Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II KK 327/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Waldemar Płóciennik (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Tomasz Grzegorczyk
SSN Józef Szewczyk
Protokolant Marta Brylińska
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Krzysztofa Parchimowicza
w sprawie K. A.
skazanego z art. 280 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 3 k.k.
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 5 marca 2015 r.,
kasacji, wniesionej przez obrońcę skazanego
od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 1 lipca 2014 r.,
zmieniającego wyrok Sądu Rejonowego w W.
z dnia 5 lipca 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego
w W. w odniesieniu do K.
A., a na podstawie art. 435 k.p.k. także w odniesieniu
do A. Ś. i sprawę przekazuje temu Sądowi do
ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem Sądu Rejonowego w W. z dnia 5 lipca 2013 r., uznano K. A. i A. Ś.
za winnych tego, że w dniu 15 stycznia 2012 r. przy ulicy S. w W., działając
wspólnie i w porozumieniu dokonali rozboju na osobie S. S. w ten sposób, że
używając przemocy polegającej na biciu rękoma i kopaniu pokrzywdzonego po
całym ciele, w wyniku czego pokrzywdzony został doprowadzony przez
oskarżonych do stanu nieprzytomności i doznał obrażeń w postaci urazu
wielomiejscowego, ran tłuczonych głowy, wstrząśnienia mózgu, krwiaka okolicy
powiek, ran tłuczonych podudzia prawego i wieloodłamowego złamania kostki
bocznej podudzia prawego skutkujących rozstrojem zdrowia na okres powyżej
siedmiu dni, dokonali zaboru w celu przywłaszczenia portfela z dowodem
osobistym, legitymacją służbową, kartą komunikacji miejskiej, kartą telefoniczną,
kartą bankomatową banku PKO SA, kartą kredytową banku PKO SA, krzyżyka
bursztynowego, kuponu LOTTO oraz pieniędzy w kwocie 12 zł na szkodę S. S., tj.
czynu z art. 280 § 1 k.k. w zb. z art. 275 § 1 k.k. w zb. z art. 157 § 1 k.k. w zw. z art.
11 § 2 k.k. i za to na podstawie art. 280 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 3 k.k. wymierzono
im kary po 2 lata pozbawienia wolności. Orzeczenie to zawiera również
rozstrzygnięcia o: zaliczeniu na poczet kar pozbawienia wolności okresów
tymczasowego aresztowania, dowodach rzeczowych i kosztach.
Wyrok Sądu Rejonowego zaskarżony został apelacjami obrońców obu
oskarżonych oraz apelacją prokuratora Prokuratury Rejonowej.
Obrońca oskarżonego K. A. zaskarżył wyrok w całości i zarzucił:
1. obrazę przepisów postępowania, która miała wpływ na treść wyroku, tj. art. 7
k.p.k. poprzez naruszenie zasady swobodnej oceny dowodów oraz art. 410 k.p.k.
poprzez naruszenie zasady uwzględniania całokształtu okoliczności sprawy;
2. błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia, który
miał wpływ na treść zaskarżonego wyroku poprzez niedokładny opis czynu
przypisanego oskarżonym, przyjęcie, że obaj zainicjowali zdarzenie uderzając w
głowę przechodzącego obok pokrzywdzonego oraz że dokonali rozboju.
W następstwie tych zarzutów skarżący wniósł o uchylenie wyroku i
przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Obrońca oskarżonego A. Ś. także zaskarżył wyrok w całości, zarzucając błąd
w ustaleniach faktycznych, obrazę przepisów prawa procesowego oraz rażącą
3
niewspółmierność kary i wniósł o zmianę wyroku przez uznanie oskarżonego za
winnego popełnienia przestępstwa z art. 158 § 1 k.k. i wymierzenie kary
pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, ewentualnie o
zmianę wyroku przez wymierzenie oskarżonemu kary pozbawienia wolności z
warunkowym zawieszeniem jej wykonania, bądź o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Prokurator zaskarżył wyrok na niekorzyść obu oskarżonych w części
dotyczącej rozstrzygnięcia o karze i na podstawie art. 438 pkt 4 k.p.k. zarzucił
„rażącą niewspółmierność kary wymierzonej oskarżonym nieadekwatną do winy
oskarżonych, stojącą w sprzeczności ze stopniem społecznej szkodliwości czynu,
wymogami prewencji szczególnej i społecznym poczuciem sprawiedliwości”. Tak
sformułowany zarzut uzasadnił wniosek o zmianę zaskarżonego wyroku w części
dotyczącej orzeczenia o karze i wymierzenie oskarżonemu K. A. kary 3 lat i 8
miesięcy pozbawienia wolności, a oskarżonemu A. Ś. kary 3 lat i 4 miesięcy
pozbawienia wolności.
