Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 421/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 lipca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z powództwa M. W.
przeciwko S. S.A. w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 2 lipca 2015 r.,
skarg kasacyjnych obu stron od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 4 lutego 2014 r.,
1) odrzuca skargę kasacyjną powoda w części dotyczącej
rozstrzygnięć zawartych w punktach 1 (pierwszym)
i 3 (trzecim) zaskarżonego wyroku, a w pozostałym zakresie
skargę tę oddala;
2) uchyla zaskarżony wyrok w punkcie 3 (trzecim) i w tym
zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu
do ponownego rozpoznania i orzeczenia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd pierwszej instancji, rozpoznający po raz pierwszy sprawę, oddalił
powództwo spółki jawnej i B. C. o zapłatę odszkodowania, skierowane przeciwko
pozwanej Spółce akcyjnej. Ustalił, że w umowie najmu lokalu użytkowego
powodowie jako wynajmujący zobowiązali się dostarczyć pozwanej Spółce, będącej
najemcą lokalu, zgodę Spółdzielni Mieszkaniowej na sprzedaż alkoholu w tym
lokalu, a w braku tej zgody najemca był uprawniony wypowiedzieć umowę najmu w
trybie natychmiastowym.
Oświadczenie Spółdzielni zawierające wymaganą zgodę zostało
wystawione na rzecz frachisingobiorcy pozwanej Spółki. Po rozwiązaniu przez
pozwaną umowy z frachisingobiorcą powodowie nie dostarczyli już pozwanej
ponownego zezwolenia Spółdzielni Mieszkaniowej, co skutkowało oświadczeniem
pozwanej o rozwiązaniu umowy najmu na podstawie § 3 ust. 6 tej umowy.
Sąd ten uznał bezzasadność roszczenia o naprawienie szkody wynikłej
z zaprzestania przez pozwaną opłacania czynszu najmu oraz z tytułu utraconych
korzyści, wobec skutecznego wypowiedzenia przez pozwaną umowy najmu w
następstwie nie wywiązania się przez powodów z umownego obowiązku uzyskania
zgody na sprzedaż alkoholu, istniejącego w całym okresie związania umową.
Apelację powodów uwzględnił w części Sąd Apelacyjny wyrokiem
reformatoryjnym z dnia 1 marca 2012 r., zasądzając na rzecz powodów solidarnie
kwotę 105.000 zł tytułem zapłaty czynszu oraz wynagrodzenia za późniejsze
bezumowne korzystanie z lokalu po rozwiązaniu umowy.
Powództwo o zapłatę odszkodowania w pozostałej części, tj. w odniesieniu
do kwoty 300.000 zł obejmującej, w ocenie powodów, utracone przez nich korzyści,
Sąd ten uznał za bezpodstawne, bez jednoczesnego oddalenia apelacji powodów
w tej części.
Skargę kasacyjną pozwanej, kwestionującą bezpodstawność przyjęcia
konstrukcji solidarności czynnej po stronie powodów, uwzględnił Sąd Najwyższy
wyrokiem z dnia 14 czerwca 2013 r. (V CSK 330/12), uchylając zaskarżony
wyrok i przekazując sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
3
Sąd Najwyższy zanegował zasadność przyjęcia przez Sąd Apelacyjny węzła
solidarności czynnej po stronie powodów i uznał obowiązek najemcy zapłaty
powodom czynszu w częściach odpowiadających ich udziałom we współwłasności
lokalu, tj. po połowie wobec braku podstaw do zastosowania art. 370 k.c. w świetle
postanowień umowy najmu.
W toku ponownego postępowania przed Sądem Apelacyjnym powód B. C.
cofnął w całości apelację wniesioną w jego imieniu wobec zawarcia z pozwaną
Spółką akcyjną ugody sądowej. Natomiast powodowa spółka jawna sprecyzowała
żądanie, domagając się zasądzenia od pozwanej Spółki kwoty 52.500 zł wraz z
odsetkami na rzecz M. W. jako jej sukcesora.
Na rozprawie apelacyjnej pozwana potwierdziła dokonanie zapłaty kwoty
105.000 zł wyłącznie powodowi B. C., ale cofnęła roszczenie restytucyjne w
stosunku do niego wobec zawarcia z nim ugody sądowej. Następnie pozwana
Spółka skierowała roszczenie restytucyjne wobec powoda M. W., żądając
zasądzenia od niego kwoty 105.000 zł wraz z odsetkami.
