Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 607/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 sierpnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
Protokolant Justyna Kosińska
w sprawie z powództwa PKP S.A. w W. Zakładu w R.
przeciwko Agencji Nieruchomości Rolnych w W. Oddziałowi Terenowemu
w R.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 sierpnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 marca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części zasądzającej kwotę 138343
zł z odsetkami (punkt I. 1), w części oddalającej apelację (punkt II)
oraz orzekającej o kosztach procesu (punkt I.2 i III) i w tym
zakresie sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania, pozostawiając temu sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powodowe PKP S.A. w W. domagały się od pozwanej Agencji
Nieruchomości Rolnych w W. Oddział Terenowy w R. zapłaty kwoty 161.076,20 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 16 sierpnia 2011 r. i kosztami procesu tytułem
odszkodowania za szkodę polegającą na konieczności zapłaty przez powoda
nabywcy, któremu pozwana sprzedała nieruchomość, przez która przebiegała
czynna linia kolejowa powoda, wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z
zajętego pod tę linie gruntu, mimo że powodowi przysługiwało prawo użytkowania
wieczystego tego gruntu. Odszkodowanie odpowiadało równowartości
zapłaconego przez powoda wynagrodzenia z odsetkami, kosztami
dwuinstancyjnego procesu oraz egzekucji niekorzystnego dla niego wyroku.
Pozwana wniosła o oddalenie powództwa. Zarzuciła, że w księdze
wieczystej nieruchomości nie ujawniono prawa użytkowania wieczystego powoda
ani istnienia wykorzystywanej przez niego linii kolejowej, zaś sam powód
z opóźnieniem zawiadomił ją o powstałej sytuacji, co przedłużyło czas do
wykonania przez Agencję prawa odkupu części nieruchomości zajętej pod tory.
Pozwana wskazywała na niespełnienie przez nią przesłanek odpowiedzialności
deliktowej z art. 415 k.c., na upływ terminu przedawnienia przewidzianego w art.
4421
§ 1 k.c., ewentualnie także na przyczynienie się powoda do powstania szkody
i zwiększenia się jej rozmiaru.
Sąd Okręgowy w R. uwzględnił powództwo w całości wyrokiem z dnia 5
września 2013 r. Ustalił jako bezsporne, że pozwana sprzedała W. F.
nieruchomości będące w posiadaniu powoda, zajęte na czynną linię kolejową, przy
czym „akt notarialny został następnie anulowany”, jednak nabywca nieruchomości
„wystąpił przeciwko powodowi z powództwa o zapłatę za korzystanie z jego
nieruchomości i którą to sprawę przegrał. Wypłacając ostatecznie na rzecz W. F.
kwotę 156 414,20 zł i ponosząc koszty apelacji w kwocie 4 662 zł.” Z tych ustaleń
Sąd Rejonowy wnioskował, że „roszczenie powoda należy uznać za
nieuzasadnione i mające oparcie w przepisie art. 415 k.c.”. Jego zdaniem szkodę
powoda spowodowało „postępowanie strony pozwanej, która nie zadała sobie
żadnego trudu, by należycie przygotować i sprawdzić warunki aktu notarialnego”.
3
Sąd nie uwzględnił zarzutu przedawnienia, stwierdzając, że bieg terminu
przedawnienia liczyć należało od dnia pobrania przez komornika należności z
konta powoda i tak liczony termin nie upłynął.
Orzeczenie Sądu pierwszej instancji Sąd Apelacyjny zmienił wyrokiem z dnia
6 marca 2014 r. w ten sposób, że obniżył kwotę zasądzoną od pozwanej Agencji na
rzecz powoda do 138 343 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 16 sierpnia 2011 r. i
koszty procesu, oddalając powództwo w pozostałej części. Dalej idące żądania
apelacji pozwanej, która domagała się oddalenia powództwa w całości, nie zostały
uwzględnione.
