Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 14 grudnia 2015 r.

  Sąd Rejonowy w Kłodzku, I Wydział Cywilny

w składzie następującym:

Przewodniczący: SSR Marzena Studzińska

Protokolant: Paulina Szkutnik

po rozpoznaniu w dniu 14 grudnia 2015 r. w Kłodzku

na rozprawie

sprawy z powództwa A. J.

przeciwko T. B.

o zachowek

I.  oddala powództwo;

II.  zasądza od powódki na rzecz pozwanej kwotę 2 400 złotych, tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

UZASADNIENIE

Powódka A. J. wniosła o zasądzenie od pozwanej T. B. kwoty 18 750 złotych wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 22 grudnia 2012 roku tytułem zachowku należnego powódce jako spadkobierczyni ustawowej ojca stron procesu – S. A., a także o zasądzenie kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego. W uzasadnieniu wskazała, że pozwana otrzymała od ojca darowiznę w postaci nieruchomości rolnej z zabudowaniami, położonej we wsi Ł.. Powódka podała także, iż wezwała pozwaną do dobrowolnej zapłaty zachowku, jednakże pozwana odmówiła wypłaty pełnej kwoty zachowku proponując zapłatę tylko 4 942,50 zł.

W piśmie procesowym z 25 sierpnia 2015 roku powódka wniosła o ustalenie, że umowa przekazania pozwanej gospodarstwa rolnego przez rodziców stron procesu z 23 listopada 1999 roku jest de facto czynnością darowizny, a nie umową przekazania gospodarstwa rolnego w trybie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnym i członków ich rodzin. W uzasadnieniu podała, że spadkodawca S. A. nie nabył na podstawie ww. umowy prawa do renty ani do emerytury.

W piśmie procesowym z 25 września 2015 roku powódka podniosła, że pozwana nie spełniła wszystkich warunków z art. 84 cyt. powyżej ustawy i w związku z tym przekazane jej przez rodziców gospodarstwo rolne wchodzi w skład spadku po ojcu stron procesu – S. A..

W odpowiedzi na pozew pozwana T. B. wniosła o oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie kosztów postępowania. W uzasadnieniu podała, że umowa przekazania jej gospodarstwa rolnego przez rodziców miała miejsce 23 listopada 1999 roku i zgodnie z poglądem prawnym Sądu Najwyższego wartość tego gospodarstwa rolnego jako przekazanego następcy nie podlega uwzględnieniu przy ustalaniu zachowku. Pozwana wskazał również, iż na podstawie powyżej opisanej umowy świadczenie rentowe otrzymała matka stron procesu, ale dla jego uzyskania i wypłacania wymagane było przekazanie całego gospodarstwa rolnego, zwłaszcza, że rodzice pozostawali w małżeńskiej wspólności ustawowej.

W dalszych pismach procesowych pozwana podtrzymała swoje stanowisko w sprawie.

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

Prawomocnym postanowieniem z dnia 1 października 2013 roku wydanym w sprawie sygn. akt (...) Sąd Rejonowy w Kłodzku stwierdził, ze spadek po S. A., zmarłym 16 kwietnia 2010 roku na podstawie ustawy nabyły jego żona W. A. – w 1/4 części spadku oraz córki: powódka A. J., pozwana T. B., E. K. i S. M. – każda po 3/20 części spadku.

/d owód : zapewnienia spadkowe, postanowienie zawarte w aktach Sądu Rejonowego w Kłodzku o sygn. akt (...)/

W skład spadku po spadkodawcy S. A. nie wchodzi gospodarstwo rolne położone we wsi S. ani żaden inny majątek.

Gospodarstwo rolne położone w S. o powierzchni (...) ha rodzice stron procesu – S. i W. A. przekazali aktem notarialnym z dnia 23 listopada 1999 roku na rzecz następcy – pozwanej T. B. (wówczas A.) w trybie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnym i członków ich rodzin, a pozwana ustanowiła na nabytej nieruchomości dożywotnią nieodpłatną służebność mieszkania na rzecz rodziców.

Pozwana prowadzi wspólnie z mężem gospodarstwo otrzymane od rodziców pozwanej.

/dowód: akt notarialny, k. 13-15; zeznania świadka L. J., k. 62v-63; przesłuchanie stron- zeznania powódki, k. 80v; przesłuchanie stron – zeznania pozwanej, k. 81/

Przed przekazaniem gospodarstwa rolnego matka stron procesu – W. A. miała przyznaną częściową rentę inwalidzką rolniczą. Natomiast po przekazaniu tegoż gospodarstwa pozwanej otrzymała pełną rentę inwalidzką-rolniczą.

Spadkodawca S. A. pobierał świadczenie emerytalno-rentowe z ZUS w okresie od 23 lipca 1990 roku do dnia śmierci.

