Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III KK 371/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Barbara Skoczkowska (przewodniczący)
SSN Jerzy Grubba
SSN Rafał Malarski (sprawozdawca)
Protokolant Jolanta Włostowska
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Zdzisława Brodzisza
w sprawie S. S.
skazanej z art. 286 § 1 kk w zw. z art. 294 § 1 kk w zw. z art. 12 kk i in.,
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 4 marca 2015 r.,
kasacji, wniesionej przez obrońców skazanej
od wyroku Sądu Okręgowego w T.
z dnia 26 maja 2014 r., zmieniającego wyrok Sądu Rejonowego w B.
z dnia 20 maja 2013 r.,
I. uznając zarzut oznaczony w kasacji jako pkt 1 b za zasadny,
uchyla zaskarżony wyrok w części dotyczącej orzeczeń
zawartych w pkt I ppkt 3 i przekazuje sprawę w tym zakresie
Sądowi Okręgowemu w T. do ponownego rozpoznania w
postępowaniu odwoławczym, zarządzając zwrot opłaty
kasacyjnej w kwocie 450 zł na rzecz skazanej;
2
II. oddala kasację w części dotyczącej pozostałych zarzutów,
zwalniając w tym zakresie skazaną od uiszczenia kosztów
sądowych za postępowanie kasacyjne.
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy, wyrokiem z 20 maja 2013 r., skazał S. S. – 1) na karę 3 lat
pozbawienia wolności i grzywnę oraz na środek karny z art. 46 § 1 k.k. za
przestępstwo z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 1 k.k. w zw. z art. 12 k.k.; 2) na
karę roku pozbawienia wolności i grzywnę za przestępstwo z art. 278 § 1 k.k. w zw.
z art. 12 k.k.; 3) na karę 4 lat pozbawienia wolności oraz środek karny z art. 41 pkt
2 k.k. za przestępstwo z art. 300 § 3 k.k. w zb. z art. 300 § 2 k.k. w zw. z art. 11 § 2
k.k. i art. 12 k.k.; 4) na karę roku pozbawienia wolności i grzywnę za przestępstwo
skarbowe z art. 61 § 1 k.k.s. w zb. z art. 56 § 1 k.k.s. w zw. z art. 6 § 2 k.k.s. i art. 7
§ 1 k.k.s. – oraz orzekł w miejsce kar jednostkowych karę łączną 4 lat i 6 miesięcy
pozbawienia wolności i karę łączną grzywny w ilości 250 stawek dziennych, każda
w wysokości 80 zł.
Sąd Okręgowy, po rozpoznaniu apelacji dwóch obrońców, wyrokiem z 26
maja 2014 r., zmienił pierwszoinstancyjne orzeczenie w stosunku do S. S. w ten
sposób, że: 1) uchylił rozstrzygnięcie w zakresie kary łącznej pozbawienia wolności,
2) wyeliminował z podstawy prawnej skazania za przestępstwo na szkodę
wierzycieli art. 300 § 3 k.k. i art. 11 § 2 k.k., przyjmując za podstawę prawną
skazania art. 300 § 2 k.k. w zw. z art. 12 k.k., a za podstawę prawną wymiaru kary
art. 300 § 2 k.k., 3) złagodził wymierzone skazanej kary pozbawienia wolności – za
oszustwo do 2 lat, a za uszczuplenie zaspokojenia wierzycieli do 3 lat, 4) wymierzył
skazanej nową karę łączną 3 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności – a w
pozostałym zakresie wyrok Sądu a quo utrzymał w mocy.