Sąd drugiej instancji uzupełnił postępowanie dowodowe, dopuszczając
z urzędu dowód z umowy sprzedaży nieruchomości oraz z umowy odkupu ich
części od W. F. i ustalił, że pozwana Agencja przejęła nieruchomości pozostałe po
zlikwidowanym Przedsiębiorstwie Państwowych Gospodarstw Rolnych „F.” z
siedziba w N., m. in. działki nr 1108/11 oraz 1171, które od wielu lat użytkowane
były pod czynną linie kolejową, a od dnia 27 października 2000 r. stały się
przedmiotem użytkowania wieczystego, przysługującego przedsiębiorstwu PKP na
mocy art. 34 ustawy z dnia 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restrukturyzacji i
prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego Polskie Koleje Państwowe (jedn.
tekst: Dz.U. z 2014 r., poz. 1160 ze zm.). W dniu 6 stycznia 2005 r. działki te wraz
z innymi nieruchomościami pozwana sprzedała W. F., który zażądał od powoda -
PKP zapłaty za bezumowne korzystanie z nich – kierując do niego wezwania z dnia
30 maja, 12 lipca i 9 października 2007 r. Powód nie uznał roszczeń,
jednak przegrał wytoczony przeciwko niemu proces o zapłatę (wyrok sądu
pierwszej instancji zapadł w dniu 23 listopada 2009 r., a wyrok sądu
drugoinstancyjnego w dniu 6 maja 2010 r.). Ostatecznie W. F. wyegzekwował od
powoda zasądzoną kwotę wraz z odsetkami i kosztami procesu oraz egzekucji w
łącznej sumie dochodzonej pozwem.
Sąd odwoławczy ustalił też, że pozwana Agencja przejmując, a następnie
dokonując sprzedaży działek nr 1108/11 i 1171, mimo że w wypisie
z rejestru gruntów figurowała adnotacja „PKP”, nie zapoznała się z ich położeniem
w terenie, charakterem, ani nie zbadała czy, w jaki sposób i przez kogo są
4
wykorzystywane i czy innym podmiotom nie przysługują prawa do tych
nieruchomości. W rezultacie zgodził się sądem okręgowym, że pozwana nie
zachowała należytej staranności, a skutkiem jej zaniechań była sprzedaż
na rzecz osoby fizycznej nieruchomości obciążonej wieczystym użytkowaniem
przysługującym powodowi. Koszty poniesione przez powoda w związku
ze zmianą właściciela nieruchomości stanowiły szkodę pozostającą w związku
przyczynowym z zaniechaniem pozwanej, za którą pozwana odpowiada
na podstawie art. 415 k.c. Wprawdzie pozwana w dniu 26 lutego 2008 r. odkupiła
działki zajęte na tory, jednak powód musiał zapłacić za korzystanie z nich w czasie,
kiedy działki stanowiły własność W. F.
Opieszałość powoda w realizacji wyroku spowodowała wszczęcie przeciwko
niemu postępowania egzekucyjnego, co wywołało dalsze koszty i powiększyło
odsetki. Sąd Apelacyjny ocenił, że koszty egzekucyjne i odsetki za okres od 6 maja
2010 r. do 10 czerwca 2010 r. nie wchodziły w skład szkody, za która odpowiada
pozwana i obniżył zasądzone odszkodowanie do 138 343 zł. Nie uwzględnił
natomiast zarzutu przyczynienia się powoda do powstania szkody wskazując,
że nie miał on wpływu na decyzję pozwanej o sprzedaży nieruchomości.
Niedopełnienia formalności potwierdzających uzyskanie prawa wieczystego
użytkowania nieruchomości Sąd również nie poczytał za przyczynienie się powoda
do powstania szkody.
Zdaniem Sądu odwoławczego roszczenie powoda nie uległo przedawnieniu.
Pozwana Agencja Nieruchomości Rolnych nie prowadzi działalności gospodarczej,
wobec czego jej roszczenia nie podlegają skróconemu okresowi przedawnienia
z art. 118 k.c. in fine.