Sąd Apelacyjny: 1) umorzył postępowanie apelacyjne wywołane apelacją
powoda B. C.; 2) oddalił apelację spółki jawnej (obecnie M. W.) 3) oddalił wniosek
restytucyjny strony pozwanej 4) zasądził koszty postępowania apelacyjnego i
kasacyjnego od spółki jawnej (obecnie M. W.).
W ocenie Sądu Apelacyjnego pozwana była uprawniona i skutecznie
wypowiedziała umowę najmu lokalu w trybie natychmiastowym, wobec
niedostarczenia jej przez powodów zgody Spółdzielni Mieszkaniowej na sprzedaż
alkoholu, koniecznej każdorazowo po zmianie podmiotu, któremu wcześniej zgody
udzielono.
Powodom nie należy się jednak czynsz najmu ani odszkodowanie za
bezumowne korzystania z lokalu po dniu 9 kwietnia 2010 r., ponieważ byli oni
w zwłoce z odbiorem lokalu od pozwanej po skutecznym wypowiedzeniu stosunku
najmu, co uzasadniało brak podstaw do uwzględnienia apelacji powoda, uznał Sąd
Apelacyjny.
Oddalenie rozpoznawanego wniosku restytucyjnego strony pozwanej
skierowanego wyłącznie wobec powoda M. W. uzasadnił Sąd tym, że bezspornie
4
należność w kwocie 105.000 zł pozwana uregulowała wyłącznie wobec powoda B.
C., a nie wobec powoda M. W., a zwrotu można domagać się na podstawie art.
410 k.c. od strony, która nienależne świadczenie otrzymała. Skoro jest bezspornym,
że powód M. W. tego świadczenia od pozwanej nie uzyskał, to pozwana nie może
domagać się od niego zwrotu, stwierdził Sąd Apelacyjny.
Skargi kasacyjne od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 4 lutego 2014 r.
wnieśli powód M. W. oraz pozwana Spółka.
Powód M. W. zaskarżył wyrok w całości, opierając skargę kasacyjną
na zarzutach mieszczących się w ramach drugiej podstawy kasacyjnej.
Zarzucił naruszenie art. 233 § 1 w zw. z art. 391 oraz art. 378 § 1 i art. 382
k.p.c. wskutek nierozpoznania zarzutów apelacyjnych i przyjęcia przez Sąd
odwoławczy za własne ustaleń faktycznych Sądu I instancji, mimo zaleceń Sądu
Najwyższego. Zarzut naruszenia art. 91 k.p.c. uzasadniono błędnym przyjęciem,
że pełnomocnictwo procesowe obejmuje ex lege reprezentowanie strony przy
ponownym rozpoznaniu sprawy po wyroku kasacyjnym Sądu Najwyższego.
Z kolei pozwana Spółka zaskarżyła wyrok w pkt 3, tj. oddalającym jej
wniosek restytucyjny. Zarzuciła naruszenie art. 410 § 2 k.c. oraz art. 367 § 1 k.c.
wskutek błędnego przyjęcia, że spełnienie uprzednio świadczenia wobec jednego
z wierzycieli solidarnych nie powoduje zaspokojenia pozostałych wierzycieli
solidarnych i że zwrotu można żądać tylko od tego wierzyciela, wobec którego
świadczenie spełniono.
Skarżąca Spółka wniosła o uchylenie wyroku w pkt 3 i o wydanie orzeczenia
reformatoryjnego uwzględniającego jej wniosek restytucyjny, a ewentualnie o
uchylenie wyroku w pkt 3 i przekazania sprawy w tym zakresie Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna powoda, zaskarżająca wyrok w całości, okazała się
w części niedopuszczalna, ponieważ rozstrzygnięcia zawarte w punktach
pierwszym i trzecim sentencji zaskarżonego wyroku nie są orzeczeniami
niekorzystnymi dla strony powodowej. W judykaturze jest już ugruntowane
stanowisko, że skarga kasacyjna, w części zaskarżającej rozstrzygnięcia korzystne
5
dla strony skarżącej, podlega odrzuceniu na podstawie art. 3986
§ 3 w zw. z art.
