Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 786/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 sierpnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa J. S. i H. M.
przeciwko J. P.
o stwierdzenie nieważności umowy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 13 sierpnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki H. M.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 24 kwietnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Okręgowy w R., po rozpoznaniu sprawy z powództwa J. S. i H.M.
przeciwko J. P., wyrokiem z dnia 23 czerwca 2006 r. ustalił, że umowa sprzedaży
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszalnego położonego przy ul. J.
w R., objętego księgą wieczystą nr […], sporządzona przez notariusza D. G., jest
nieważna.
Sąd ten ustalił, że powódka H. M. jest wdową i ma dwóch synów, Ha. M.
oraz małoletniego J. S. Starszy syn Ha. w 2004 r. zaciągnął szereg pożyczek na
prowadzenie działalności gospodarczej, która nie przyniosła dochodów, natomiast
pozostawiła poważne zadłużenie. Ha. M. domagał się od powódki pomocy w
spłacaniu długów i doprowadził do zaciągnięcia przez nią kilku pożyczek
bankowych. Spłata zadłużenia przekroczyła jednak możliwości finansowe powódki.
Ze względu na liczne pisma firm windykacyjnych i groźbę wszczęcia egzekucji
powódka przestała radzić sobie z napięciami psychicznymi. Kontynuując
rozpoczęte po śmierci męża leczenie w poradni uzależnień, a w 1997 r. także w
poradni zdrowia psychicznego, zaczęła korzystać z dostępnych środków
uspokajających. Ha. M. zaczął natomiast poszukiwać możliwości zaciągnięcia
większego kredytu i w tym celu nawiązał kontakt z pozwanym, który zgodził się
udzielić powódce pożyczki w kwocie 40 000 zł, z tym że zabezpieczeniem miało
być należące do powódki i młodszego brata J. mieszkanie przy ul. J. W obawie
przed windykacją długów powódka przystąpiła do wykonania wskazanych przez
pozwanego czynności, jako niezbędnych do zawarcia umowy pożyczki. Wystąpiła z
wnioskiem do Sądu Rejonowego w R., który postanowieniem z dnia 9 listopada
2004 r. zezwolił jej na sprzedaż udziału małoletniego syna J. w spółdzielczym
własnościowym prawie do lokalu mieszkalnego, w dniu 1 grudnia 2004 r.
wymeldowała siebie i syna J. z pobytu stałego w tym lokalu i zameldowała
na pobyt czasowy, a w dniu 3 grudnia 2004 r. złożyła rezygnację z członkostwa
w spółdzielni mieszkaniowej. Po dokonaniu tych czynności zgłosiła się u notariusza
w celu podpisania umowy przeniesienia na pozwanego swojego udziału w prawie
do lokalu za cenę w kwocie 31 400 zł i udziału syna J. za cenę w kwocie 65 000 zł.
W dniu 3 grudnia 2004 r. podpisała akt notarialny, ale nie zrozumiała znaczenia tej
czynności, ponieważ znajdowała się w stanie tzw. nawrotu związanego z
wcześniejszym uzależnieniem od alkoholu. Przyjmując za prawdziwe oświadczenia
3
pozwanego i syna Ha. uważała, że zaciąga pożyczkę na spłatę zadłużenia. Dopiero
po kilku dniach, gdy pozwany przestał odbierać telefony, zdała sobie sprawę z
konsekwencji i w dniu 13 grudnia 2004 r. udała się razem z matką do kancelarii
notarialnej w celu zbadania umowy. Po rozeznaniu się w jej treści złożyła w
Prokuraturze Rejonowej w R. zawiadomienie o popełnieniu przez pozwanego i syna
Ha. przestępstwa wyłudzenia sprzedaży mieszkania.
Pozwany został wpisany do księgi wieczystej prowadzonej dla
spółdzielczego prawa do nabytego lokalu, a w dniu 22 grudnia 2004 r. - przyjęty
w poczet członków spółdzielni mieszkaniowej. Pismem z dnia 29 czerwca 2005 r.
wezwał powódkę do opuszczenia mieszkania, a następnie wystąpił o nadanie
aktowi notarialnemu klauzuli wykonalności, wymienił zamki w drzwiach
i uniemożliwił powódce dostęp do lokalu.
Sąd Okręgowy uznał, że powódka - ze względu na wcześniejsze
uzależnienie od alkoholu i stwierdzone nawroty związanych z tym zaburzeń
psychicznych - w chwili zawarcia umowy sprzedaży znajdowała się w stanie
wyłączającym świadome i swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli, wobec
czego jej oświadczenie woli jest dotknięte wadą wymienioną w art. 82 k.c., a tym
samym - nieważne.
