Pełny tekst orzeczenia

39/1/B/2015

POSTANOWIENIE
z dnia 1 października 2014 r.
Sygn. akt Ts 239/13

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Piotr Tuleja,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej P.S. w sprawie zgodności:
§ 21 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348, ze zm.) z art. 2 w związku z art. 32 i art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 29 sierpnia 2013 r. (data nadania) P.S. (dalej: skarżący) wystąpił o zbadanie zgodności § 21 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348, ze zm.; dalej: rozporządzenie z 2002 r.) z art. 2 w związku z art. 32 i art. 45 ust. 1 Konstytucji – w zakresie, w jakim „przewiduje nieuzasadnione zróżnicowanie prawne sytuacji pełnomocnika z urzędu ustanowionego dla strony w postępowaniu cywilnym – w zależności od tego, czy przeciwnik strony, dla której pełnomocnik został ustanowiony, obciążony został przez sąd kosztami procesu”.
Skarga konstytucyjna została sformułowana w związku z następującą sprawą. Skarżący – będący adwokatem – reprezentował jako pełnomocnik z urzędu pozwaną w sprawie o zapłatę. Sąd Rejonowy w Bytomiu – I Wydział Cywilny w wyroku z 19 grudnia 2012 r. (sygn. akt I C 429/12) oddalił powództwo oraz zasądził od powoda na rzecz pozwanej 1 476 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania, z których to kosztów powinien zaspokoić się pełnomocnik pozwanej ustanowiony z urzędu. Sąd postanowieniem z 10 stycznia 2013 r. oddalił wniesiony przez skarżącego wniosek o uzupełnienie wyroku w zakresie rozstrzygnięcia o kosztach.
Wyrokiem z 9 maja 2013 r. (sygn. akt IV Ca 214/13) Sąd Okręgowy w Katowicach – IV Wydział Cywilny Odwoławczy oddalił apelację powoda oraz orzekł o kosztach. Sąd przyznał 738 zł (w tym 138 zł tytułem podatku od towarów i usług) od Skarbu Państwa pełnomocnikowi powoda, tytułem wynagrodzenia za nieopłaconą pomoc prawną udzieloną powodowi z urzędu w postępowaniu apelacyjnym, oraz 738 zł (w tym 138 zł tytułem podatku od towarów i usług) od powoda na rzecz pozwanej, tytułem wynagrodzenia za nieopłaconą pomoc prawną udzieloną pozwanej z urzędu w postępowaniu apelacyjnym.
W skardze konstytucyjnej skarżący zarzucił naruszenie przez § 21 rozporządzenia z 2002 r. prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji), zasady równości wobec prawa (art. 32 Konstytucji) oraz zasady demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, w szczególności zasady przyzwoitej legislacji (art. 2 Konstytucji). W myśl zaskarżonego przepisu w sprawie cywilnej, w której kosztami procesu został obciążony przeciwnik procesowy strony korzystającej z pomocy udzielonej przez adwokata ustanowionego z urzędu, koszty określone w § 19 rozporządzenia z 2002 r. (koszty nieopłaconej pomocy prawnej: opłata w wysokości nie wyższej niż 150% stawek minimalnych, o których mowa w rozdziałach 3-5 oraz niezbędne, udokumentowane wydatki adwokata) sąd przyznaje po wykazaniu bezskuteczności ich egzekucji.
W ocenie skarżącego przepis ten w sposób nieuzasadniony różnicuje sytuacje pełnomocników świadczących pomoc prawną z urzędu w zależności od wyniku sprawy. Pełnomocnikowi strony przegrywającej sąd zasądza od Skarbu Państwa koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej stronie z urzędu. W przypadku natomiast strony wygrywającej pełnomocnik, który chce uzyskać koszty nieopłaconej pomocy prawnej przyznane reprezentowanej przez niego stronie, będzie musiał – jak wskazuje skarżący – złożyć wniosek o wszczęcie i przeprowadzenie postępowania egzekucyjnego przeciwko stronie procesu, która została obciążona kosztami. Może się to wiązać z koniecznością pokrycia przez tegoż pełnomocnika wydatków komornika w razie bezskuteczności egzekucji. Skarżący podkreśla, że wydatki te nie podlegają zwrotowi na rzecz adwokata dochodzącego swojej należności, ponieważ pełnomocnik ponosi je dopiero w następstwie umorzenia egzekucji opłaty zasądzonej dla reprezentowanej przez pełnomocnika strony. Nie są one egzekwowane w jej toku. Nie można zatem w konsekwencji wykazać bezskuteczności ich egzekucji.
