Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 320/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Iwona Koper
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa K. M. i M. M.
przeciwko M. W.
o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 26 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 2 grudnia 2013 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok i zmienia wyrok Sądu
Okręgowego w C. z dnia 5 grudnia 2012 r. (sygn.
akt […]) w ten sposób, że oddala powództwo i zasądza
na rzecz pozwanej od każdego z powodów po 1.800 (jeden
tysiąc osiemset) złotych, łącznie 3.600 (trzy tysiące sześćset)
złotych tytułem kosztów procesu;
2. zasądza na rzecz pozwanej od każdego z powodów
po 3.000 (trzy tysiące) złotych, łącznie 6.000 (sześć tysięcy)
złotych tytułem kosztów postępowania apelacyjnego
i kasacyjnego;
2
3. nie obciąża powodów kosztami sądowymi na rzecz Skarbu
Państwa, od których zwolniona była pozwana.
3
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 5 grudnia 2012 r. Sąd Okręgowy w C. uznał umowę o dział
spadku i zniesienie współwłasności zabudowanej nieruchomości położonej w C.
przy ul. O. 24, objętej księgą wieczystą KW nr […], zawartą w formie aktu
notarialnego w dniu 12 października 2007 r. pomiędzy: S. W., M. Ł., M. W. – B. i M.
W. za bezskuteczną w stosunku do powodów K. M. i M. M. w zakresie
nieodpłatnego przeniesienia na rzecz pozwanej przez S. W. własności udziału
wynoszącego 5/8 części opisanej nieruchomości, w celu ochrony wierzytelności
przysługującej powodom przeciwko dłużnikowi S. W. w kwocie 120 000 zł,
stwierdzonej prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w C. z dnia 30 kwietnia
2009 roku.
Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 27 czerwca 2006 roku M. i W. małżonkowie
M. pożyczyli S. W. kwotę 120 000 zł, której dłużnik nie zwrócił. Prawomocnym
wyrokiem Sądu Rejonowego w C. z 30 kwietnia 2009 r., S. W. został uznany
winnym przestępstwa przywłaszczenia mienia na szkodę małżonków M., w związku
z czym orzeczono wobec niego, między innymi, środek karny w postaci obowiązku
naprawienia szkody poprzez zapłatę na rzecz pożyczkodawców kwoty 120 000 zł.
Egzekucja tej należności wszczęta przez wierzycieli przeciwko S. W. okazała się
całkowicie bezskuteczna z uwagi na brak majątku dłużnika, utrzymującego się
wyłącznie z renty, także zajętej przez komornika na poczet egzekucji innych
świadczeń. S. W. i jego żona A. W. byli właścicielami, na zasadach małżeńskiej
wspólności ustawowej, nieruchomości zabudowanej położonej w C. przy ul. O. 24.
W dniu 22 sierpnia 2007 roku żona dłużnika A. W. zmarła; spadek po niej nabyli z
mocy ustawy wprost w częściach równych mąż S. W. oraz córki M. Ł., M.W. – B. i
M. W. Umową w formie aktu notarialnego zawartą w dniu 12 października 2007 r.
osoby te dokonały działu spadku i zniesienia współwłasności nieruchomości w ten
sposób, że dłużnik przeniósł na rzecz M. W. przysługujący mu we wskazanej wyżej
nieruchomości udział wynoszący 5/8 części, a pozostałe spadkobierczynie
przeniosły na rzecz pozwanej przysługujące im udziały po 1/8 części. W paragrafie
3 umowy strony postanowiły, że pozwana nabywa te udziały bez obowiązku spłaty
na rzecz pozostałych współwłaścicieli. W dacie zawarcia umowy wartość całej
4
nieruchomości wynosiła 461 850 zł. Nieruchomość była obciążona dwiema
hipotekami umownymi kaucyjnymi na rzecz […] Banku S.A. do kwot: 602 140 zł
oraz 1 112 140 zł. w celu zabezpieczenia udzielonego S. i A. W. kredytu z
terminem spłaty do dnia 30 czerwca 2027 r. W dniu zawarcia działu spadku i
zniesienia współwłasności umowy faktyczna wysokość niespłaconego zadłużenia z
tego tytułu wynosiła, zgodnie z przedłożonym notariuszowi zaświadczeniem […]
Banku S.A., kwotę 591 459,67 zł. W dniu 28 listopada 2007 r. pozwana zaciągnęła
w Bank P. S.A. kredyt w kwocie 440 063 franków szwajcarskich, który przeznaczyła
na spłatę zabezpieczonego hipotekami kredytu udzielonego przez […] Bank S.A.