/ dowód: decyzje KRUS z 10 marca 1988 roku i 2 grudnia 1999 roku, k. 42-44; pismo KRUS (...), k. 53/

W dniu 6 października 2004 roku pozwana sprzedała nieruchomość niezabudowaną o powierzchni (...) ha, wchodzącą w skład otrzymanego od rodziców gospodarstwa rolnego. Natomiast w dniu 25 marca 2011 roku sprzedała koleją nieruchomość o powierzchni (...) ha.

/ dowód: akty notarialne – umowy sprzedaży z 6 października 2004 roku i 25 marca 2011 roku, k. 68-73/

Pismem z 8 lutego 2012 roku powódka wezwała pozwaną do dobrowolnej zapłaty zachowku w kwocie 18 750 zł. W odpowiedzi na ww. pismo pozwana wyraziła zgodę na zapłatę zachowku w kwocie 4 942,50 zł wskazując jednocześnie na orzeczenie Sądu Najwyższego z 19 lutego 1991 roku, zgodnie z którym przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego na podstawie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym rolników i ich rodzin.

/ dowód: pismo powódki z 8 lutego 2012 roku, k. 17-18,pismo pozwanej z 21 lutego 2012 roku, k. 18-19/

Sąd zważył co następuje:

Powództwo nie zasługuje na uwzględnienie.

Celem instytucji zachowku, unormowanej w tytule IV księgi czwartej kodeksu cywilnego, jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny wymienionych w art. 991 § 1 k.c. przez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, przy czym żaden z przepisów powyższego tytułu nie przewiduje możliwości obniżenia wierzytelności z tytułu zachowku.

Z materiału dowodowego zebranego w sprawie, w tym aktu notarialnego z 23 listopada 1999, postanowienia Sadu Rejonowego w Kłodzku z dnia 1 października 2013 roku wydanego w sprawie sygn. akt (...) i przesłuchania stron procesu, wynika, że do spadku po spadkodawcy S. A. nie należy żaden majątek. Przedmiotem pozwu jest gospodarstwo rolne przekazane pozwanej przez rodziców stron procesu – W. i S. A. w trybie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnym i członków ich rodzin. Nie ulega także wątpliwości, że w wyniku powyżej opisanego przekazania gospodarstwa rolnego rentę rolniczą otrzymała wyłącznie matka stron – W. A., natomiast ojciec – S. A. pobierał emeryturę.

Zgodnie z Uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2012 roku (sygn. akt III CZP 4/91) przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego przez spadkodawcę następcy na podstawie umowy przewidzianej w art. 59 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz. U. z 1989 Nr 24, poz. 133). Sąd Najwyższy wyjaśnił, że w dacie podejmowania uchwały weszła już w życie ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 1991 r. Nr 7, poz. 24), utraciła zaś moc powołana ustawa z 1982 r., ale mimo wprowadzenia w tej ustawie istotnych zmian co do warunków umowy z następcą, w tym także możliwości jej rozwiązania, ustawodawca zachował jej szczególny charakter, nakazując jedynie stosować do niej odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego o umowie przedwstępnej (art. 84, 89 i 91 tej ustawy).

W uzasadnieniu przytoczonej uchwały Sąd Najwyższy wyjaśnił, że niejednorodny charakter umowy o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy, zawierającej elementy prawa administracyjnego, ubezpieczeniowego i cywilnego, przemawia przeciwko uznaniu, że z punktu widzenia uprawnień do zachowku umowa taka może być traktowana jako umowa darowizny.

Według art. 119 ust. 1 cyt. ustawy z 20 grudnia 1990 r. skutki prawne umowy o nieodpłatne przekazanie gospodarstwa rolnego następcy, zawartej według dotychczasowych przepisów, ustala się według tych przepisów (z wyjątkiem szczególnej możliwości rozwiązania umowy - por. ust. 2 art. 119). Również bowiem obecnie, mimo odstąpienia od określenia umowy z następcą, jako umowy przekazania gospodarstwa rolnego, i nadania jej charakteru umowy - pierwotnie - zobowiązującej, a - następnie - przenoszącej własność nieruchomości, w sposób szczególny określono zarówno osobę takiego następcy, jak i powiązanie tej umowy - jak poprzednio - z nabyciem przez rolnika przenoszącego własność swojego gospodarstwa prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej (art. 84 i 85 cyt. ustawy z 20 grudnia 1990 r.). Odrębne unormowanie rozwiązania umowy przez sąd (a nie jej odwołania), czy możliwości uzyskania przez rolnika świadczeń dożywotnich lub pieniężnych (art. 88 ust. 1 i 2 cyt. ustawy z 20 grudnia 1990 r.), wskazuje nadal na zamiar odróżnienia tej umowy od umów uregulowanych w kodeksie cywilnym.

