Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 581/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 września 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa W. R. i B.R.
przeciwko W. B.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 września 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki B. R.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 grudnia 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powódki na rzecz
pozwanego kwotę 3600,- (trzy tysiące sześćset) złotych z tytułu
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Po ponownym rozpoznaniu sprawy z powództwa W. R. i B. R. przeciwko W.
B. o zapłatę, wyrokiem z dnia 20 sierpnia 2013 r. Sąd Okręgowy w S. zasądził na
rzecz powodów solidarnie od pozwanego kwotę 309 494 złotych z odsetkami,
oddalił powództwo w pozostałym zakresie i rozstrzygnął o kosztach procesu. W
wyniku rozpoznania kolejnej apelacji powodów, Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia
faktyczne oraz, co do zasady oceny prawne Sądu pierwszej instancji, zmieniając
wyrokiem z dnia 11 grudnia 2013 r. wyrok Sądu pierwszej instancji przez
podwyższenie zasądzonej na rzecz powodów kwoty do 464 404 złotych
z odsetkami, oddalając powództwo w pozostałej części oraz oddalając apelację
w pozostałej części i rozstrzygając o kosztach postępowania.
W sprawie ustalono następujący stan faktyczny. Powodowie byli
właścicielami nieruchomości (zabudowanej działki), mającej urządzoną księgę
wieczystą, w której wpisano hipotekę zabezpieczającą kredyt bankowy udzielony
powodom na kwotę 150 000 złotych. Ze względu na brak zdolności kredytowej
do uzyskania kolejnego kredytu, zawarli z pozwanym W. B., prowadzącym
działalność gospodarczą w postaci lombardu umowę pożyczki w kwocie 200 000
złotych oraz umowę przewłaszczenia wspomnianej działki na zabezpieczenie
udzielonej pożyczki. Termin zwrotu pożyczki udzielonej dnia 27 lutego 2001 r.
został określony na 10 stycznia 2002 r., z odsetkami (prowizją) w wysokości
określonej w słowach: „0,5% plus 22% VAT odsetek, kwoty pożyczki w stosunku
dziennym, co stanowi sumę według obliczenia na dzień zwrotu pożyczki, (…) po
upływie każdego miesiąca trwania umowy, odsetki za ten miesiąc podlegają
doliczeniu do należności głównej (kwoty pożyczki)”. Pożyczone pieniądze miały
zostać zainwestowane w odbudowę domków w spalonym ośrodku wczasowym
należącym do osoby trzeciej. Na umówiony dzień zwrotu pożyczki wysokość kwoty
przypadającej do zwrotu według umowy wynosiła 599 363,50 złotych. Powodowie
pożyczki oraz odsetek nie zwrócili, nadal zamieszkując w przewłaszczonej
nieruchomości.
3
Ze względu na zaprzestanie spłacania kredytu bankowego - bank wystawił
tytuł egzekucyjny, m. in. przeciwko powodom na kwotę 131 842,12 złotych, który
został zaopatrzony w sądową klauzulę wykonalności, a pismem z dnia 3 lipca
2002 r. wezwał pozwanego W. B. do zapłaty żądanej kwoty z odsetkami, jako
dłużnika rzeczowego. W. B. z dniem 16 czerwca 2003 r. uzyskał wpis prawa
własności przewłaszczonej nieruchomości do księgi wieczystej. Tymczasem, ze
względu na niespłacanie należności bankowych wszczęta została przez Bank w G.
egzekucja z nieruchomości. Powodowie zainicjowali z kolei procesy zmierzające do
ustalenia nieważności zawartej umowy o przewłaszczenie nieruchomości, jednak
ich powództwo w tej kwestii zostało prawomocnie oddalone, a Sąd Najwyższy
wyrokiem z dnia 28 października 2010 r. w sprawie II CSK 218/10 oddalił skargę
kasacyjną powodów. Pozwany W. B. wielokrotnie wzywał powodów do opuszczenia
przez nich i wydania mu przewłaszczonej nieruchomości. Wartość tej
nieruchomości ustalona przez biegłego sądowego na styczeń 2010 r. wynosiła
1 208 600 złotych.