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 1 lipca 2014 r., zmienił zaskarżone
orzeczenie w ten sposób, że podwyższył wymierzone obu oskarżonym kary
pozbawienia wolności do trzech lat, a nadto rozstrzygnął w przedmiocie zaliczenia
na poczet kar okresów tymczasowego aresztowania i kosztach, a pozostałym
zakresie wyrok sądu pierwszej instancji utrzymał w mocy.
Orzeczenie Sądu Okręgowego zaskarżone zostało w całości kasacją
obrońcy skazanego K. A.
Skarżący zarzucił wyrokowi:
1. naruszenie art. 454 § 2 k.p.k. przez zmianę orzeczonej wobec K. A. kary
pozbawienia wolności z 2 lat na 3 lata, w sytuacji dokonania zmiany ustaleń
faktycznych na własne, niekorzystne dla skazanego, poprzez przyjęcie, że
obrażenia ciała pokrzywdzonego i pozostawienie go bez pomocy stanowiły
zagrożenie dla jego życia, co w konsekwencji miało istotny wpływ na orzeczenie
wobec skazanego surowszej kary;
2. naruszenie art. 433 § 2 k.p.k. poprzez dokonanie nieprawidłowej kontroli
zaskarżonego wyroku sądu pierwszej instancji co do zarzutów apelacji oskarżyciela
publicznego w zakresie wymiaru kary poprzez przyjęcie własnych ustaleń
4
faktycznych, wskazanych w pkt 1, wbrew materiałowi dowodowemu, a także w
zakresie zarzutów apelacji obrońcy K. A.
Odwołując się do powyższych zarzutów skarżący wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości co do skazanego K. A. i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania sądowi odwoławczemu.
W pisemnej odpowiedzi na kasację prokurator Prokuratury Okręgowej wniósł
o uznanie jej za oczywiście bezzasadną. Odmienne stanowisko w tej mierze
zaprezentował prokurator Prokuratury Generalnej, który w toku rozprawy kasacyjnej
wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku, w oparciu o przepis art. 435 k.p.k. także
wobec skazanego A. Ś., ze względu na naruszenie przepisu art. 454 § 2 k.p.k. oraz
na podstawie art. 455 k.p.k.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja zasługuje na uwzględnienie wobec trafności podniesionego w pkt 1
zarzutu obrazy art. 454 § 2 k.p.k.
Zgodnie z art. 454 § 2 k.p.k. sąd odwoławczy może orzec surowszą karę
pozbawienia wolności tylko wtedy, gdy nie zmienia ustaleń faktycznych przyjętych
za podstawę orzeczenia. W świetle ugruntowanego orzecznictwa Sądu
Najwyższego:
1. reguła ne peius określona w art. 454 § 2 k.p.k. dotyczy zmiany ustaleń
faktycznych przez redukowanie katalogu okoliczności łagodzących oraz
uzupełnianie okoliczności obciążających;
2. sąd odwoławczy może dokonywać odmiennych aniżeli sąd pierwszej
instancji ocen ustalonych okoliczności, nadawać tym okolicznościom większe lub
mniejsze znaczenie, pod warunkiem, że katalog okoliczności nie ulega zmianie, a
więc nie dochodzi do rozszerzenia katalogu okoliczności obciążających lub
zmniejszenia katalogu okoliczności łagodzących wymiar kary; takie bowiem
rozszerzenie lub zmniejszenie uznane musi być za nowe ustalenie faktyczne. Za
nowe ustalenie uznać należy także sytuację, w której sąd odwoławczy zastąpi
jedne ustalenia innymi;
3. reguła ne peius obejmuje każde ustalenie faktyczne przyjęte za podstawę
zaskarżonego wyroku. Będą to ustalenia dotyczące przedmiotowej strony czynu, a
także jego strony podmiotowej (umyślność, nieumyślność, rodzaj zamiaru),
5
motywu, pobudek, innych okoliczności wpływających na stopień winy i społecznej
szkodliwości czynu oraz ustalenia dotyczące samego oskarżonego, jego
właściwości i warunków osobistych, o których mowa w art. 53 § 2 k.k., jego
zachowania przed popełnieniem przestępstwa i po jego popełnieniu (por. m.in.
wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 23 kwietnia 2013 r., IV KK 395/12, OSNKW 2013,
z. 8, poz. 70; z dnia 18 listopada 2008 r., II KK 121/08, Prok. i Pr. – wkł. 2009/4/20;
z dnia 27 sierpnia 2008 r., IV KK 52/08, LEX nr 465874; z dnia 25 czerwca 2008 r.,
IV KK 38/08, OSP 2009/7-8/73).
Warto przy tym zauważyć, że art. 454 § 2 k.p.k. zakazuje sądowi
odwoławczemu orzeczenia surowszej kary pozbawienia wolności jedynie wówczas,
gdy zmiana ustaleń faktycznych miałaby wpływ na zaostrzenie kary (por.: uchwała
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2011 r., I KZP 28/10,
OSNKW 2011, z. 7, poz. 30; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 2011 r., III
KK 283/10, Prok. i Pr. – wkł. 2011/10/15; postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
4 grudnia 2012 r., V KK 275/12, LEX nr 1277793 i z dnia 6 czerwca 2011 r., V KK
124/11, LEX nr 848181; w orzecznictwie funkcjonował także pogląd, że zakaz
wymierzenia surowszej kary pozbawienia wolności obowiązuje niezależnie od tego,
czy nowe ustalenia faktyczne mają, czy mogłyby mieć wpływ na wymiar kary – por.
m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 2008 r., II KK 121/08, Biul. PK
2009/1/10).
Opis czynu przypisanego skazanym A. i Ś. w wyroku Sądu Rejonowego
zawiera wszelkie elementy związane z przyjętą kwalifikacją prawną z art. 280 § 1
k.k. w zb. z art. 275 k.k. i z art. 157 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. Opis ten zawiera
m.in. przedstawienie sposobu działania sprawców oraz wywołanych ich
zachowaniem skutków kontekście obrażeń ciała spowodowanych u
pokrzywdzonego, z konkluzją, że wywołały one u ofiary rozstrój zdrowia na okres
powyżej siedmiu dni. Koresponduje to zresztą z wywodem uzasadniającym
przyjęcie kwalifikacji prawnej z art. 157 § 1 k.k. (k – 597). Uzasadniając
rozstrzygnięcie o karze Sąd pierwszej instancji podał m.in., że: „Stopień społecznej
szkodliwości czynu uznać należy za szczególnie wysoki także z uwagi na
bezwzględność i brutalność ich działania oraz rozmiar i dolegliwość zastosowanej
przez nich przemocy, a przez to zagrożenie, jakie zachowanie to niosło dla zdrowia
6
pokrzywdzonego. Już pierwszy cios w głowę jaki zadano pokrzywdzonemu nastąpił
z taką siłą, że spowodował jego upadek na ziemię i utratę przytomności jednak
mimo tego, że S. S. nie próbował się nawet bronić, został zaciągnięty przez
oskarżonych w krzaki, a następnie dotkliwie skopany po całym ciele, deptany po
dłoniach i okradziony.” Analiza orzeczenia i jego uzasadnienia nie wskazuje, by
Sąd pierwszej instancji ustalił i w konsekwencji przyjął jako okoliczność rzutującą
obciążająco na wymiar kary okoliczność, iż zachowanie sprawców, poza zdrowiem
pokrzywdzonego, naraziło także na niebezpieczeństwo jego życie. Tymczasem Sąd
odwoławczy uzasadniając potrzebę podwyższenia wymiaru orzeczonej wobec
skazanych kary pozbawienia wolności stwierdził, że :”Nie bez znaczenia dla
wymiaru kary pozostało również to, iż oskarżeni na skutek swojego działania
narazili pokrzywdzonego nie tylko na utratę zdrowia, ale nawet życia pozostawiając
go w tym stanie, zimą w mało uczęszczanym miejscu, bez jakiejkolwiek pomocy”.