oraz na remont nieruchomości. Spłata tego kredytu została zabezpieczona hipoteką
ustanowioną na przedmiotowej nieruchomości. W dniu 10 lutego 2009 r. pozwana
zawarła z wierzycielem jej rodziców T. Z. ugodę, w której zobowiązała się zapłacić
na jego rzecz kwotę 420 000 zł w ratach, zabezpieczając wykonanie tej ugody
hipoteką umowną zwykłą w kwocie 320 000 zł obciążającą przedmiotową
nieruchomość. W oparciu o te ustalenia Sąd Okręgowy przyjął, że powodowie
wykazali przewidziane w art. 527 k.c. przesłanki przedmiotowe i podmiotowe
pozwalające na uwzględnienie skargi pauliańskiej. Dłużnik darował bowiem
pozwanej - swojej córce udział 5/8 części w nieruchomości, powodując tym samym
pokrzywdzenie powodów, utrzymujące się w dniu zaskarżenia tej czynności oraz w
dniu wyrokowania.
Apelacja pozwanej została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego, który
podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji, że pozwana nabyła w drodze
kwestionowanej czynności prawnej korzyść majątkową nieodpłatnie, czynność
ta została dokonana przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli, spowodowała
bowiem pogłębienie niewypłacalności S. W. Dłużnik działał ze świadomością
pokrzywdzenia wierzycieli, bo nieodpłatnie wyzbył się udziału w nieruchomości,
choć wiedział o przysługującej powodom wierzytelności z tytułu niespłaconej
pożyczki oraz wiedział o tym, że poza udziałem w nieruchomości, nie ma innego
majątku ani dochodów, które pozwoliłyby na zaspokojenie wierzycieli. Za nieistotny
dla wyniku sprawy uznał Sąd drugiej instancji podnoszoną przez pozwaną
okoliczność, że w dacie zawarcia wskazanej w pozwie umowy, nieruchomość była
5
obciążona hipotekami na rzecz […] Bank S.A., a wartość zadłużenia z tytułu
niespłaconego kredytu przewyższała wartość nieruchomości.
W skardze kasacyjnej pozwana, zarzucając naruszenie art. 527 § 1 i 2 k.c.
oraz art. 528 k.c. w związku z art. 527 § 1 i § 3 k.c., wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy
poprzez oddalenie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zasadny jest podstawowy zarzut skargi kasacyjnej - naruszenia art. 527 § 2
kodeksu cywilnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie
prowadzące do uznania, że zaskarżona czynność została dokonana przez dłużnika
z pokrzywdzeniem wierzycieli, albowiem dłużnik wskutek zaskarżonej czynności
prawnej stał się niewypłacalny w wyższym stopniu w sytuacji, gdy nieruchomość
ta była w dacie zaskarżonej umowy obciążona hipotekami zabezpieczającymi
wierzytelność […] Bank S.A. z tytułu niespłaconego kredytu bankowego,
przewyższającą wartość całej nieruchomości. Zarzut ten jest wyrazem
konsekwentnego twierdzenia pozwanej o braku związku przyczynowego, o którym
mowa w art. 527 § 2 k.c., pomiędzy zaskarżoną czynnością prawną dłużnika
w postaci darowizny udziału w nieruchomości na jej rzecz a pokrzywdzeniem
wierzycieli.
Sąd Apelacyjny uznał za nieistotną dla rozstrzygnięcia okoliczność
obciążenia hipotecznego nieruchomości w dacie zawarcia zaskarżonej umowy
wskazując, że stan pokrzywdzenia wierzycieli podlega ocenie nie w według chwili
dokonania kwestionowanej skargą czynności, lecz według chwili zaskarżenia
tej czynności skargą pauliańską i wyrokowania w tej sprawie przez sąd.
Sąd Apelacyjny uznał więc w istocie, że nie ma znaczenia, czy gdyby dłużnik nie
darował córce udziału w nieruchomości, wierzyciele mogliby realnie zaspokoić się
z tego udziału. Oddalając apelację pozwanej, Sąd Apelacyjny zaaprobował
stanowisko Sądu pierwszej instancji, że spełnione zostały wszystkie przesłanki z art.
