w ten sposób, że w Dzienniku […], w artykule „[…]” oraz w Tygodniku […], w
artykule „[…]”, pomówił M. K., że jako były wójt gminy […], wchodzi w skład
zorganizowanej grupy przestępczej, która podstępem przejmuje grunty i majątki, w
tym majątek […], tj. o czyn z art. 212 § 2 k.k.
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 4 listopada 2013 r., uniewinnił J. C. od
zarzucanego mu czynu.
Od powyższego wyroku apelacje złożyli pełnomocnik oskarżyciela
prywatnego oraz oskarżyciel prywatny.
Pełnomocnik oskarżyciela prywatnego zaskarżonemu orzeczeniu zarzucił
naruszenie przepisów prawa procesowego, które miało wpływ na treść wyroku:
1. art. 5 § 2 k.p.k. przez uznanie, że w sprawie występują nieusuwalne
wątpliwości, które należy rozstrzygnąć na korzyść oskarżonego, podczas gdy
wątpliwości te mogą być usunięte poprzez przeprowadzenie dowodu z
przesłuchania świadków […], dziennikarzy, którzy opublikowali wywiad w Dzienniku
[…] w artykule "[…]" oraz w Tygodniku […] w artykule "[…]",
2. art. 167 k.p.k. w zw. z art. 366 § 1 k.p.k. polegające na nieprzeprowadzeniu
dowodu z urzędu w postaci przesłuchania świadków […] na okoliczność wywiadów
z J. C. i ich autoryzacji.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania innemu sądowi rejonowemu wyznaczonemu przez Sąd
odwoławczy.
Oskarżyciel prywatny zarzucił zaskarżonemu orzeczeniu naruszenie
przepisów prawa procesowego mające wpływ na treść wyroku, tj.:
1. art. 41 § 1 k.p.k., polegające na niewyłączeniu się sędziego orzekającego
z własnej inicjatywy w przypadku, gdy zaistniały przesłanki przewidziane w art. 41 §
1 k.p.k.,
2. art. 167 k.p.k. w zw. z art. 366 § 1 k.p.k., polegające na
nieprzeprowadzeniu dowodu z urzędu w postaci przesłuchania świadków […] na
okoliczność przeprowadzenia wywiadów z J. C. i ich autoryzacji,
3. art. 7 k.p.k. w zw. z art. 391 k.p.k., polegające na ustaleniu stanu
3
faktycznego na podstawie dowolnej, a nie swobodnej oceny materiału
dowodowego, polegającej na pominięciu dowodu z cytowanych wypowiedzi z
artykułów prasowych, stanowiących przedmiot niniejszego postępowania oraz z
wyjaśnień oskarżonego złożonych na rozprawie potwierdzających, że zniesławienia
znajdują się w cytowanych wypowiedziach J. C. i dowolnym doborze w ogólnym
powołaniu się na całość materiału dowodowego bez wskazania, który konkretnie
dowód potwierdza daną okoliczność,
4. art. 4 k.p.k., art. 7 k.p.k., art. 410 k.p.k. i art. 424 § 1 k.p.k., polegające na
ustaleniu okoliczności stanu faktycznego na podstawie materiału dowodowego,
który jest nie kompletny, a brak jest umotywowanego stanowiska Sądu dla takiego
postępowania.
Powołując się na powyższe skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania innemu sądowi
rejonowemu wyznaczonemu przez Sąd odwoławczy.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 8 maja 2014 r., zaskarżony wyrok utrzymał
w mocy, uznając obie apelacje za oczywiście bezzasadne.
Kasację od tego wyroku wniósł pełnomocnik oskarżyciela prywatnego.
Zaskarżając wyrok Sądu odwoławczego w całości zarzucił mu rażące naruszenie
przepisów prawa procesowego mające istotny wpływ na jego treść tj:
1. art. 7 k.p.k. w zw. z art. 41 § 1 k.p.k., polegające na uznaniu, że dowody
złożone wraz z apelacją oskarżyciela prywatnego w postaci aktów notarialnych oraz
postanowienia Sądu Rejonowego II Wydział Karny w sprawie […] nie stanowiły
podstawy do wyłączenia się sędziego z urzędu, podczas gdy dowody te mogą co
najmniej wywołać uzasadnioną wątpliwość, co do jego bezstronności w danej
sprawie;
2. art. 7 k.p.k. w zw. z art. 2 § 2 k.p.k. i art. 167 k.p.k. w zw. z art. 366 § 1 k.p.k.,
polegające na uznaniu, że postępowanie sądowe ma charakter kontradyktoryjny,
podczas gdy przewodniczący w niniejszej sprawie miał obowiązek z urzędu
wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności i ustalenia prawdy materialnej, w tym
wyjaśnienia autoryzacji wywiadu, jeśli tę okoliczność uznał za istotną.