Kasację od prawomocnego wyroku Sądu odwoławczego złożyli dwaj
obrońcy, podnosząc w niej pięć zarzutów rażącego i „mającego wpływ” na treść
wyroku naruszenia prawa procesowego. W każdym zarzucie powołali na początku
art. 457 § 3 k.p.k. w zw. z art. 433 § 2 k.p.k., a w dalszej kolejności, w powiązaniu z
wymienionymi przepisami, odpowiednio: a) art. 6 k.p.k. w zw. z art. 390 § 1 k.p.k.,
art. 117 § 1 i 2 k.p.k. (chodziło tu o niepoinformowanie skazanej o terminie i miejscu
przesłuchania B. B. przez Sąd niemiecki); b) art. 2 § 2 k.p.k., art. 4 k.p.k. i art. 7
3
k.p.k. (zarzut ten sprowadzał się do tezy, że do sierpnia 2003 r. mienie skazanej nie
było zagrożone zajęciem); c) art. 2 § 2 k.p.k. w zw. z art. 7 k.p.k. (skarżący
kwestionował przypisanie skazanej art. 286 § 1 k.k., twierdząc, że kondycja
finansowa jej przedsiębiorstwa „dawała nadzieję na spłatę zaciągniętych
zobowiązań”); d) art. 170 § 1 pkt 2 k.p.k. (obrońcy negowali zasadność oddalenia
wniosków dowodowych o przesłuchanie dwóch świadków); e) art. 2 § 2 k.p.k., art. 4
k.p.k. w zw. z art. 370 § 4 k.p.k. w zw. z art. 6 k.p.k. (skarżący krytycznie ocenili
uchylanie pytań obrony). W konsekwencji autorzy kasacji zażądali uchylenia w
całości wyroków Sądów obu instancji i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania.
Prokurator Okręgowy w pisemnej odpowiedzi na kasację ocenił ją jako
oczywiście bezzasadną i wniósł o jej oddalenie w trybie przewidzianym w art. 535 §
3 k.p.k. Stanowisko to zyskało wsparcie obecnego na rozprawie kasacyjnej
prokuratora Prokuratury Generalnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I.
Sformułowany pod adresem orzeczenia skazującego S. S. za przestępstwo z
art. 300 § 2 k.k. w zw. z art. 12 k.k. zarzut, sprowadzający się do twierdzenia, że do
sierpnia 2003 r. mienie skazanej nie było zagrożone zajęciem, zasługiwał na
uwzględnienie, choć jego redakcję wypadło ocenić jako chaotyczną i od strony
jurydycznej nie do końca poprawną.
Na wstępie rozważań trzeba odnotować, że cała wadliwość zaskarżonego
wyroku w omawianym zakresie spowodowana została nie przez Sąd pierwszej
instancji, ale przez Sąd odwoławczy. Akceptując w całej rozciągłości
zaproponowany w akcie oskarżenia opis czynu ciągłego, polegającego na
uszczupleniu w okresie od stycznia 2002 r. do grudnia 2004 r. zaspokojenia wielu
wierzycieli, Sąd a quo zastosował wobec niego dopuszczalną kwalifikację prawną z
art. 300 § 3 k.k. w zb. z art. 300 § 2 k.k., w zw. z art. 11 § 2 k.k. i art. 12 k.k. (zob. J.
Majewski [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz pod red. A. Zolla,
Warszawa 2008, tom III, s. 716). Sąd drugiej instancji natomiast, wyrażając w mało
przejrzysty sposób błędne zapatrywanie, jakby powołanie w kwalifikacji prawnej
art. 300 § 1 k.k. było nieodzownym warunkiem przypisania sprawcy art. 300 § 3
4
k.k., wyeliminował z podstawy prawnej ten ostatni przepis. Uszło jego uwagi, że art.
300 § 3 k.k. statuuje odrębny typ czynu zabronionego, to jest udaremnienie lub
uszczuplenie zaspokojenia wielu wierzycieli przez dłużnika zagrożonego
niewypłacalnością lub upadłością, który usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy,
rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku. Tylko
dla zachowania skrótowości tekstu ustawodawca w tym przepisie częściowo
odesłał do § 1. Tego rodzaju zabieg, zgodny przecież z dyrektywami techniki
legislacyjnej, nie jest wcale rzadkością . Przeciwnie, znalazł w Części szczególnej
Kodeksu karnego szerokie zastosowanie – wystarczy przykładowo wymienić
artykuły: 153 § 2, 156 § 3, 163 § 3, 191 § 2, 197 § 2, 199 § 2, 207 § 2, 224 § 3, 229
§ 3, 242 § 4, 265 § 2, 271 § 3, 289 § 3.