527 k.c., bowiem dłużnik S. W. przez darowanie pozwanej przysługującego mu
udziału 5/8 w nieruchomości pogłębił swoją niewypłacalność, co doprowadziło do
6
pokrzywdzenia powodów. Dłużnik nie posiadał bowiem w dacie zawarcia
zaskarżonej umowy, w dacie jej zaskarżenia czynności oraz w dacie wyrokowania
w sprawie żadnego innego majątku, z którego powodowie mogliby zaspokoić swoją
wierzytelność z tytułu umowy pożyczki. Sąd drugiej instancji przyjął więc, że między
kwestionowaną czynnością prawną a pokrzywdzeniem powodów istnieje związek
przyczynowy.
W świetle art. 527 § 2 k.c. czynność prawna dłużnika jest dokonana
z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności, dłużnik stał się
niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż przed
dokonaniem tej czynności. Zgodnie z ustalonymi w orzecznictwie i piśmiennictwie
poglądami, stan pokrzywdzenia wierzycieli, a zatem także powodujący go stan
majątku dłużnika, prowadzący do niewypłacalności lub wyższego stopnia
niewypłacalności, należy badać i oceniać nie w chwili dokonywania zaskarżonej
czynności, lecz w chwili jej zaskarżenia i zamknięcia rozprawy w sprawie.
Rzeczywista niewypłacalność dłużnika (lub jej wyższy stopień) spowodowana przez
zaskarżoną czynność musi istnieć (utrzymywać się) w chwili wystąpienia ze skargą
pauliańską i w chwili orzekania przez sąd o żądaniu wierzyciela uznania czynności
prawnej dłużnika za bezskuteczną wobec niego (por. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 22 marca 2001 r., sygn. akt V CKN 280/00, niepubl.; z dnia 23 lipca 2003 r.,
sygn. akt II CKN 299/01, niepubl.; z dnia 28 czerwca 2007 r., IV CSK 115/07,
niepubl.). Z tej przyczyny sąd powinien brać pod uwagę także czynności prawne
zdziałane przez dłużnika już po dokonaniu zaskarżonej czynności i stan jego
majątku w chwili zamknięcia rozprawy oraz ocenić, czy między ustalonym stanem
niewypłacalności lub wyższego stopnia niewypłacalności a zaskarżoną skargą
pauliańską czynnością prawną dłużnika istnieje związek przyczynowy.
Stanowisko Sądu Apelacyjnego, że istnienie stanu niewypłacalności powodującego
pokrzywdzenie wierzyciela ustala się na chwilę wytoczenia powództwa, a także
w momencie wyrokowania jest więc trafne o tyle, że utrzymywanie się wywołanego
zaskarżoną czynnością prawną dłużnika stanu pokrzywdzenia wierzycieli w dacie
zaskarżenia i wyrokowania usprawiedliwia wytoczenie skargi pauliańskiej i jej
uwzględnienie, jeśli zrealizują się pozostałe jej przesłanki wskazane w art. 527 k.c.
7
W świetle art. 527 § 2 k.c. podlega badaniu, czy istnieje związek
przyczynowy między zaskarżoną czynnością prawną dłużnika a jego
niewypłacalnością prowadzącą do pokrzywdzenia wierzyciela czyli niemożności
zaspokojenia przysługującej powodowi wierzytelności. Jeżeli stan majątku dłużnika
uniemożliwiał zaspokojenie wierzyciela niezależnie od tego, czy zaskarżona
czynność zostałaby dokonana, nie istnieje związek przyczynowy między tą
czynnością a pokrzywdzeniem wierzycieli, co skutkuje koniecznością oddalenia
skargi pauliańskiej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2013 r., IV CSK
738/12, niepubl.). Pokrzywdzenie wierzyciela dokonaną przez dłużnika czynnością
rozporządzającą musi mieć charakter realny, to znaczy faktycznie prowadzić
do niemożliwości zaspokojenia chronionej wierzytelności wyłącznie na skutek
wyzbycia się określonego składnika majątkowego na rzecz osoby trzeciej
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 2012, sygn. akt V CSK 183/11,
niepubl. i z dnia 13 kwietnia 2012 r., sygn. akt III CSK 214/11, Gazeta Prawna
2012/76/11). Przesłanka ta nie zachodzi, gdy do zaspokojenia wierzyciela
występującego ze skargą pauliańską nie doszłoby nawet wtedy, gdyby
nieruchomość pozostała w majątku dłużnika, a to z uwagi na zakres jej obciążenia
hipotekami o wartości przewyższającej wartość nieruchomości oraz przewidzianą
w art. 1025 k.p.c. kolejność zaspokajania wierzycieli (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 13 października 2006 r. III CSK 58/06, OSNC 2007, nr 9,
poz. 136, z dnia 28 czerwca 2007 r. IV CSK 115/07, niepubl. i z dnia
31 stycznia 2007 r., II CSK 384/06, niepubl.). Taka sytuacja miała niewątpliwie
miejsce w rozpoznawanej sprawie, w której w dacie zawarcia zaskarżonej