Według skarżącego § 21 rozporządzenia z 2002 r. różnicuje sytuacje prawne pełnomocników świadczących pomoc prawną z urzędu – w zależności od tego, czy strona reprezentowana wygrywa sprawę cywilną i czy strona przeciwna zostaje obciążona kosztami, i w ten sposób stawia pełnomocnika strony wygrywającej de facto w gorszej sytuacji; prowadzi wręcz do jego dyskryminacji, „co stanowi wątpliwą »nagrodę« za pozytywny dla reprezentowanej strony wynik postępowania”.
Skarżący podkreślił również, że w przypadku pełnomocnika strony wygrywającej zastosowanie powinien mieć art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz. U. z 2014 r. poz. 635, ze zm.; dalej: prawo o adwokaturze), zgodnie z którym koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu ponosi Skarb Państwa. Zaskarżony § 21 rozporządzenia z 2002 r. „zawiera niewątpliwie wyłom od tej zasady, który nie znajduje uzasadnienia w delegacji ustawowej zawartej w ust. 2 art. 29 [prawa o adwokaturze]. Rozwiązanie takie godzi w ocenie skarżącego w zasadę przyzwoitej legislacji wyinterpretowanej z art. 2 Konstytucji, jak również narusza w sposób nieusprawiedliwiony zasadę równości wobec prawa”.
Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 18 lipca 2014 r. skarżący został wezwany do uzupełnienia braków formalnych skargi konstytucyjnej przez doręczenie: odpisu postanowienia Sądu Rejonowego w Bytomiu z 21 września 2012 r. o ustanowieniu dla pozwanej pełnomocnika z urzędu w sprawie o sygn. akt I C 429/12 oraz odpisu pisma Okręgowej Rady Adwokackiej w Katowicach (dalej: ORA) z 3 października 2012 r. o wyznaczeniu skarżącego na pełnomocnika z urzędu dla pozwanej w sprawie o sygn. akt I C 429/12. W odpowiedzi na powyższe zarządzenie skarżący przesłał odpisy postanowienia referendarza sądowego w Sądzie Rejonowym w Bytomiu – I Wydział Cywilny z 21 września 2012 r. oraz pisma ORA z 3 października 2012 r.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna jest nadzwyczajnym środkiem ochrony konstytucyjnych praw lub wolności, którego rozpatrzenie uwarunkowane zostało spełnieniem wielu przesłanek wynikających zarówno z art. 79 ust. 1 Konstytucji, jak i z przepisów ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Na etapie wstępnej kontroli skargi Trybunał Konstytucyjny bada, czy wniesiony środek prawny spełnia wszystkie przewidziane przez prawo warunki oraz czy postawione w nim zarzuty nie są oczywiście bezzasadne.
Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub inny organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. W myśl art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK skarga powinna zawierać wskazanie, jakie konstytucyjne wolności lub prawa i w jaki sposób – zdaniem skarżącego – zostały naruszone.
Zgodnie zatem z art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK wskazanie konkretnego naruszenia przysługującego skarżącemu prawa lub wolności konstytucyjnej jest warunkiem merytorycznego rozpoznania skargi konstytucyjnej, niezależnie od procesowych wymagań sformułowania w skardze zarzutu niezgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, która do tego naruszenia doprowadziła. Owo konkretne naruszenie praw lub wolności konstytucyjnych uzasadnia dopiero interes prawny skarżącego w żądaniu zbadania przez Trybunał konstytucyjności określonej ustawy lub innego aktu normatywnego. O naruszeniu praw lub wolności konstytucyjnych danego podmiotu można mówić wówczas, gdy organ władzy publicznej przez wydanie konkretnego orzeczenia w sposób nieusprawiedliwiony wkroczył w sferę przysługujących temu podmiotowi praw lub wolności konstytucyjnych albo prawom tym lub wolnościom odmówił ochrony lub też ich urzeczywistnienia. Dopóki zatem skarżący nie wykaże, iż konkretnie i bezpośrednio naruszono przysługujące mu prawo lub wolność konstytucyjną, dopóty jego zarzuty niezgodności ustawy lub innego aktu normatywnego z Konstytucją nie mogą być merytorycznie rozpoznane.

Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że rozpoznawana skarga konstytucyjna nie spełnia powyższej przesłanki.
Skarżący stawia zarzut naruszenia przez § 21 rozporządzenia z 2002 r. prawa do sądu, zasady równości wobec prawa oraz zasady demokratycznego państwa prawnego – w zakresie, w jakim przepis ten różnicuje sytuacje prawne pełnomocników z urzędu. W przeciwieństwie do pełnomocnika strony przegrywającej, otrzymującego od Skarbu Państwa koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, w myśl zakwestionowanego przepisu pełnomocnikowi strony, której przeciwnik procesowy został obciążony kosztami, sąd zasądza te koszta dopiero po wykazaniu bezskuteczności ich egzekucji. W ocenie skarżącego niezgodna z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 i art. 32 Konstytucji jest zatem norma prowadząca do sytuacji, w której pełnomocnik, aby uzyskać koszty nieopłaconej pomocy prawnej przyznane reprezentowanej przez niego stronie, musi złożyć wniosek o wszczęcie i przeprowadzenie postępowania egzekucyjnego, a następnie – w przypadku bezskuteczności egzekucji – ponieść wydatki komornika, które nie podlegają zwrotowi.
Trybunał stwierdza, że skarżący nie wykazał jednak, że sytuacja, w której – jak podnosi – dochodzi do naruszenia konstytucyjnych praw, miała miejsce w jego sprawie. Należy zatem przypomnieć, że skarga konstytucyjna jest indywidualnym środkiem ochrony przysługujących skarżącemu konstytucyjnych praw i wolności. Nie jest zatem możliwe stawianie w trybie skargi zarzutów o charakterze abstrakcyjnym. Tymczasem w rozpoznawanej skardze skarżący nie odniósł się do kwestii uzyskania zasądzonych kosztów nieopłaconej pomocy prawnej od powoda. Nie uprawdopodobnił, że wobec niewypłacenia tych kosztów, wszczął postępowanie egzekucyjne, ani że egzekucja okazała się bezskuteczna. Ponadto, zarzucając naruszenie praw przez brak możliwości zwrotu poniesionych przez komornika wydatków, do których pokrycia pełnomocnik byłby zobowiązany w przypadku bezskuteczności egzekucji, skarżący nie wskazał, że wydatki takie pokrył, ani że zasądzone na podstawie zaskarżonego przepisu koszty nieopłaconej pomocy prawnej wydatków tych nie objęły.
Trybunał uznaje zatem, że skarżący nie wykazał, że w jego przypadku zakwestionowana regulacja doprowadziła do ingerencji w przysługujące mu prawa wyrażone w art. 45 ust. 1 w związku z art. 32 i art. 2 ustawy zasadniczej. Oznacza to, że przedstawione w skardze konstytucyjnej zarzuty mają charakter jedynie potencjalny, co przesądza o konieczności odmowy – na podstawie art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz art. 49 w związku z art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK – nadania tej skardze dalszego biegu.
Na marginesie Trybunał postanowił odnieść się do zarzutu niekonstytucyjności § 21 rozporządzenia z 2002 r. Skarżący, podnosząc naruszenie art. 45 ust. 1 w związku z art. 32 i art. 2 Konstytucji, nie kwestionuje de facto braku możliwości zwrotu od Skarbu Państwa pokrywanych przez pełnomocnika wydatków komornika w przypadku bezskuteczności egzekucji, ale w istocie dąży do sytuacji, w której koszty pomocy prawnej udzielanej przez pełnomocników z urzędu byłyby przyznawane od Skarbu Państwa niezależnie od rozstrzygnięcia danej sprawy cywilnej.