Z oceny prawnej dokonanej przez Sąd Apelacyjny, uchylający pierwszy
wyrok w niniejszej sprawie wynikało, że do rozstrzygnięcia przez Sąd Okręgowy
pozostało roszczenie powodów o zapłatę sumy pieniężnej stanowiącej różnicę
między wartością przewłaszczonej nieruchomości a wartością wierzytelności
z umowy pożyczki. Za podstawę prawną roszczenia powodów uznany został art.
405 k.c. Dla ustalenia wysokości bezpodstawnego wzbogacenia pozwanego
należało uwzględnić stwierdzoną nieważność - przewidzianych umową pożyczki
między powodami a pozwanym - odsetek umownych w postaci tzw. procentu
składanego, ze względu na zakaz anatocyzmu zawarty w art. 482 k.c. Z kolei
wysokość odsetek umownych przewidzianych w umowie pożyczki została uznana
za mającą charakter lichwiarski i za wymagającą obliczenia z uwzględnieniem celu,
w jakim umowa została zawarta (art. 56 i art. 65 k.c.), zgodnością z zasadą
sprawiedliwości społecznej oraz ekwiwalentnością świadczeń stron i w tym zakresie
nieważnością zastrzeżenia umownego (art. 58 k.c.). Kryterium oceny, pozwalające
uznać odsetki umowne za dopuszczalne stanowiła, mimo nie obowiązywania
w sprawie art. 359 § 21
k.c. wysokość do czterokrotności kredytu lombardowego.
W tej kwestii Sąd odwołał się do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada
4
2005 r., V CK162/05 (nie publ.). Ponad tą wysokość umówione odsetki „0,5% plus
22% VAT dziennie” zostały uznane za godzące w porządek prawny, jako rażąco
zaburzające ekwiwalentność świadczeń, sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego i mające charakter lichwiarski. Z tych względów zastrzeżenie odsetek
w takiej wysokości było nieważne na podstawie art. 58 § 3 w związku z art. 5 k.c.
W wyniku tego Sąd Okręgowy ustalił wysokość odsetek za okres od 27 lutego
2001 r. do 7 sierpnia 2013 r. na kwotę 699 106 złotych, co po dodaniu wielkości
pożyczki w kwocie 200 000 złotych dało ogólne zobowiązanie powodów na kwotę
899 106 złotych. Biorąc pod uwagę ustaloną wartość nieruchomości i odejmując od
niej wysokość zobowiązań powodów, do zapłaty na ich rzecz pozostała zasądzona
kwota 309 494 złotych.
Wniesioną przez powodów apelację Sąd Apelacyjny uznał w znacznej części
za nieuzasadnioną, przychylając się tylko do zarzutu, że odsetki od niezwróconej
pożyczki powinny zostać naliczone tylko do 20 stycznia 2010 r., tj. do czasu
rozliczenia stron na skutek wyrażenia przez pozwanego swojej woli zatrzymania dla
siebie przewłaszczonej nieruchomości. Wobec zarachowania długu powodów na
poczet wartości nieruchomości przewłaszczonej dla zabezpieczenia zwrotu
pożyczki wygasło zobowiązanie powodów do zwrotu tej pożyczki, a więc ich dług.
W tej sytuacji nie należały się po tym czasie odsetki, skoro przestało istnieć
zobowiązanie pieniężne, będące ich podstawą. Zobowiązanie odsetkowe powodów
zmniejszyło się więc o kwotę 154 910 złotych za okres od 21 stycznia 2010 r.
do 7 sierpnia 2013 r. i o tyle należało zwiększyć należność pozwanego względem
powodów, jednocześnie orzekając o oddaleniu powództwa i apelacji powodów
w pozostałych częściach. Odpowiednio do tego rozstrzygnięcia zostały obliczone
i orzeczone koszty postępowania.