umowy nieruchomość była obciążona hipotekami na rzecz […] Banku S.A.,
zabezpieczającymi wierzytelność z tytułu udzielonego S. W. kredytu wynoszącą
591 459,67 zł. przy wartości nieruchomości 461 850 zł. Gdyby dłużnik nie darował
pozwanej swojego udziału w nieruchomości, a powodowie chcieliby wszcząć z
tego udziału egzekucję, to przy podziale sumy uzyskanej z egzekucji konieczne
byłoby uwzględnienie wynikającej z art. 1025 k.p.c. kolejności zaspokajania
wierzycieli. Zgodnie z art. 1025 § 1 pkt 5 k.p.c. zabezpieczona hipotecznie
wierzytelność […] Banku S.A. z tytułu kredytu, wynosząca w dacie zawarcia umowy
zniesienia współwłasności, kwotę 591 459,67 zł, miałaby ustawowe pierwszeństwo
8
przez wierzytelnością powodów nie zabezpieczoną hipoteką, która nie miałaby
szans na zaspokojenie. Porównanie zatem wartości rynkowej nieruchomości w
dacie zawarcia kwestionowanej czynności (461 850 zł) z wysokością niespłaconego
w tej dacie zadłużenia hipotecznego obciążającego S. W. wobec Banku (591
459,67 zł), prowadzi do wniosku, że darowizna udziału na rzecz pozwanej nie stała
się przyczyną niemożliwości zaspokojenia się powodów, a więc nie doprowadziła
do ich pokrzywdzenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2011 r.,
IV CSK 99/11, niepubl.).
Powodowie mogliby żądać uznania za bezskuteczną wobec siebie tylko
takiej czynności S. W., która została dokonana z ich pokrzywdzeniem. O
pokrzywdzeniu wierzyciela może być mowa tylko wtedy, gdy dłużnik wskutek
dokonania czynności stanie się niewypłacalny przynajmniej w większym stopniu niż
był przed jej dokonaniem. Nie można uznać, że dłużnik S. W. stał się niewypłacalny
w większym stopniu wskutek darowizny udziału na rzecz pozwanej, jeżeli
niezależnie od tego, czy dokonałby tej czynności rozporządzającej, powodowie i tak
nie mogliby uzyskać zaspokojenia swojej wierzytelności ze wskazanych wyżej
przyczyn. Pomiędzy czynnością, której uznania za bezskuteczną wobec siebie
żądali powodowie, a niewypłacalnością dłużnika brak jest związku, o którym mowa
w art. 527 § 2 k.c., a co za tym idzie brak jest podstawy do przyjęcia, iż
zrealizowała się wskazana w art. 527 § 2 k.c. przesłanka pozwalająca na
uwzględnienie skargi pauliańskiej (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 31
stycznia 2007 r., II CSK 384/06, niepubl., z dnia 9 kwietnia 2002 r., III CKN 570/00,
niepubl. i z dnia 29 września 2011 r., sygn. akt IV CSK 99/11, niepubl.).
Dokonanie takiej oceny prawnej nie oznacza zlekceważenia sytuacji
wierzycieli, którzy nie uzyskali dotąd zaspokojenia wierzytelności przysługującej im
z tytułu niespłaconej przez S. W. pożyczki. Należy jednak zwrócić uwagę na cel
skargi pauliańskiej oraz jej konstrukcję prawną. Stanowi ona środek ochrony
wierzyciela przed nieuczciwym działaniem dłużnika powodującym jego
niewypłacalność, pozwalającym wierzycielowi na uniknięcie ograniczeń
w zaspokojeniu przysługującej mu względem dłużnika wierzytelności wynikających
z tego, że wierzytelność jest prawem względnie skutecznym (tylko wobec
oznaczonego dłużnika z określonego stosunku zobowiązaniowego),zaciągnięcie
9
przez dłużnika zobowiązania wobec wierzyciela nie ogranicza dłużnika
w rozporządzaniu jego majątkiem, zaś egzekucja wierzytelności jest dopuszczalna
i możliwa tylko z majątku dłużnika, istniejącego w chwili jej wszczęcia i ewentualnie
z majątku nabytego przez dłużnika później, po wszczęciu egzekucji. Uznanie
czynności prawnej zdziałanej przez dłużnika z osobą trzecią za bezskuteczną
wobec wierzyciela stanowi ingerencję w ważny stosunek zobowiązaniowy i pociąga
za sobą doniosłe skutki prawne dla osoby trzeciej, która nie jest dłużnikiem
wierzyciela wytaczającego skargę pauliańską, stąd dla jej uwzględnienia niezbędne
jest udowodnienie przez pokrzywdzonego wierzyciela istnienia wszystkich
przesłanek podmiotowych i przedmiotowych wskazanych przez przepisy kodeksu
cywilnego dotyczące skargi pauliańskiej; brak którejkolwiek z nich wyłącza
uwzględnienie powództwa. Ustalenia niniejszej sprawy wskazują, że S. W. zachował
się nielojalnie, nie dokonując spłaty pożyczki zaciągniętej w sytuacji uprzedniego
obciążenia własnej nieruchomości hipotekami - przewyższającymi wartość
nieruchomości - na rzecz uprzywilejowanego wierzyciela, jakim był […] Bank S.A.