Na skutek apelacji pozwanego, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 16 listopada
2006 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego i oddalił powództwo. Stwierdził, że Sąd
pierwszej instancji wyprowadził błędne wnioski z opinii biegłego psychiatry, w
świetle tej opinii bowiem powódka w chwili zawarcia umowy sprzedaży nie
znajdowała się w stanie wyłączającym swobodnie podjęcie decyzji i wyrażenie woli,
zachowywała wówczas abstynencję alkoholową, nie była w stanie ostrej psychozy
ani nie miała innych zaburzeń czynności psychicznych; alkohol zaczęła pić dopiero
po podpisaniu umowy. Nie może być również mowy o pozorności czynności
dokonanej w dniu 3 grudnia 2004 r., ponieważ powódka ma średnie wykształcenie
ekonomiczne i z pewnością miała rozeznanie w zakresie różnic między umową
sprzedaży a umową ustanowienia hipoteki, natomiast podejmowane czynności
przygotowawcze nie pozostawiały wątpliwości co do świadomości ich skutków.
4
Na skutek skarg kasacyjnych powodów, Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia
11 maja 2007 r. uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego i przekazał sprawę do
ponownego rozpoznania, uznając za trafne zarzuty naruszenia art. 149 § 2
oraz art. 177 § 1 pkt 4 w związku z art. 382 k.p.c. przez spóźnione doręczenie
powodowi zawiadomienia o rozprawie apelacyjnej i oddalenie wniosku
o zawieszenie postępowania do czasu zakończenia toczącego się przeciwko
pozwanemu postępowania karnego o popełnienie przestępstwa na szkodę
powodów. Podkreślił, że ewentualne ustalenie faktu popełnienia przestępstwa
powodowałoby konieczność dokonania oceny ważności umowy sprzedaży
w świetle art. 58 k.c. Wyjaśnił też, że pozorność czynności polega m.in. na tym,
że strony przejawiają zamiar np. zbycia prawa, podejmując - w razie potrzeby -
pewne czynności, mimo że w rzeczywistości ich wolą jest wyeliminowanie skutków
dokonanej czynności prawnej.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia
24 kwietnia 2014 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego z dnia 23 czerwca 2006 r.
i oddalił powództwo. Stwierdził, że - wbrew odmiennej ocenie Sądu pierwszej
instancji - w chwili zawarcia umowy sprzedaży powódka nie znajdowała się
w stanie wyłączającym świadome i swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli,
wobec czego art. 82 k.c. nie ma w sprawie zastosowania. Nie można też przyjąć
wady w postaci pozorności, gdyż nieważność czynności prawnej z powodu
pozorności może być stwierdzona tylko wtedy, gdy brak zamiaru wywołania
skutków prawnych został przejawiony drugiej stronie otwarcie, tak, że miała ona
pełną świadomość co do pozorności złożonego wobec niej oświadczenia woli oraz
rzeczywistej woli kontrahenta i w pełni się z tym zgadzała. Twierdzenie powódki,
że była przekonana, iż zawarta umowa miała na celu zabezpieczenie spłaty
pożyczki nie znajduje natomiast potwierdzenia w jej zachowaniu, poprzedzającym
zawarcie umowy. Poza tym sprzeczne z logiką byłoby przyjęcie, że powódka była
przekonana o zabezpieczającym charakterze umowy, skoro pożyczka ta miała
wynosić jedynie 40 000 zł, a umowa obejmowała sprzedaż lokalu za cenę w kwocie
96 400 zł. Nie zasługuje też na uwzględnienie twierdzenie powódki, że nie
otrzymała wymienionej w akcie notarialnym kwoty 96 400 zł.
5
Prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w R. z dnia 18 maja 2012 r.