Podnosząc ten zarzut skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu.
4
Oskarżony w odpowiedzi na kasację wniósł o jej oddalenie jako oczywiście
bezzasadnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja okazała się zasadną w zakresie, w jakim podniesiono w niej zarzut
rażącego naruszenia prawa procesowego – art. 167 k.p.k. w zw. z art. 366 § 1
k.p.k. Stwierdzone uchybienie jest na tyle oczywiste i poważne, że rzutuje na
kwestię rozstrzygnięcia w przedmiocie procesu, tj. odpowiedzialności karnej J. C.
za zarzucane mu przestępstwo.
W takich okolicznościach stwierdzić trzeba, że afirmowane w punkcie 2
kasacji naruszenie prawa należy do kategorii „przyczyn kasacyjnych” wynikających
z treści art. 523 § 1 k.p.k.
Istota stwierdzonego uchybienia sprowadza się do niezasadnego
zaniechania przeprowadzenia z urzędu dowodu z zeznań świadków […] na
okoliczność przeprowadzenia wywiadów z J. C. i ich autoryzacji – niewątpliwie
mające istotne znaczenie dla przedmiotu rozpoznawanej sprawy, czego niestety nie
dostrzegł Sąd Okręgowy. Odpierając tożsamy zarzut podniesiony w apelacji
pełnomocnika oskarżyciela prywatnego, Sąd Okręgowy skonstatował, że „..Sąd
Rejonowy z urzędu nie był zobligowany do prowadzenia postępowania
dowodowego, skoro strony o to nie wnosiły i miał podstawy uznać, że sprawa
dojrzała do rozstrzygnięcia w oparciu o przedstawione przez strony dowody..”.
Jednocześnie Sąd ad quem podkreślił, że w związku z obowiązującą zasadą
kontradyktoryjności, na stronach ciąży obowiązek zgłaszania wniosków
dowodowych, co wynika wprost z treści art. 167 k.p.k. (str. 3 uzasadnienia Sądu
Okręgowego). Taka ocena Sądu Okręgowego narusza nie tylko cel postępowania
karnego, jakim jest wyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy, ale także zasadę
prawdy materialnej. W obecnym bowiem stanie prawnym, zasada
kontradyktoryjności ma charakter ograniczony na rzecz zasady prawdy materialnej,
która obliguje sąd do wyjaśnienia z urzędu wszystkich wątpliwości. Natomiast
zasadnicza zmiana treści art. 167 k.p.k., zawierająca istotne ograniczenie działania
ex officio w postępowaniu jurysdykcyjnym wszczętym z inicjatywy strony, nastąpi
dopiero z dniem 1 lipca 2015 r., w oparciu o przepis art. 1 pkt 51 i art. 56 ustawy z
dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz
5
niektórych innych ustaw (Dz.U.2013.1247 ze zm.).
Trudno było nie zgodzić się z pełnomocnikiem oskarżyciela prywatnego
utrzymującym, że skoro istnieją wątpliwości czy zniesławiające treści, tj. uznanie
oskarżyciela prywatnego za członka mafii lub zorganizowanej grupy, która
podstępem przejmuje grunty, zostały wypowiedziane przez J. C., czy też były
skutkiem opracowania wywiadu przez dziennikarzy, to obowiązkiem organów
procesowych było przesłuchanie w charakterze świadków dziennikarzy […], którzy
posiadali w tej mierze wiedzę i których relacje mogły być pomocne przy ustalaniu
sprawstwa J. C. Oba wywiady opublikowane w […] zawierają cytowania
wypowiedzi J. C. Oskarżony w wyjaśnieniach składanych przed Sądem pierwszej
instancji potwierdził, że udzielał wywiadów dziennikarzom A. S. i G. H., jednak ich
nie autoryzował. Nie potrafił także wskazać, czy jego wypowiedzi były nagrywane, a
także zaprzeczył, że mówił, iż M. K. działa w ramach zorganizowanej grupy
przestępczej (k. 182-183, t. I). W tej sytuacji, to na Sądzie ciążył obowiązek
ustalenia czy rzeczywiście w tych wypowiedziach lub informacjach, powoływanych
w tekście, nie znalazły się określenia naruszające dobra osobiste innej osoby.