3986
§ 2 k.p.c. (v. postanowienie SN z dnia 25 lutego 2015 r., V CSK 450/14,
niepubl.), ponieważ w tym zakresie jest niedopuszczalna z uwagi na nieistnienie po
stronie skarżącej interesu w zaskarżeniu, czyli tzw. gravamen (por. uchwałę składu
siedmiu sędziów z dna 15 maja 2014 r., III CZP 88/13, OSNC2014/11/108).
Wobec powyższego Sąd Najwyższy, działając na podstawie art. 3986
§ 3
k.p.c., odrzucił w pkt 1 skargę kasacyjną powoda w części dotyczącej rozstrzygnięć
zawartych w punktach 1 i 3 zaskarżonego wyroku, a merytorycznie rozpoznał
tę skargę w pozostałym zakresie, tj. w części zaskarżającej wyrok w pkt 2
oddalającym apelację strony powodowej.
Brak podstaw do uwzględnienia apelacji powoda co do żądania zapłaty
czynszu najmu za okres po 9 kwietnia 2010 r. oraz zapłaty odszkodowania
za bezumowne korzystanie z lokalu uzasadnił Sąd Apelacyjny aprobatą dla
przyjętego za podstawę rozstrzygnięcia ustalenia, że strona powodowa
nie zrealizowała swojego obowiązku w postaci przyjęcia przedmiotu najmu od
najemcy, a więc dopuściła się zwłoki. Zwłoka strony powodowej z odbiorem lokalu
od pozwanej po skutecznym zakończeniu stosunku najmu skutkowała w ocenie
Sądu Apelacyjnego bezzasadnością żądania zapłaty skierowanego do strony
pozwanej (s. 11 uzasadnienia zaskarżonego wyroku).
Tymczasem zarzuty strony powodowej naruszenia wskazanych w skardze
kasacyjnej przepisów procesowych skarżąca uzasadnia kwestionowaniem
przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia ustaleń faktycznych, zarzucając
sprzeczność tych ustaleń faktycznych ze zgromadzonym materiałem dowodowym.
Takie zarzuty nie mogły odnieść zamierzonego przez stronę skarżącą skutku,
ponieważ z mocy art. 3983
§ 3 k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być
zarzuty dotyczące m.in. ustalenia faktów. Również Sąd Najwyższy orzekający
wcześniej w tej sprawie nie poczynił żadnych „zaleceń” odnośnie do ustaleń
faktycznych, jak twierdzi strona powodowa, ponieważ dokonał jedynie wiążącej Sąd
odwoławczy wykładni prawa materialnego, do czego był uprawniony z mocy art.
39820
k.p.c.
6
Nie okazał się również trafny zarzut naruszenia art. 91 k.p.c.,
a uzasadniony kwestionowaniem umocowania pełnomocnika powoda do
występowania w postępowaniu apelacyjnym, toczącym się już po wydaniu przez
Sąd Najwyższy w tej sprawie wyroku z dnia 14 czerwca 2013 r. (V CSK 330/12).
Strona powodowa nie wskazuje na konkretny punkt spośród wymienionych
w art. 91 k.p.c., którego naruszenie miałoby być konsekwencją występowania
w ponownym postępowaniu apelacyjnym tego samego pełnomocnika procesowego
powoda. Uzasadnienie w skardze kasacyjnej tego zarzutu stwierdzeniem,
że „…powód nie był należycie reprezentowany i nie mógł w sposób należyty
przedstawić swoich zarzutów oraz twierdzeń”, nie dowodzi naruszenia art. 91 k.p.c.
(postanowienie SN z dnia 15 grudnia 2011 r., II CZ 127/11, niepubl.). Profesjonalny
pełnomocnik powoda, formułujący ten zarzut w rozpoznawanej skardze kasacyjnej,
nie kwestionował uprzednio skuteczności swojego umocowania, reprezentując
powoda na rozprawie apelacyjnej w dniu 6 grudnia 2013 r. (k. 296), a następnie
będąc zawiadomiony przez Sąd o terminie kolejnej rozprawy w dniu 4 lutego
2014 r. (k. 312), na której reprezentował powoda (k. 347).