pozwany został uniewinniony od zarzutu popełnienia przestępstwa, polegającego
na doprowadzeniu powódki do niekorzystnego rozporządzenia mieniem przy
zakupie mieszkania. Ustalenia tego wyroku nie są wprawdzie w niniejszej sprawie
wiążące, niemniej jest on dokumentem urzędowym w rozumieniu art. 244 k.c., z
którym wiąże się domniemanie zgodności z prawdą. Ze względu na to, że pozwany
wskazał źródła, z których pochodziły środki na zapłatę ceny sprzedaży, powódka
powinna udowodnić, że nie otrzymała tej ceny mimo potwierdzenia faktu jej
otrzymania w akcie notarialnym.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego powódka, powołując
się na podstawę przewidzianą w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., wniosła o jego uchylenie
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie orzeczenie co do
istoty sprawy przez oddalenie apelacji. Wskazała na naruszenie art. 217 § 1
w związku z art. 227, 328 § 2, 381 i 382 k.p.c. przez nieumotywowanie
postanowienia oddalającego wniosek o przeprowadzenie dowodu z dokumentów
ujawnionych w postępowaniu karnym, zeznań świadka Z. S. oraz wywiadu w
instytucjach i organach wymienionych w piśmie z dnia 31 marca 2014 r., mimo że
dowody te zmierzały do ustalenia faktów mających istotne znaczenie dla
rozstrzygnięcia, a ich powołanie w pierwszej instancji nie było możliwe, i art. 386 §
6 w związku za art. 39820
k.p.c. przez nieuwzględnienie wykładni dokonanej przez
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 11 maja 2007 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, niespełnienie wymagań określonych
w art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. może być uznane za uchybienie
mogące mieć wpływ na wynik sprawy tylko wyjątkowo, gdy braki w uzasadnieniu
są tak znaczące, że uniemożliwiają kontrolę kasacyjną zaskarżonego orzeczenia
(zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2000 r., I CKN 272/00, nie publ.,
z dnia 25 października 2000 r., IV CKN 142/00, nie publ., z dnia 7 lutego 2001 r.,
V CKN 606/00, nie publ., z dnia 28 lipca 2004 r., III CK 302/03, nie publ. i z dnia
18 lutego 2005 r., V CK 469/04, „Izba Cywilna” 2005, nr 12, s. 59 oraz
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2013 r., III CSK 293/12, OSNC
6
2012, nr 12, poz. 148). Trzeba zgodzić się z poglądem skarżącej, że taka
wyjątkowa sytuacja wystąpiła w niniejszej sprawie.
Uzasadnienie wyroku sądu pierwszej instancji - jak wynika z art. 328 § 2
k.p.c. - powinno zawierać wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia,
a mianowicie: ustalenie faktów, które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na
których się oparł, i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności
i mocy dowodowej, oraz wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem
przepisów prawa. Zgodnie z art. 391 § 1 k.p.c., przepis ten stosuje się
w postępowaniu przed sądem drugiej instancji odpowiednio, co oznacza,
że uzasadnienie wyroku sądu drugiej instancji powinno zawierać elementy
wymienione w art. 328 § 2 k.p.c., jeżeli w związku z zakresem rozpoznania sprawy
w postępowaniu apelacyjnym są one aktualne.
W niniejszej sprawie, w toku jej ponownego rozpoznawania przez Sąd
Apelacyjny, skarżąca powołała dowody wymienione w piśmie z dnia 31 marca
2014 r. i wniosła o ich dopuszczenie, twierdząc, że są to dowody, które
mogła powołać dopiero w postępowaniu apelacyjnym. Na rozprawie w dniu
17 kwietnia 2014 r. wnioski skarżącej zostały przez Sąd Apelacyjny oddalone, co
uznała ona za uchybienie przepisom postępowania i wniosła o wpisanie
zastrzeżenia do protokołu (art. 162 k.p.c.). W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
Sąd Apelacyjny - z naruszeniem art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. -
nie wskazał przyczyn pominięcia wspomnianych dowodów.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego powszechnie przyjmuje się,
że postępowanie apelacyjne ma charakter merytoryczny, w związku z czym
kognicja sądu drugiej instancji obejmuje rozpoznanie sprawy i to w taki sposób,
w jaki mógł i powinien uczynić to sąd pierwszej instancji. Podłożem wyroku sądu
drugiej instancji - podobnie jak sądu pierwszej instancji - są dokonane przezeń
ustalenia faktyczne. Obowiązek dokonywania ustaleń istnieje przy tym bez względu
na to, czy wnoszący apelację podniósł zarzut dokonania wadliwych ustaleń
faktycznych lub ich braku, ustalenia sądu pierwszej instancji nie są bowiem
dla sądu drugiej instancji wiążące. Dokonanie przez sąd drugiej instancji ustaleń
faktycznych umożliwia temu sądowi ustalenie podstawy prawnej wyroku, a tym
7
samym dobór właściwego przepisu prawa materialnego (zob. uchwały składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98,
OSNC 1999, nr 7-8, poz. 124 i z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07,
OSNC 2008, nr 6, poz. 55).
Uwzględniając tak ustalony zakres kognicji sądu drugiej instancji oraz spór
między stronami co do faktów mających zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia,
nie można odeprzeć zarzutu skarżącej, że nieumotywowane pominięcie
zgłoszonych dowodów jest uchybieniem, które mogło mieć istotny wpływ na wynik
sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.).