Przytoczony fragment części motywacyjnej orzeczenia Sądu Okręgowego zawiera
w istocie rzeczy dwa stwierdzenia mające charakter ustaleń faktycznych, rzutujące
wprost na surowszy wymiar kary. Pierwszym ustaleniem jest wskazane wyżej
stwierdzenie o skutku zachowania sprawców w postaci narażenia życia
pokrzywdzonego, drugim zaś sposób działania prowadzący do narażenia życia – tj.
pobicie ofiary i pozostawienie jej w takim stanie „zimą w mało uczęszczanym
miejscu, bez jakiejkolwiek pomocy”. Oba opisane ustalenia pozostają w oczywistej
sprzeczności w ustaleniami wynikającymi z orzeczenia Sądu pierwszej instancji.
Wprawdzie Sąd Rejonowy uznał zachowanie skazanych za brutalne i bezwzględne,
ale jego szkodliwość odnosił do zagrożenia dla zdrowia, a nie życia
pokrzywdzonego (k – 600). Opisując końcowy fragment zdarzenia Sąd Rejonowy
na pierwszej stronie uzasadnienia swojego wyroku wskazał, że: „Następnie
oskarżeni ponownie zaczęli bić pokrzywdzonego celem podania im kodu pin do
karty bankowej. Kiedy oskarżeni usłyszeli warkot silnika nadjeżdżającego
samochodu wyrzucili zebrane pokrzywdzonemu przedmioty i podjęli ucieczkę z
miejsca zdarzenia. Po dokonaniu rozboju pokrzywdzony przeszedł w kierunku
chodnika ulicy S. gdzie zatrzymał się nadjeżdżający samochód, którego kierowca
udzielił S. S. pomocy i wezwał policję” (podobnie na k – 601 – „zabrane przedmioty
oskarżeni wyrzucili będąc spłoszeni przez nadjeżdżający samochód”). Przytoczone
7
fragmenty pozostają w oczywistej sprzeczności z cytowanym wywodem Sądu
Okręgowego. Zauważyć przy tym należy, że stanowisko Sądu odwoławczego,
ewidentnie sprzeczne z zakazem wynikającym z art. 454 § 2 k.p.k., jest również
wątpliwe na gruncie poprawności rozumowania. Trudno wszakże przyjąć za
prawdziwe twierdzenie, że skazani narazili życie pokrzywdzonego na
niebezpieczeństwo pozostawiając go pobitego bez pomocy w odludnym miejscu,
dodatkowo zimą, skoro z ustaleń Sądu Rejonowego wynika, że sprawcy zbiegli z
miejsca zdarzenia spłoszeni przez nadjeżdżający samochód, pokrzywdzony
podniósł się i zatrzymał ów samochód, a kierowca tego pojazdu udzielił mu pomocy
i wezwał policję.
W uzasadnieniu kasacji jej autorka, nie bez racji wskazuje na jeszcze jedno
nowe i niekorzystne dla skazanych ustalenie faktyczne, które znalazło się w
uzasadnieniu wyroku Sądu Okręgowego. Odnosząc się do sposobu działania
skazanych zauważono, że „(…) oskarżeni mieli wręcz przyjemność w
manifestowaniu swej siły i pastwieniu się nad pokrzywdzonym, o czym dobitnie
świadczyło chociażby końcowe zachowanie oskarżonego K. A. Gdy pokrzywdzony
ubrudził mu swoją krwią nogawkę spodni, został za to skarcony kolejnym ciosem”.
