Pełny tekst orzeczenia

25/1/B/2015

POSTANOWIENIE
z dnia 25 kwietnia 2014 r.
Sygn. akt Ts 167/13

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Piotr Tuleja,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej M.J. w sprawie zgodności:
art. 117 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

1. W skardze konstytucyjnej, sporządzonej przez adwokata ustanowionego pełnomocnikiem z urzędu oraz wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 7 czerwca 2013 r. (data nadania), M.J. (dalej: skarżący) zarzucił niezgodność art. 117 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

2. Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującą sprawą:
Skarżący złożył do Sądu Rejonowego w Tychach wniosek o ustanowienie dla niego pełnomocnika z urzędu w celu wniesienia do Sądu Najwyższego skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.
Postanowieniem z 10 lipca 2012 r. (sygn. akt IV Po-Uo 11/12) Sąd Rejonowy w Tychach – IV Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oddalił wniosek skarżącego. W ocenie sądu skarżący „nie wykazał, że nie ma dostatecznych środków na poniesienie kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego”, a zatem nie było podstaw do przyznania mu pełnomocnika z urzędu na zasadzie art. 117 § 2 k.p.c. Na powyższe postanowienie skarżący wniósł zażalenie, które Sąd Okręgowy w Katowicach – IX Wydział Pracy oddalił postanowieniem z 10 grudnia 2013 r. (sygn. akt IX Pz 179/12).

3. Zdaniem skarżącego kwestionowany przepis narusza konstytucyjne prawo do sądu, gdyż pozwala na dowolną ocenę sytuacji majątkowej i rodzinnej osoby ubiegającej się o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Ponadto, niesprawiedliwie różnicuje również sytuację obywateli, gdyż pozwala na zastosowanie bardziej restrykcyjnych kryteriów oceny możliwości finansowych wobec osób prowadzących działalność gospodarczą niż wobec pozostałych osób.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Zgodnie z art. 36 ust. 1 w związku z art. 49 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) skarga konstytucyjna podlega wstępnemu rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym, podczas którego Trybunał Konstytucyjny bada, czy odpowiada ona określonym przez prawo wymogom, a także czy postępowanie wszczęte na skutek wniesienia skargi podlegałoby umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK. Procedura ta umożliwia, już w początkowej fazie postępowania, wyeliminowanie spraw, które nie mogą być przedmiotem merytorycznego rozpoznania przez Trybunał Konstytucyjny.

2. Zaskarżony w niniejszej sprawie art. 117 § 2 k.p.c. stanowi: „Osoba fizyczna, niezwolniona przez sąd od kosztów sądowych, może się domagać ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny”.

3. Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że merytoryczne rozpoznanie analizowanej skargi konstytucyjnej jest niedopuszczalne. W niniejszej sprawie – jak wynika z uzasadnienia skargi – istota zarzutu skarżącego dotyczy bowiem nie tyle zakwestionowanego art. 117 § 2 k.p.c. (statuującego możliwość ustanowienia dla strony postępowania pełnomocnika z urzędu), ile aktu stosowania prawa (odmowa przez sąd ustanowienia pełnomocnika dla skarżącego).

3.1. W stanie faktycznym poprzedzającym wstępne rozpoznanie skargi konstytucyjnej skarżący zamierzał wnieść do Sądu Najwyższego skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Zgodnie zaś z art. 871 § 1 k.p.c. w postępowaniu przed Sądem Najwyższym obowiązuje przymus adwokacko-radcowski. Skarżący wystąpił zatem o ustanowienie dla niego – w trybie art. 117 § 2 k.p.c. – pełnomocnika z urzędu. Postanowieniem z 10 lipca 2012 r. Sąd Rejonowy w Tychach – po przeanalizowaniu przedstawionych przez skarżącego dokumentów dotyczących jego stanu majątkowego – oddalił wniosek; rozstrzygnięcie to zostało następnie podtrzymane przez Sąd Okręgowy w Katowicach w postanowieniu z 10 grudnia 2012 r.

3.2. Przepis art. 871 § 1 k.p.c., o czym była mowa wyżej, wprowadza bezwzględne obowiązkowe zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych w postępowaniu przed Sądem Najwyższym. Obejmuje ono czynności procesowe związane z postępowaniem przed tym Sądem, a także dokonywane przed sądem niższej instancji, począwszy od sporządzenia środka zaskarżenia. Przymus adwokacko-radcowski dotyczy więc wszystkich postępowań toczących się przed Sądem Najwyższym, w szczególności postępowania kasacyjnego, postępowania zainicjowanego skargą o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, skargą o wznowienie postępowania, jak również postępowań incydentalnych, np. o wyłączenie sędziego (art. 52 § 1 k.p.c.) czy o oznaczenie sądu właściwego miejscowo (art. 45 k.p.c.). W związku z tym nasuwa się pytanie o ewentualne utrudnienie dostępu do sądu.
Nie ulega wątpliwości, że postępowanie przed Sądem Najwyższym dotyczy spraw skomplikowanych, o dużym stopniu trudności. Stąd też występowanie w postępowaniach przed nim wymaga odpowiednich umiejętności i ugruntowanej wiedzy prawniczej. Ponadto, nie można tracić z pola widzenia okoliczności, że rola Sądu Najwyższego polega m.in. na ujednolicaniu wykładni prawa; jest to sąd prawa, a nie sąd faktu. Dlatego też ustanowienie przymusu adwokacko-radcowskiego w postępowaniu przed nim należy uznać za uzasadnione i w gruncie rzeczy leży ono w interesie stron. Jednocześnie przymus adwokacko-radcowski zmusza do poniesienia dodatkowych nakładów przez strony i powoduje wzrost kosztów. Konieczne jest więc istnienie odpowiednich gwarancji w zakresie pomocy prawnej z urzędu dla osób niemogących pokryć kosztów wynagrodzenia profesjonalnego pełnomocnika, którego uczestnictwo jest warunkiem wszczęcia postępowania przed Sądem Najwyższym. Obecne przepisy o pomocy prawnej z urzędu co do zasady gwarancje takie zapewniają (vide art. 117 k.p.c.).