Ustalenie to jest łatwiejsze, jeżeli sporny tekst publikacji był autoryzowany przez
osobę udzielającą wywiadu lub wypowiedzi. W razie braku autoryzacji (tak jak to
ma miejsce w przedmiotowej sprawie) konieczne jest wykorzystanie innych
środków dowodowych, np. zeznań dziennikarza, któremu udzielono wywiadu, czy
publikacji (por. wyrok SN z dnia 16.02.2005 r., sygn. akt IV CK 519/04, OSNC
2005/9/165). Tymczasem, procedujący w sprawie Sąd Rejonowy, na skutek braku
jednoznacznych dowodów, które potwierdziłyby tezę oskarżenia, rozstrzygnął
pojawiająca się w ten sposób wątpliwość na korzyść oskarżonego.
Jednocześnie podkreślić należy, że bierność stron i brak wniosku o
pozyskanie wspomnianego dowodu nie zwalniały Sądu pierwszej instancji z
obowiązku podjęcia w tym zakresie czynności z urzędu w stadium jurysdykcyjnym.
Trafnie wskazuje się w judykaturze, że niedomaganie się przez strony
przeprowadzenia określonego dowodu, nie zwalnia sądu z odpowiedniej inicjatywy
dowodowej, w szczególności w sytuacji jeśli jej brak grozi wydaniem
niesprawiedliwego orzeczenia (por. wyrok SN z dnia 10.07.2008 r., II KK 33/08, Lex
nr 44896; wyrok SN z dnia 12.09.2002 r., IV KK 285/02, Lex nr 55532;
6
postanowienie SN z dnia 11.04.2006 r., V KK 360/05, OSNwSK 2006/1/819;
postanowienie SN z dnia 11.03.2003 r., III KKN 94/01, Lex nr 78409). Powyższe
stanowisko znajduje pełne wsparcie w treści art. 167 k.p.k., jak też w wynikającej z
art. 2 § 2 k.p.k., art. 4 k.p.k. i art. 2 § 1 pkt 1 k.p.k. konieczności: oparcia każdego
rozstrzygnięcia na prawdziwych ustaleniach faktycznych, badania oraz
uwzględniania okoliczności przemawiających zarówno na korzyść jak i na
niekorzyść oskarżonego, realizacji w toku procesu zasady trafnej reakcji karnej
(zob. też A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994, s. 113
i n.).
Tak więc skoro Sąd Rejonowy miał obowiązek przeprowadzenia z urzędu
(art. 167 k.p.k.) dowodu z przesłuchania świadków […], na okoliczność wywiadów
przeprowadzonych z J. C. i ich autoryzacji, zaś tego obowiązku nie wypełnił, to
dopuścił się rażącego naruszenia art. 167 k.p.k. w zw. z art. 366 § 1 k.p.k. Sąd
Okręgowy nie dostrzegł tej okoliczności (podniesionej w apelacji) i sprowadził
problem do stwierdzenia, że strona – pomimo pomocy ze strony profesjonalnego
pełnomocnika – nie wnioskowała o dopuszczenie dowodu z zeznań świadków,
powielając tym samym błędne stanowisko Sądu Rejonowego, że nadrzędną
zasadą jest kontradyktoryjność procesu karnego i to strony powinny zgłaszać
wnioski dowodowe.
Wobec powyższego niezbędne okazało się uchylenie zaskarżonego wyroku
Sądu Okręgowego z dnia 8 maja 2014 r. oraz utrzymanego nim w mocy wyroku
Sądu Rejonowego z dnia 4 listopada 2013 r. i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi pierwszej instancji (art. 537 § 1 i 2 k.p.k.).
Powyższemu rozstrzygnięciu w przedmiocie kasacji wniesionej na
niekorzyść oskarżonego nie stała na przeszkodzie treść art. 524 § 3 k.p.k. Przepis
ten zakazuje uwzględnienia kasacji na niekorzyść osoby oskarżonej, wniesionej po
upływie 6 miesięcy od daty uprawomocnienia się orzeczenia. W niniejszej sprawie
termin ten nie został przekroczony.
Podejmując decyzję o uchyleniu wyroku także Sądu Rejonowego i
przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania właśnie temu sądowi, Sąd
Najwyższy kierował się tym, iż to na sądzie pierwszej instancji, jako sądzie meriti,
spoczywał będzie obowiązek uzupełnienia postępowania dowodowego, poprzez
7
przeprowadzenie dowodów co do istoty sprawy oraz poczynienia na bazie tak
uzupełnionego materiału dowodowego ponownych ustaleń faktycznych.