Należy zatem podkreślić, że jedną z podstawowych zasad postępowania cywilnego jest statuowana w art. 98 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101, ze zm.; dalej: k.p.c.) zasada odpowiedzialności za wynik procesu. Zgodnie z tym przepisem strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (koszty procesu). Trybunał Konstytucyjny podkreśla w swoim orzecznictwie, że obowiązek zwrotu kosztów postępowania na rzecz strony wygrywającej jest elementem sprawiedliwego postępowania sądowego jako jednego z aspektów prawa do sądu (zob. wyrok TK z 7 marca 2013 r., SK 30/09, OTK ZU nr 3/A/2013, poz. 26). Zakwestionowany § 21 rozporządzenia z 2002 r. jest konsekwencją zasady odpowiedzialności za wynik procesu. To, że obowiązek pokrycia kosztów nieopłaconej pomocy prawnej przez Skarb Państwa powstaje dopiero wówczas, gdy egzekucja kosztów zasądzonych od przeciwnika procesowego strony korzystającej z pomocy prawnej udzielonej z urzędu okazała się bezskuteczna, wynika natomiast z faktu, że obowiązek ten ma charakter publicznoprawny i subsydiarny i nie mieści się w formule obowiązku zwrotu kosztów między stronami. W świetle tych ustaleń Trybunał uznaje, że postawione w skardze zarzuty niekonstytucyjnego zróżnicowania sytuacji pełnomocników z urzędu ustanowionych dla strony w postępowaniu cywilnym – w zależności od tego, czy sąd obciążył przeciwnika strony, dla której pełnomocnik został ustanowiony, kosztami procesu – nie znajdują uzasadnienia, co czyni niedopuszczalnym przekazanie skargi do merytorycznej kontroli.
Niezależnie od powyższego Trybunał postanowił wskazać także na pozostałe braki formalne wniesionego środka.
Trybunał przypomina, że przedmiotem skargi konstytucyjnej może być jedynie akt normatywny, na podstawie którego sąd lub inny organ administracji orzekł ostatecznie o przysługujących skarżącemu prawach lub wolnościach konstytucyjnych. Tymczasem skarżący nie przedstawił orzeczenia, którego treść zostałaby zdeterminowana przez zakwestionowaną normę. Trybunał zwraca bowiem uwagę, że zaskarżony przepis nie stanowił podstawy prawnej rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego w Katowicach z 9 maja 2013 r., które skarżący wskazał jako ostateczne rozstrzygnięcie o swoich prawach konstytucyjnych. Orzeczenie to nie dotyczyło kwestii przyznania przez sąd kosztów nieopłaconej pomocy prawnej pełnomocnikowi strony, której przeciwnik procesowy został obciążony kosztami procesu, po wykazaniu bezskuteczności ich egzekucji. Brak związku między przepisem uczynionym przedmiotem skargi a orzeczeniem wskazanym jako ostateczne rozstrzygnięcie przesądza o konieczności odmowy nadania skardze dalszego biegu.
Ponadto, jedynie na marginesie należy zauważyć, że postanowienie w sprawie kosztów przyznanych skarżącemu we wskazanym powyżej orzeczeniu uzyskało walor prawomocności na skutek niewniesienia przez skarżącego środka zaskarżenia. Trybunał przypomina zatem, że w przypadku, gdy kosztami nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej stronie z urzędu zostaje obciążony przeciwnik procesowy, koszty te stanowią składnik kosztów procesu (zob. uchwała Sądu Najwyższego z 8 marca 2012 r., sygn. akt III CZP 2/12; postanowienie Sądu Najwyższego z 28 marca 2012 r., sygn. akt V CZ 161/11). Skarżącemu przysługiwało więc zażalenie na postanowienie Sądu Okręgowego w Katowicach zawarte w wyroku z 9 maja 2013 r.
Abstrahując zatem od wskazanych powyżej braków formalnych skargi, Trybunał zauważa, że nieskorzystanie z przysługującego skarżącemu środka odwoławczego stanowi samodzielną podstawę odmowy nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.

W związku powyższym należało odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.