Wobec braku w skardze kasacyjnej powoda uzasadnionych podstaw,
Sąd Najwyższy oddalił tę skargę na podstawie art. 39814
k.p.c. w zakresie
podlegającym dopuszczalnej merytorycznej jej ocenie (punkt 1 in fine wyroku).
Z kolei skarga kasacyjna strony pozwanej podlegała uwzględnieniu wobec
trafności zgłoszonych w niej zarzutów błędnej wykładni wskazanych przepisów
prawa materialnego, której konsekwencją było oddalenie wniosku restytucyjnego
strony pozwanej skierowanego do powoda.
W ocenie Sądu odwoławczego, przeciwko uwzględnieniu wniosku
o orzeczenie zwrotu przez powoda spełnionego świadczenia przemawia
okoliczność, że powód owego świadczenia nie uzyskał, a zatem art. 410 i nast. k.c.
nie uzasadnia skutecznego domagania się od niego żądania zwrotu.
W piśmiennictwie i w judykaturze przeważa stanowisko,
że materialnoprawną podstawę do orzekania przed sąd o zwrocie spełnionego
świadczenia stanowią przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, a ściślej rzecz
biorąc - o nienależytym świadczeniu. Odosobnionym jest jednostkowy pogląd, że
7
art. 415 k.p.c. jest samodzielną podstawą roszczenia o restytucję stanowiącą w tym
zakresie normę materialnoprawną.
Zważyć należy, że niekwestionowanym elementem ustaleń faktycznych jest
ustalenie, że w dacie spełnienia przez pozwaną całego świadczenia do rąk B. C.
istniało prawomocne orzeczenie sądowe będące wówczas źródłem solidarności
czynnej po stronie wierzycieli, tj. spółki jawnej i B. C. Skoro więc strona pozwana,
jako dłużnik zobowiązany z mocy istniejącego wówczas prawomocnego wyroku,
spełniła w całości świadczenie do rąk jednego z wierzycieli solidarnych (B. C.), to
wskutek jego zaspokojenia, dług pozwanej wygasł względem wszystkich
solidarnych wierzycieli (art. 370 § 1 k.c.), a więc także względem spółki jawnej,
której sukcesorem stał się następnie powód. Innymi słowy, uwzględniając
wskazane reguły określające istotę solidarności wierzycieli stwierdzić należy, że
wygaśnięcie długu pozwanej z mocy art. 370 § 1 k.c. także wobec ówcześnie
istniejącej spółki jawnej, będącej wówczas również solidarnym wierzycielem, w
następstwie zaspokojenia B. C. (innego wierzyciela solidarnego), oznacza,
że pozwana de iure spełniła świadczenie również na rzecz tej spółki jawnej, której
bezspornym sukcesorem stał się następnie powód. Nie można więc zaaprobować
stanowiska Sądu odwoławczego, że powód M. W. nie uzyskał od pozwanej
świadczenia, a to tylko dlatego, że fizycznie go nie otrzymał. Z mocy art. 415 k.p.c.
dla uwzględnienia wniosku restytucyjnego, na podstawie art. 410 § 2 k.c., istotne
jest to, czy de iure doszło do spełnienia świadczenia na rzecz podmiotu przeciwko
któremu wniosek restytucyjny został skierowany, a nie to czy podmiot ten
świadczenie to fizycznie otrzymał. Zaspokojenie któregokolwiek spośród
wierzycieli solidarnych wywołuje przecież skutek w postaci spełnienia świadczenia
również na rzecz pozostałych wierzycieli solidarnych, skoro z mocy art. 367 § 1
k.c. dług wygasa względem wszystkich wierzycieli solidarnych.
Wobec powyższego zasadnym okazał się również zarzut błędnej wykładni
art. 410 § 2 k.c., ponieważ w dacie wyrokowania przez Sąd odwoławczy (art. 316
k.p.c.) należało przyjąć, że świadczenie spełnione uprzednio przez pozwaną na
rzecz wszystkich wówczas wierzycieli solidarnych poprzez zaspokojenie jednego z
nich jest obecnie świadczeniem nienależnym, a to wobec późniejszego odpadnięcia
8
podstawy spełnienia tego świadczenia w następstwie zanegowania przez Sąd
Najwyższy istnienia zobowiązania solidarnego po stronie wierzycieli.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy uwzględnił skargę kasacyjną strony
pozwanej i orzekł jak w pkt 2 sentencji na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.