Biorąc powyższe pod uwagę stwierdzić należy, iż w przedmiotowej sprawie przekazanie całości gospodarstwa rolnego w trybie art. 84 i 85 cyt. ustawy z 20 grudnia 1990 roku było elementem niezbędnym do uzyskania renty rolniczej inwalidzkiej w pełnej wysokości przez małżonkę spadkodawcy – W. A. albowiem spadkodawca (S. A.) otrzymywał już w tym czasie emeryturę. Dodać należy, iż przepisy ustawy cyt. ustawy z 20 grudnia 1990 roku nie przewidywały możliwości częściowego (tj. przez jednego małżonka) przekazania gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład małżeńskiej wspólności ustawowej na następcę. Gdyby rodzice stron procesu nie przekazali całości gospodarstwa rolnego następcy – pozwanej to całość kosztów utrzymania ich matki W. A. (która od 1988 r. miała przyznaną rentę inwalidzką, ale jej nie otrzymywała z uwagi na to, że posiadała gospodarstwo rolne) spoczęłaby na ich ojcu – spadkodawcy S. A.. Tak więc spadkodawca S. A. miał interes prawny w przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy albowiem dzięki tej czynności prawnej nie musiał już utrzymywać żony i jednocześnie mógł korzystać ze świadczenia przyznanego żonie z KRUS, co niewątpliwie spowodowało, że sytuacja finansowa rodziców powódki i pozwanej polepszyła się.

Z art. 84 cyt. ustawy z 20 grudnia 1990 roku wynika, że przez umowę z następcą rolnik będący właścicielem (współwłaścicielem) gospodarstwa rolnego zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą od niego co najmniej o 15 lat (następcę) własność (udział we współwłasności) i posiadanie tego gospodarstwa z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, jeżeli następca do tego czasu będzie pracować w tym gospodarstwie. Ponadto umowa z następcą może zawierać inne postanowienia, w szczególności dotyczące wzajemnych świadczeń stron przed i po przeniesieniu przez rolnika własności gospodarstwa rolnego na następcę. Zachowano także ścisłe powiązanie możliwości zawarcia umowy z pracą następcy w gospodarstwie rolnym, jej zaprzestanie czyniąc przesłanką rozwiązania umowy (art. 87 ustawy).

Powódka nie udowodniła (art. 6 kc), że pozwana nie spełnia warunków z art. 84 cyt. ustawy z 20 grudnia 1990 roku, tj., że nie prowadzi otrzymanego w 1999 roku gospodarstwa rolnego. Jakkolwiek pozwana sprzedała części nieruchomości rolnych wchodzących w skład otrzymanego od rodziców gospodarstwa rolnego to nadal prowadzi to gospodarstwo – a mianowicie uprawia ziemię pożyczonymi maszynami rolniczymi, sprzedaje płody rolne otrzymane z gospodarstwa. Rodzice stron procesu nie wystąpili także przeciwko pozwanej z żądaniem opisanym w art. 87 cyt. ustawy, zgodnie z którym na żądanie rolnika sąd może rozwiązać umowę z następcą, jeżeli następca bez usprawiedliwionych powodów nie podjął albo zaprzestał pracy w gospodarstwie rolnika, nie wywiązuje się z obowiązków przyjętych w umowie lub postępuje w taki sposób, że nie można wymagać od rolnika, aby spełnił obowiązki względem następcy.

Tak więc umowę przekazania gospodarstwa rolnego na następcę w zamian za rentę zawarta pomiędzy pozwaną a jej rodzicami Sąd nie może potraktować jako darowizny na rzecz pozwanej, a zatem brak podstaw do wyliczenia zachowku należnego powódce, która nie wykazała by pozwana otrzymał darowiznę podlegającą doliczeniu do spadku zgodnie z art. 993.k.c. wskazującym, ze przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

Mając na względzie brak w sprawie dziedziczenia testamentowego oraz brak wykazania istnienia darowizny na rzecz pozwanej oraz ustalenie, ze nie ma składników majątku spadkowego na podstawie których mógłby być wyliczony zachowek, Sąd oddalił powództwo.

Z uwagi na to, że w skład spadku po S. A. nie wchodzą żadne składniki majątkowe Sąd oddalił wnioski dowodowe o dopuszczenie dowodu z opinii biegłych sądowych z zakresu wyceny nieruchomości oraz maszyn i urządzeń.

O kosztach procesu Sąd orzekł w oparciu o przepis art. 98 § 1 i 3 kpc, w związku z § 2 ust. 1 i 2 § 6 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu , zasądzając od powódki na rzecz pozwanej kwotę 2400 zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego przez pełnomocnika będącego radcą prawnym.