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 386 § 6 w związku z art. 39820
k.p.c.
przez nieuwzględnienie wykładni prawa dokonanej przez Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 11 maja 2007 r., trzeba zauważyć, że pierwszy z powołanych przepisów
dotyczy związania oceną prawną i wskazaniami co do dalszego postępowania
wyrażonymi w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji. Zakres związania oceną
prawną wyrażoną przez Sąd Najwyższy został natomiast uregulowany w art. 39820
k.p.c. Według tego przepisu, sąd, któremu sprawa została przekazana, związany
jest wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy. Ze względu
na to, że kwestia związania sądu, któremu sprawa została przekazana, wykładnią
prawa dokonaną przez Sąd Najwyższy została uregulowana w przepisie
szczególnym, do postępowania przed Sądem Najwyższym nie stosuje się art. 386
§ 6 k.p.c. (art. 39821
k.p.c.).
Trzeba jednak zgodzić się z poglądem skarżącej, że w niniejszej sprawie
doszło do naruszenia przepisu art. 39820
k.p.c. W uzasadnieniu wyroku z dnia
11 maja 2007 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że sam fakt, iż skarżąca miała
świadomość różnicy między umową sprzedaży mieszkania a ustanowieniem
hipoteki w celu zabezpieczenia pożyczki nie wystarczy do wyeliminowania wady
oświadczenia woli w postaci pozorności. Nie może o tym także przesądzać fakt
podjęcia przez nią czynności przygotowujących, niezbędnych do przeniesienia
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego na inną osobę.
Pozorność czynności prawnej polega bowiem m.in. na tym, że strony przejawiają
zamiar np. zbycia prawa, podejmując - w razie potrzeby - pewne czynności, mimo
8
że w rzeczywistości ich wolą jest wyeliminowanie skutków dokonywanej
czynności prawnej.
Sąd Apelacyjny - odrzucając twierdzenia o wadzie oświadczenia woli
w postaci pozorności – podkreślił, że przeczy temu zachowanie skarżącej, która na
trzy miesiące przed zawarciem umowy sprzedaży złożyła w sądzie wniosek
o zezwolenie na zbycie udziału małoletniego syna J., a następnie wniosek „…o
skrócenie terminu uprawomocnienia się wyroku z dnia 9.11.2004 r….” ze względu
na to, że „…chętni do zakupu rozmyślą się…”, w dniu 14 października 2004 r.
uzyskała zaświadczenie ze Spółdzielni Mieszkaniowej w celu przedłożenia go w
kancelarii notarialnej, następnie zaświadczenie o wymeldowaniu się, a w dniu 1
grudnia 2004 r. złożyła rezygnację z członkostwa w spółdzielni mieszkaniowej w
związku ze sprzedażą mieszkania. Nie jest więc wiarygodne - skonstatował Sąd
Apelacyjny - twierdzenie skarżącej, że jej zamiarem nie było zbycie spółdzielczego
prawa do lokalu.
Nie można odmówić racji wywodom skarżącej, że przytoczona argumentacja
jest sprzeczna z wykładnią prawa dokonaną w niniejszej sprawie przez Sąd
Najwyższy. O braku wady oświadczenia woli w postaci pozorności nie świadczy -
jak wyjaśnił Sąd Najwyższy - sam fakt podjęcia czynności przygotowujących do
przeniesienia spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu na inną osobę.
Pozorność jest wadą o tyle specyficzną, że składający oświadczenie woli
podejmuje świadomie decyzję o wyrażeniu woli określonej treści oraz decyzję,
że oświadczenie to nie wywoła takich skutków prawnych, jakie zwykle wywołuje.
O wystąpieniu wady w postaci pozorności można więc mówić w takiej sytuacji,
w której oświadczenie woli zostaje złożone drugiej stronie dla pozoru, czyli bez
zamiaru wywołania skutków prawnych, a druga strona ma świadomość,
że oświadczenie jest składane dla pozoru i akceptuje brak zamiaru wywołania
skutków prawnych (zob. np. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2011 r.,
III CZP 79/11, OSNC 2012, nr 6, poz. 74 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia
25 lutego 1998 r., II CKN 816/97, nie publ., z dnia 15 stycznia 2003 r., IV CKN
1623/00, nie publ. i z dnia 13 kwietnia 2005 r., IV CK 684/04, nie publ.).
9
Konkludując, trzeba stwierdzić, że powołana przez skarżącą podstawa
przewidziana w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. okazała się uzasadniona, w związku
z czym konieczne stało się uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 oraz art. 108
§ 2 w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.
eb