Pożyczkodawcy, nie domagając się hipotecznego zabezpieczenia udzielonej
pożyczki, sami postawili się jednak w sytuacji gorszej od sytuacji prawnej istniejącej
w dacie zawarcia umowy pożyczki uprzywilejowanego wierzyciela hipotecznego.
Jednakże powtórzyć raz jeszcze należy, że zaskarżona czynność prawna dłużnika
nie doprowadziła do pokrzywdzenia powodów w rozumieniu art. 527 § 2 k.c., stąd
brak było podstaw do uwzględnienia powództwa.
Ustosunkowując się do zarzutów apelacji pozwanej, Sąd drugiej instancji
wskazał, iż fakt istnienia w dacie zaskarżonej czynności obciążenia hipotecznego
przewyższającego wartość nieruchomości, nie miał znaczenia dla rozstrzygnięcia,
albowiem w dacie wniesienia przez powodów skargi pauliańskiej i w dacie
wyrokowania w niniejszej sprawie, nieruchomość ta nie była już obciążona
hipotekami zabezpieczającymi wierzytelność […] Banku S.A. przeciwko dłużnikowi.
Nie było już więc w dacie zaskarżenia czynności skargą pauliańską i w dacie
wyrokowania wierzyciela hipotecznego korzystającego w okresie zawarcia
zaskarżonej czynności z pierwszeństwa zaspokojenia przed powodami. Pominął
jednak Sąd Apelacyjny, iż wierzytelność przysługującą […] Banku S.A spłaciła
pozwana z własnych środków finansowych pochodzących z kredytu zaciągniętego
10
w R. Bank S.A. po dniu zawarcia kwestionowanej umowy działu spadku i zniesienia
współwłasności. Sąd Apelacyjny podniósł dalej, iż nie ma, w jego ocenie, znaczenia
dla rozstrzygnięcia, że nieruchomość obciążały w dacie wyrokowania w niniejszej
sprawie hipoteki na rzecz R. Bank S.A. i T. Z., albowiem to pozwana jest dłużnikiem
osobistym i rzeczowym z tytułu zabezpieczonych nimi zobowiązań zaciągniętych
przez nią jako właścicielkę nieruchomości. Sąd wskazał, że w sytuacji
uwzględnienia skargi pauliańskiej, powodom przysługuje w świetle art. 532 k.c.,
pierwszeństwo zaspokojenia przez wierzycielami pozwanej. Wywody Sądu
Apelacyjnego są w realiach rozpatrywanej sprawy chybione i prowadzą do
paradoksalnego rezultatu. Wskutek uwzględnienia powództwa, mimo braku
związku między kwestionowaną skargą czynnością prawną dłużnika a
niemożliwością zaspokojenia się wierzycieli z udziału dłużnika w nieruchomości,
czyli mimo braku przesłanki pokrzywdzenia powodów tą czynnością ze wskazanych
wyżej przyczyn, powodowie znaleźli się w sytuacji lepszej od tej, w której
pozostawaliby, gdyby nie doszło do darowizny udziału na rzecz pozwanej.
Tymczasem skarga pauliańska ma na celu wyłącznie zapobieżenie pogorszeniu
sytuacji wierzycieli, polegającemu na usunięciu przez dłużnika z jego majątku,
wskutek zaskarżonej czynności prawnej, takiego składnika majątkowego, z którego
pokrzywdzeni wierzyciele mogliby realnie zaspokoić przysługującą im wobec
dłużnika wierzytelność.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art.
108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.