Sąd Apelacyjny poddał ocenie również upływ terminu przedawnienia
przewidzianego w art. 442 k.c., jako właściwego z uwagi na chwilę powstania
szkody. Stwierdził, że szkoda nastąpiła już w momencie przeniesienia własności
nieruchomości przez pozwaną na rzecz W. F. w styczniu 2005 r. i od tego
momentu należy liczyć bieg terminu przedawnienia, ponieważ dalsze czynności
jedynie wpłynęły na rozmiar szkody. Wskazał, że na podstawie art. 442 § 1 k.c.
roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulegają
5
przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o
szkodzie i osobie zobowiązanej do jej naprawienia, jednakże w każdym wypadku
przedawnienie następuje z upływem 10 lat od dnia, w którym nastąpiło wydarzenie
wyrządzające szkodę, a ten termin jeszcze nie upłynął. Ubocznie Sąd Apelacyjny
rozważył skutki zastosowania art. 4421
k.c., jakkolwiek przyjął, że nie ma do tego
podstaw. Także w tym wypadku nie stwierdził upływu 10-letniego terminu
przedawnienia.
Wyrok Sądu Apelacyjnego pozwana zaskarżyła skargą kasacyjną w części,
w której nie została uwzględniona jej apelacja, a także w zakresie orzeczenia
o kosztach procesu. Skargę oparła na obydwu podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c.
Naruszenie prawa materialnego upatrywała w niewłaściwym zastosowaniu art. 442
§ 1 k.c. w zw. z art. 118 k.c. przez uznanie, że roszczenie powoda nie uległo
przedawnieniu; błędnej wykładni art. 415 k.c. prowadzącej do wniosku,
że pozwana ponosi winę za wyrządzoną powodowi szkodę; niewłaściwym
zastosowaniu art. 34 i art. 35 ust. 1 ustawy o komercjalizacji, restrukturyzacji
i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego „Polskie Koleje Państwowe"
polegającym na nieuwzględnieniu, że skuteczne nabycie prawa wieczystego
użytkowania musi być stwierdzone decyzją administracyjną; niewłaściwym
zastosowaniu art. 35 ust. 1 i ust. 2 tej ustawy przez przyjęcie, że obowiązek
pozwanej stanowiło sprawdzenie, czy powodowi przysługuje prawo użytkowania
wieczystego i uwidocznienie tego prawa w księdze wieczystej, a ponadto
w niewłaściwym zastosowaniu art. 362 k.c., polegającym na nieuwzględnieniu
zarzutu przyczynienia się powoda do powstania szkody.
W podstawie naruszenia przepisów postępowania pozwana ujęła zarzuty
naruszenia art. 233 k.p.c. poprzez poczynienie dowolnych ustaleń faktycznych
o uzyskaniu przez powoda prawa użytkowania wieczystego działek zajętych pod
tory; uchybienia art. 232 zd. drugie, 381 i 382 k.p.c. w wyniku przeprowadzenia
niemal całego postępowania dowodowego przez Sąd drugiej instancji z urzędu
i bez wydania postanowienia dowodowego; art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
przez niewyjaśnienie w uzasadnieniu przyczyn nieuwzględniania zarzutu
przedawnienia oraz zarzutu przyczynienia się powódki do powstania szkody.
6
We wnioskach skarżąca domagała się uchylenia zaskarżonego wyroku
w całości i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu,
ewentualnie uchylenia zaskarżonego wyroku w całości i jego zmiany przez
oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenia od powoda na rzecz pozwanej
kosztów postępowania według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoczynając rozważania od podstawy naruszenia przepisów prawa
procesowego stwierdzić należy, że zarzut naruszenia art. 233 k.p.c. nie podlega
rozpoznaniu, ponieważ zgłoszony został z naruszeniem zakazu przewidzianego
w art. 3983
§ 3 k.p.c., zgodnie z którym zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub
oceny dowodów nie mogą być podstawą skargi kasacyjnej. Niezależnie od tego
należy zauważyć, że ocena, czy powód stał się z mocy prawa użytkownikiem
wieczystym działek po których przebiegają tory kolejowe nie mieści się
w kategoriach ustaleń faktycznych lecz jest wynikiem oceny prawnej ustalonych
w sprawie faktów. Uzasadnienie zgłoszonego zarzutu nie przystaje więc do
wskazanego przez skarżącą przepisu.