Usunięcie z podstawy prawnej art. 300 § 3 k.k. i pozostawienie w stanie
niezmienionym opisu czynu sprawiło, że skazanej przypisane zostały zachowania
nieodpowiadające w części pełnemu zespołowi znamion przewidzianych w art. 300
§ 2 k.k., co pozostawało w ewidentnej kolizji z regulacją określającą wymogi,
którym powinien odpowiadać wyrok skazujący. Z treści art. 413 § 2 pkt 1 k.p.k.
wynika, że wyeliminowanie z kumulatywnej kwalifikacji prawnej czynu
jednego z przepisów wchodzących w jego skład oznacza konieczność
usunięcia z opisu czynu tych wszystkich zachowań, które charakteryzowały
określone tym usuniętym przepisem przestępstwo.
Uściślając całą kwestię, trzeba stwierdzić, że zachodzi uzasadniona
wątpliwość, czy zachowania S. S. podjęte w roku 2002 i w pierwszej połowie roku
2003 odnosiły się do składników jej majątku „zagrożonego zajęciem”, skoro
pierwszy nakaz zapłaty pojawił się dopiero we wrześniu 2003r. Uznając, że
przestępstwa z art. 300 § 2 k.k. można się dopuścić wtedy, gdy egzekucja dopiero
grozi, a więc w okresie, kiedy wierzyciel w sposób niedwuznaczny daje do
zrozumienia, że postanowił dochodzić swojej pretensji majątkowej na drodze
sądowej (zob. wyr. SN z 17 listopada 2011 r., V KK 226/11, OSNKW 2012, z. 2,
poz. 21), powinnością Sądu ad quem, który wyeliminował z podstawy prawnej
czynu art. 300 § 3 k.k., było poczynienie ustaleń, kiedy wierzyciele złożyli pozwy lub
jednoznacznie wyrazili zamiar wytoczenia powództw, a następnie odpowiednie
5
skorygowanie opisu czynu w zakresie czasu popełnienia przestępstwa i szkód nim
wyrządzonych.
Z uwagi na ograniczenia wynikające z treści art. 537 k.p.k. Sąd kasacyjny nie
był uprawniony do dokonywania w omawianym zakresie jakichkolwiek zmian.
Dlatego w tej części wydał rozstrzygnięcie o charakterze kasatoryjnym. Tylko dla
przypomnienia warto zauważyć, że Sąd Okręgowy, rozpoznając ponownie sprawę
w postępowaniu apelacyjnym, związany będzie przewidzianym w art. 443 k.p.k.
tzw. pośrednim zakazem reformationis in peius, co oznacza – wobec uchylenia
zarzutu wskutek kasacji wniesionej wyłącznie na korzyść skazanej - że nie wolno
mu będzie orzec na jej niekorzyść, W razie dokonania odpowiednich zmian w opisie
czynu i wymierzenia kary jednostkowej lub też wydania w tym zakresie
jakiegokolwiek innego rozstrzygnięcia zajdzie, rzecz jasna, koniczność
ukształtowania nowej kary łącznej pozbawienia wolności, albowiem poprzednie
orzeczenie w tej mierze utraciło moc.
Uwzględnienie w części kasacji legło u podstaw decyzji o zwrocie skazanej
opłaty kasacyjnej w kwocie 450 zł (art. 527 § 4 k.p.k.).
II.
Pozostałe zarzuty kasacyjne okazały się bezzasadne - i o to w stopniu
zbliżonym do oczywistego. Z tej racji uzasadnienie dotyczące tych zarzutów można
byłoby w gruncie rzeczy sprowadzić do odwołania się do wszechstronnych i
wyczerpujących wywodów zawartych w pisemnej odpowiedzi na kasację autorstwa
Prokuratora Okręgowego. Niemniej Sąd Najwyższy za celowe uznał krytyczne
skomentowanie, oczywiście w zwięzły sposób, niektórych tez wyrażonych przez
skarżących.