3.3. Zaskarżony art. 117 § 2 k.p.c. (w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. z 2010 r. Nr 7, poz. 45) zrywa z obowiązującą wcześniej, a uznaną za niekonstytucyjną w wyroku TK z 16 czerwca 2008 r. o sygn. P 37/07 (OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 80), konstrukcją dopuszczalności ustanowienia adwokata (radcy prawnego) jedynie dla strony zwolnionej od kosztów sądowych (z mocy ustawy lub orzeczenia sądu). De lege lata możliwe jest zatem przyznanie pomocy prawnej z urzędu stronie: po pierwsze – zwolnionej przez sąd od kosztów sądowych w całości lub w części; po drugie – zwolnionej od kosztów sądowych z mocy ustawy; po trzecie – której sąd odmówił w całości zwolnienia od kosztów sądowych; po czwarte – która nie ubiegała się o zwolnienie od kosztów sądowych i nie korzysta ze zwolnienia ustawowego.
Ustanowienie pełnomocnika z urzędu na podstawie art. 117 k.p.c. może nastąpić wyłącznie na wniosek strony. Wyjątkowo możliwość ustanowienia pełnomocnika z urzędu przewiduje art. 5601 k.p.c. w sprawach o ubezwłasnowolnienie, o jego uchylenie oraz o zmianę ubezwłasnowolnienia – dla osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, lub dla osoby ubezwłasnowolnionej oraz art. 48 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375, ze zm.) dla osoby, która ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, jeżeli sąd uzna udział adwokata w sprawie dotyczącej tej osoby za potrzebny (zob. postanowienie SN z 10 marca 1999 r., sygn. akt II CKN 41/99, niepubl.).
O przyznanie pomocy prawnej z urzędu może ubiegać się strona będąca osobą fizyczną, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie bez uszczerbku koniecznego utrzymania dla siebie i rodziny ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego, a także strona będąca osobą prawną lub jednostką organizacyjną, której ustawa przyznaje zdolność sądową – jeżeli wykażą, że nie mają dostatecznych środków na poniesienie tych kosztów.

3.4. Dane, które musi zawierać oświadczenie składane przez osobę fizyczną, określone zostały w art. 1171 § 1 k.p.c. Wymagania te dotyczą również przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną. Oświadczenia nie składa jednak strona, która została zwolniona przez sąd od kosztów sądowych w całości lub części (art. 1171 § 5 k.p.c.). Podobnie strona będąca osobą prawną (inną jednostką organizacyjną posiadającą zdolność sądową), która została przez sąd zwolniona od kosztów sądowych w całości lub w części, nie ma obowiązku wykazania braku środków na poniesienie kosztów pomocy prawnej z urzędu. Wniosek taki wynika jednoznacznie z zestawienia treści § 1-3 art. 117 k.p.c. Przepisy te przewidują obowiązek „wykazania” oraz „złożenia oświadczenia” jedynie dla strony, która nie uzyskała całkowitego lub częściowego zwolnienia od kosztów sądowych z mocy orzeczenia sądu. Niewątpliwie ocena możliwości poniesienia takich kosztów wymaga analizy dokumentów obrazujących sytuację majątkową i finansową strony ubiegającej się o udzielenie pomocy prawnej z urzędu, a rodzaj tych dokumentów może być różny w zależności od okoliczności konkretnego przypadku. Należy przy tym zauważyć, że wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu nie ma charakteru wiążącego, lecz podlega ocenie sądu (zob. wyrok SN z 12 grudnia 1978 r., sygn. akt I PRN 123/78, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1980, nr 6, s. 65).

3.5. Reasumując, z treści art. 117 § 2 k.p.c. nie sposób wyprowadzić wniosku, że przepis ten pozwala na zastosowanie surowszych kryteriów oceny sytuacji materialnej osób ubiegających się ustanowienie dla nich pełnomocnika z urzędu w sytuacji, gdy prowadzą one działalność gospodarczą. Zaskarżony przepis w żaden sposób nie różnicuje sytuacji osób fizycznych, które prowadzą działalność gospodarczą, oraz innych osób, ale ustanawia jednolite przesłanki ustanowienia pełnomocnika z urzędu w obu tych wypadkach. Odmowa przyznania skarżącemu pełnomocnika z urzędu – choć w uzasadnieniu swojego postanowienia z 10 lipca 2012 r. Sąd Rejonowy w Tychach powołał się na art. 117 § 2 k.p.c. – wiązała się wyłącznie z (poczynionymi przez ten sąd) ustaleniami odnośnie do stanu majątkowego skarżącego, z których wynikało, że skarżący mógł samodzielnie ponieść koszty profesjonalnego zastępstwa procesowego przed Sądem Najwyższym. W tym miejscu należy podkreślić, że rolą Trybunału Konstytucyjnego nie jest rozstrzyganie o prawidłowości czy zasadności rozstrzygnięć sądowych wydawanych w indywidualnych sprawach, nawet jeżeli naruszałyby one sferę konstytucyjnych praw lub wolności jednostki.

Wziąwszy pod uwagę powyższe – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 in fine oraz art. 36 ust. 3 w związku z art. 49 ustawy o TK – Trybunał postanowił jak w sentencji.