Nie można też się zgodzić z pozwaną, że Sąd odwoławczy uchybił art. 232
zd. 2, art. 381 i 382 k.p.c. poprzez przeprowadzenie postępowania dowodowego
niemal w całości z urzędu w postępowaniu odwoławczym i że nie wydał w tym
przedmiocie postanowienia dowodowego. Z zapisów w protokołach rozpraw przed
Sądami obu instancji wynika, że Sąd Okręgowy przeprowadził zawnioskowane
przez strony dowody z dokumentów załączonych do pozwu i do sprzeciwu od
nakazu zapłaty, natomiast Sąd Apelacyjny uzupełnił postępowanie dowodowe
przeprowadzając z urzędu dowód ze szczegółowo wskazanych dokumentów z akt
sprawy wytoczonej powodowi przez W. F. (wydanych w niej wyroków
z uzasadnieniami, umowy sprzedaży nieruchomości i umowy odkupu jej części
a także opinii biegłego). Sądy obu instancji zamieściły w protokołach odpowiednie
postanowienia dowodowe. Korzystając z uprawnienia przewidzianego w art. 232 zd.
2 k.p.c. (w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.) Sąd Apelacyjny działał w granicach prawa
i w celu doprecyzowania faktów istotnych do rozstrzygnięcia sprawy, co było
konieczne wobec ogólnikowego i niestarannie sporządzonego uzasadnienia sądu
7
pierwszej instancji, zawierającego wzajemnie sprzeczne i nieprofesjonalnie ujęte
ustalenia i wnioski. Szeroki zakres uprawnień i obowiązków sądu odwoławczego
nie tylko umożliwia mu, ale wręcz nakłada na ten sąd obowiązek pełnego
merytorycznego zbadania sprawy i naprawienia wadliwości, jaki miały miejsce
w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji (por. uchwałę składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego - zasadę prawną - z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP
49/07, OSNC 2008/6/55).
Na uwzględnienie zasługuje natomiast zarzut procesowy podnoszący usterki
uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego. Tego rodzaju uchybienie jedynie
w rzadkich wypadkach może stanowić uzasadnioną podstawę skargi kasacyjnej -
tylko wówczas, gdy w wyniku niezadośćuczynienia wymaganiom odpowiednio
stosowanego art. 328 § 2 k.p.c. zaskarżone orzeczenie nie poddaje się kontroli
kasacyjnej. Zarzuty skarżącej dotyczą niedostatecznego wyjaśnienia przyczyn
nieuwzględnienia zarzutu przedawnienia roszczenia oraz niewyjaśnienia
powodów nieuwzględnienia zarzutu przyczynienia się przez powoda do powstania
szkody przez nieuregulowanie stanu prawnego nieruchomości i opieszałości
w zwróceniu się do pozwanej o skorzystanie z prawa odkupu, a więc stanowią
zarzut nienależytego wyjaśnienia podstawy prawnej orzeczenia. Wyjaśnienie
podstawy prawnej polega na wskazaniu przepisów prawa i wytłumaczeniu, w jaki
sposób wpływają one na treść rozstrzygnięcia. Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu
rozważył zasadność podniesionego przez pozwaną zarzutu przedawnienia, jednak
jedynie fragmentarycznie i opacznie. Oceniając możliwość zastosowania
skróconego terminu przedawnienia z art. 118 k.c. rozważył stan odwrotny
do występującego w sprawie, to znaczy termin przedawnienia roszczenia Agencji,
podczas gdy przedmiotem sporu było roszczenie przeciwko Agencji.
Z kolei przyjmując za punkt rozważań deliktową podstawę odpowiedzialności
pozwanej uznał, że roszczenie odszkodowawcze powoda przedawnia się
w terminie przewidzianym w art. 442 § 1 k.c., jednak poddał ocenie wyłącznie upływ
10-letniego terminu a tempore facti, pomijając zupełnie drugi element konstrukcji
terminu przedawnienia przewidziany w tym przepisie, wymagający
uwzględnienie także - jako zasady (z wyjątkami, które nie były powoływane
w niniejszej sprawie) - 3-letniego terminu a tempore sciencie, i to mimo
8
prawidłowego przytoczenia brzmienia rozważanego przepisu a także wskazania
momentu dowiedzenia się przez powoda o powstaniu szkody, który niewątpliwie
poprzedza wniesienie pozwu w niniejszej sprawie o więcej niż 3 lata. Uzasadnienie
nie daje więc możliwości skontrolowania przyczyn nieuwzględnienia przedawnienia.