Po pierwsze - uwagi autorów kasacji uszło, na co wskazuje jej treść, że
podstawą prawną wprowadzenia do materiału dowodowego zeznań B. B.
złożonych przed Sądem niemieckim, poprzez ich odczytanie na rozprawie głównej,
był art. 587 k.p.k., który stanowi, że protokoły przesłuchań dokonanych przez
uprawnione organy państw obcych wolno ujawnić na rozprawie, jeżeli sposób
przeprowadzenia tych czynności nie był sprzeczny z „zasadami porządku prawnego
Rzeczypospolitej Polskiej”. Przyjmuje się w judykaturze, że poprzez odwołanie się
do „zasad porządku prawnego” wyraźnie wskazano, iż chodzi tu o reguły natury
6
ogólniejszej, a więc o szereg gwarancji konstytucyjnych, a także o podstawowe
zasady procesu karnego, takie jak np. prawo do obrony, prawo do odmowy
składania wyjaśnień czy też zakaz uzyskiwania dowodu w warunkach
wyłączających swobodę wypowiedzi (zob. post. SN z 8 lutego 2006 r., III KK
370/04). Ten punkt widzenia znalazł potwierdzenie w orzecznictwie strasburskim.
Wskazano w nim, że co prawda dowody przeciwko oskarżonemu powinny
zasadniczo być przeprowadzone w jego obecności, na jawnej rozprawie i z
uwzględnieniem zasady kontradyktoryjności, ale od tej zasady istnieją wyjątki;
chodzi o to – jak stanowi art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. d) Europejskiej Konwencji Praw
Człowieka z 1950 r. – by oskarżony miał daną odpowiednią i właściwą możliwość
zakwestionowania zeznań świadka i przesłuchania świadka, czy to w chwili
składania przez niego zeznań, czy to w na etapie późniejszym (zob. wyr. ETPC z
10 maja 2011 r. w sprawie Jakubczyk v. Polska, nr 17354/04). W niniejszej sprawie
już po odczytaniu na rozprawie zeznań B. B. ani obrona, ani skazana nie przejawili
– jak trafnie zauważył autor odpowiedzi na kasację – żadnej inicjatywy celem
podjęcia weryfikacji relacji tego świadka, mimo że dysponowali na to odpowiednio
długim czasem.
Po drugie – nie godząc się na ustalony w toku procesu poziom kondycji
finansowej prowadzonego przez skazaną przedsiębiorstwa, skarżący w istocie
podjęli próbę przeforsowania niedopuszczalnego w postępowaniu kasacyjnym
zarzutu błędu w ustaleniach faktycznych, o którym mowa w art. 438 pkt 3 k.p.k.
Po trzecie – słusznie doszło do oddalenia wniosku dowodowego o
przesłuchanie w charakterze świadków J. K. i A. Ł. na podstawie art. 170 § 1 pkt 2
k.p.k., jako że nierzetelne prowadzenie ksiąg rachunkowych w innym
przedsiębiorstwie przez M. S., które miało być udowodnione zeznaniami tych osób,
z oczywistych względów nie miało znaczenia dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy.
Po czwarte wreszcie – Sąd odwoławczy precyzyjnie podał, dlaczego
uchylenie pytań w toku rozprawy głównej znajdowało oparcie w art. 370 § 4 k.p.k.
Od zarządzeń przewodniczącego w tej mierze obrońcy nie odwoływali się , mimo
że taką możliwości gwarantował im art. 373 k.p.k.
7
Dlatego Sąd Najwyższy oddalił kasację w części dotyczącej omówionych
zarzutów (art. 537 § 1 k.p.k.). Zwolnienie skazanej od uiszczenia kosztów
sądowych za postępowanie kasacyjne nastąpiło po myśli art. 624 § 1 k.p.k.