O ile „pastwienie się” mieści się w dokonanej przez Sąd pierwszej instancji ocenie
zachowania oskarżonych, jako brutalnego i bezwzględnego, o tyle czerpanie
przyjemności z manifestowania siły i bicia ofiary jest nowym elementem faktycznym
charakteryzującym sferę psychiczną sprawców. Wprawdzie argument ten został
podniesiony w kontekście oceny zasadności apelacji obrońców oskarżonych, to
jednak – biorąc pod uwagę, że sposób działania oskarżonych oraz wynikające z
niego następstwa miały kluczowe znaczenia dla reformatoryjnego rozstrzygnięcia o
karze – uznać należało, że ustalenie to mogło mieć wpływ na decyzję o zaostrzeniu
kar pozbawienia wolności.
Stwierdzone naruszenie przepisu art. 454 § 2 k.p.k. było rażące oraz miało
istotny wpływ na treść zaskarżonego wyroku, bowiem opisane wyżej nowe
okoliczności faktyczne legły u podstaw rozstrzygnięcia o podwyższeniu wymiaru
kary pozbawienia wolności. Konsekwencją tego stanu rzeczy stała się konieczność
uchylenia zaskarżonego wyroku w odniesieniu do skazanego K. A., a na podstawie
art. 435 k.p.k. także w odniesieniu do A. Ś., albowiem te same względy
8
przemawiają za uchyleniem orzeczenia także wobec tego skazanego, i przekazania
sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania w postępowaniu
odwoławczym.
W toku rozprawy kasacyjne prokurator wskazał na potrzebę uchylenia
wyroku wynikającą także z treści art. 455 k.p.k. W ocenie prokuratora, w świetle
poczynionych ustaleń faktycznych, wadliwą wydaje się być przyjęta przez sądy
kwalifikacja z art. 157 § 1 k.k., bowiem nie jest możliwe ustalenie, który ze
skazanych spowodował swoim zachowaniem skutki wywołujące rozstrój zdrowia
pokrzywdzonego na okres powyżej 7 dni. Stanowisko to nie zasługuje na
uwzględnienie. Z wywodów Sądu Rejonowego (k – 599) wynika jasno, że
odpowiedzialność obu skazanych za przestępstwo skutkowe z art. 157 § 1 k.k.
skonstruowana została na zasadzie współsprawstwa. W argumentacji wskazano,
że: „skutek w postaci spowodowania takiego rozstroju zdrowia pokrzywdzonego był
objęty winą umyślną oskarżonych, bowiem sposób ich działania, a zwłaszcza siła, z
jaką zadawali kopnięcia, cios w głowę, miejsce z uwagi na umiejscowione tam
organy, których uszkodzenie prowadzi zazwyczaj do śmierci, nakazują przyjęcie, iż
oskarżeni co najmniej godzili się na to, że spowodowany przez nich uszczerbek na
zdrowiu pokrzywdzonego nie będzie lekki”. Niezależnie od ewentualnych
teoretycznych wątpliwości, co do poprawności zastosowanej konstrukcji,
poczynione w sprawie ustalenia faktyczne nie prowadzą do wniosku, że przyjęta
kwalifikacja prawna jest błędna w tak oczywisty sposób, że uzasadnia ingerencję w
trybie art. 455 k.p.k., tj. niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych
zarzutów.
Wobec konieczności uchylenia orzeczenia ze względu na naruszenie reguły
z art. 454 § 2 k.p.k. odnoszenie się do zarzutu zawartego w pkt 2 kasacji stało się
bezprzedmiotowe. Jest wszakże oczywiste, że w ponowionym postępowaniu
odwoławczym Sąd Okręgowy będzie zobowiązany do rzetelnego rozpoznania
wszystkich wniesionych w sprawie środków odwoławczych, z uwzględnieniem
poczynionych wyżej uwag.