Zatem, organ sądowy pierwszej instancji, będąc związany wskazaniami
Sądu Najwyższego co do dalszego postępowania (art. 518 k.p.k. w zw. z art. 442 §
3 k.p.k.), pozyska dowód z przesłuchania świadków na okoliczność wywiadów
przeprowadzonych z J. C. i ich autoryzacji. Po przeprowadzeniu tego dowodu
obowiązkiem Sądu będzie dokonanie uwzględniającej dyspozycję art. 7 k.p.k.
oceny, czy zawarte we wskazanych wyżej artykułach prasowych treści zostały
wypowiedziane przez J. C., czy były efektem opracowania wywiadu przez
dziennikarzy. Na podstawie tak zgromadzonego materiału dowodowego, w ramach
samodzielności jurysdykcyjnej, Sąd Rejonowy rozstrzygnie czy wypowiedzi
oskarżonego kierowane do dziennikarzy miały charakter zniesławiający
oskarżyciela prywatnego, niezależnie od rozbieżnych poglądów prezentowanych w
tym zakresie, przez Sąd Okręgowy w sprawie …1/13 oraz Sąd Apelacyjny w
sprawie ...9/14 z powództwa M. K. przeciwko J. C. o ochronę dóbr osobistych.
Po wydaniu wyroku, Sąd meriti, w razie wystąpienia takiej konieczności,
uzasadni go zgodnie ze standardami przewidzianym w art. 424 k.p.k.
Marginalnie należy zauważyć, że art. 167 § 1 k.p.k. w brzmieniu nadanym
wskazaną wyżej ustawą z dnia 27 września 2013 r. stanowiący oś konstrukcyjną
wprowadzanego do procedury karnej procesu kontradyktoryjnego, w postępowaniu
ponownym prowadzonym w niniejszej sprawie, nie będzie miał zastosowania także
po dacie jego wejścia w życie - 1 lipca 2015 r., z uwagi na treść art. 36 pkt 2 ustawy
nowelizującej.
Chybiony okazał się natomiast zarzut kasacji oparty na przekonaniu, że
sporządzanie aktów notarialnych przez oskarżonego J. C. w kancelarii notarialnej
żony sędziego referenta, stanowiło w tej sprawie przesłankę uzasadniającą
wyłączenie sędziego na podstawie art. 41 § 1 k.p.k. Przypomnieć trzeba, że
potencjalne uchybienia dotyczące kwestii wyłączenia sędziego, stanowią
bezwzględną przyczynę odwoławczą jedynie w aspekcie przesłanek tego
wyłączenia wymienionych w art. 40 k.p.k. i tylko wtedy mogą być podnoszone w
kasacji, niezależnie od tego na jakim etapie procesu wystąpiły. Natomiast w
sytuacji, gdy zagadnienie fakultatywnego wyłączenia miałoby dotyczyć
8
procedowania sądu pierwszej instancji, a nie sądu odwoławczego, którego
rozstrzygnięcie jest przedmiotem tej kontroli, podnoszenie tego zarzutu żadną
miarą nie może być skuteczne (por. postanowienie SN z dnia 13.07.2005 r., sygn.
akt II KK 388/04, OSNwSK 2005/1/1349). Na marginesie trzeba jedynie zauważyć,
co zresztą podkreślał Sąd Najwyższy w swoim orzecznictwie, że podstawą żądania
wyłączenia sędziego na wniosek, są trwałe powiązania sędziego ze stroną albo jej
pełnomocnikiem typu przyjaźń, wrogość, zbieżność lub rozbieżność interesów (por.
postanowienie SN z dnia 7 lipca 1972 r., I KR 12/72, OSNPG 1972, nr 11, poz. 179;
postanowienie SN z dnia 11.04.1980 r., sygn. akt VI KR 55/80, OSPIKA 1-2/1982,
poz. 11; wyrok SN z dnia 17 maja 2007 r., V KK 105/06, Prok. i Pr.-wkł. 2007, nr 12,
poz. 13, s. 9). Sporadyczne kontakty, na linii stricte zawodowej (co ma miejsce w
przedmiotowej sprawie) nie powodują konieczności wyłączenia sędziego.
Na zakończenie trzeba jeszcze nadmienić, że uwzględniając treść sentencji
wyroku Sądu Najwyższego, nie było podstaw do zamieszczania w tym wyroku
rozstrzygnięcia o kosztach procesu za postępowanie kasacyjne. Tego rodzaju
rozstrzygnięcie zamieszcza się jedynie w wyroku kończącym postępowanie (art.
626 § 1 k.p.k.). Takiej cechy nie ma wyrok Sądu Najwyższego uchylający
orzeczenia sądów obu instancji i przekazujący sprawę do ponownego rozpoznania
organowi a quo. Natomiast zwrot opłaty kasacyjnej zarządzono na podstawie art.
527 § 4 k.p.k.