Tym samym uzasadniony jest nie tylko zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w zw.
z art. 391 § 1 k.p.c., ale także zarzut naruszenia art. 442 § 1 k.c. i art. 118 k.c.,
ponieważ prawidłowość ich niezastosowania oceniać można jedynie znając
motywy, jakie skłoniły do tego Sąd orzekający.
Skarżąca kwestionuje również braki uzasadnienia w zakresie rozważań
odnoszących się do wskazywanych przez nią zaniechań powoda, które uważa za
formę przyczynienia się niego do powstania, a następnie zwiększenia się szkody,
jaką poniósł. W tej materii w uzasadnieniu wyroku znalazło się jedynie stwierdzenie,
że powód nie miał wpływu na decyzję o sprzedaży nieruchomości, a obowiązek
ujawnienia prawa użytkowania wieczystego obciążał właściciela nieruchomości.
Pozostałe argumenty podnoszone przez pozwaną, która powoływała się spóźnione
powiadomienie jej o roszczeniach W. F. nie zostały poddane ocenie.
Już więc poważne wady uzasadnienia powodują konieczność uchylenia
zaskarżonego wyroku i przekazania prawy do ponownego rozpoznania na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
Na uwzględnienie zasługują także zarzuty materialnoprawne. Skarżąca ma
rację, że ocena podstaw odpowiedzialności deliktowej pozwanej musi być
przeprowadzona z uwzględnieniem zakresu jej obowiązków i uprawnień
przy przejmowaniu nieruchomości rolnej, a następnie podejmowaniu decyzji o jej
sprzedaży. Do obowiązków tych, określonych bliżej w art. 5 i 6 ustawy z dnia
19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu
Państwa (tekst jedn. Dz.U. z 2004, Nr 208, poz. 2128, dalej „u.g.n.r.”) nie należał
obowiązek uzyskania potwierdzenia nabycia przez powoda prawa użytkowania
wieczystego nieruchomości wykorzystywanych pod linię kolejową. Agencja nie
miała nawet uprawnień w tym zakresie, ponieważ legitymacja przyznana została
w art. 35 ust. 1 ustawy o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji
przedsiębiorstwa państwowego „Polskie Koleje Państwowe" wyłącznie PKP
9
lub PKP S.A. Ponadto potwierdzenie nabycia prawa użytkowania wieczystego,
przewidzianego w art. 34 ust. 1 tej ustawy następowało wprawdzie z mocy prawa,
jednak stwierdzane było w drodze decyzji administracyjnej wydanej
przez wojewodę (art. 35 ust. 1 ustawy) i ta decyzja stanowi podstawę do dokonania
wpisów do ksiąg wieczystych (art. 35 ust. 2 ustawy). Administracyjna droga
potwierdzania nabycia prawa upodabnia postępowanie w tej sprawie
do postępowania komunalizacyjnego i mimo cywilnoprawnego charakteru
nabywanego prawa, wyłącza z zakresu drogi sądowej możliwość ustalania,
że określona nieruchomość stała się z mocy prawa przedmiotem użytkowania
wieczystego PKP (por. co do charakteru decyzji stwierdzającej nabycie
nieruchomości skomunalizowanej z mocy prawa postanowienie Sądu Najwyższego
z dna 18 marca 2015 r., I CSK 155/14, nie publ. poza bazą Lex nr 1666009
i powołane w nim orzecznictwo). Niewątpliwie Agencja miała obowiązek
realizowania zadań wynikających z polityki państwa (art. 6 u.g.n.r.), do których
zalicza się także utrzymywanie sprawnej infrastruktury kolejowej, jednakże nie
należy do nich obowiązek uzyskiwania potwierdzenia ustawowego nabycia prawa
wieczystego użytkowania nieruchomości przez PKP.
Z uwagi na wady konstrukcyjne i merytoryczne popełnione przy
rozpoznawaniu sprawy i jej uzasadnianiu, konieczne jest ponowne jej rozpatrzenie
i zbadanie czy dochodzone roszczenie nie uległo przedawnieniu, a jeśli nie jest
przedawnione, to czy i w jakim zakresie pozwana ponosi odpowiedzialność
za poniesioną przez powoda szkodę.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego wynika z treści art. 39821
w zw. z art. 391 § 1 i art. 108 § 2 k.p.c.
(eb)