W skardze kasacyjnej powódki B. R. od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia
11 grudnia 2013 r. w części dot. pkt I, ppkt 2, 3 i 4 oraz pkt II, III i IV ppkt 1 zostało
zarzucone Sądowi naruszenie prawa materialnego, tj. art. 481 § 1 w związku z art.
455 k.c. przez ich błędną wykładnię; art. 65 § 1 i 2 k.c. przez niewłaściwe
zastosowanie oraz art. 118 k.c. przez jego niezastosowanie. Skarżąca wniosła o
uchylenie zaskarżonego wyroku w zaskarżonej części i w tym zakresie przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania, z zasądzeniem kosztów postępowania.
5
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwany wniósł o jej oddalenie
i zasądzenie kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoznanie skargi należy zacząć od wykładni umowy pożyczki określonej
przez Kodeks cywilny (art. 720) jako umowy przez którą dający pożyczkę
zobowiązuje się przenieść na własność biorącego pożyczkę określoną ilość
pieniędzy (…), a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy (…).
Umowa zatem trwa dopóki biorący pożyczkę (pożyczkobiorca) nie zwróci kwoty
otrzymanej w wykonaniu umowy od dającego pożyczkę (pożyczkodawcy). Jeżeli
zatem z umowy stron nie wynika nic innego, to odsetki określone w tej umowie jako
wynagrodzenie za korzystanie z pieniędzy pożyczkodawcy należą się, co do
zasady w tej samej wysokości, jak umówiona przez cały czas trwania umowy.
Umowa zaś trwa od chwili jej zawarcia, wzmocnionego wydaniem przedmiotu
pożyczki (argument z art. 722 k.c.) aż do jej zwrotu, niezależnie od tego, że strony
określiły w umowie, kiedy ten zwrot powinien był nastąpić, a w rzeczywistości nie
nastąpił. Nie ma więc racji skarżąca twierdząc, że odsetki umowne należą się tylko
od chwili zawarcia umowy do terminu jej umówionego zwrotu, a za dalszy okres
należą się odsetki ustawowe. Rozumowanie takie wynika z przekonania, że odsetki
ustawowe są niższe od umownych, co przez wiele lat było utrwalone
w świadomości i sprawiało, iż wierzyciele tacy jak pozwany zastrzegał w umowach
pożyczki odsetki umowne. Jeżeli jednak mają one maksymalną wysokość (odsetki
maksymalne), dopuszczalną prawem ze względu na przepisy antylichwiarskie
(art. 359 § 21-3
k.c.), to może się okazać, że ich wysokość będzie niższa niż odsetek
ustawowych (jak w okresie deflacji, występującym w chwili rozpoznawania
niniejszej skargi). To sprawia, że należy dokonać obiektywnej oceny sytuacji
i z uwagi na możliwość różnej względem siebie wartości odsetek ustawowych
i umownych, tym bardziej traktować je jednolicie w całym okresie związania umową
pożyczki, czyli aż do chwili spełnienia obowiązku zwrotu przez pożyczkobiorcę.
Zatem chybiony jest zarzut podniesiony przez skarżącą odnośnie do naruszenia art.
65 § 1 i 2 k.c. przez Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku.
6
Podobnie należy ocenić zarzut dotyczący naruszenia art. 481 § 1 w związku
z art. 455 k.c. Trafne jest przy tym twierdzenie skarżącej, że zasadą jest
zasądzanie odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego od chwili
wymagalności zobowiązania do świadczenia, które w razie nieoznaczenia terminu
spełnienia i nie wynikania tego z właściwości zobowiązania powinno być spełnione
przez dłużnika niezwłocznie po wezwaniu go przez wierzyciela do wykonania
(art. 455 k.c.). Za takie wezwanie uważa się doręczenie pozwu pozwanemu,
z którego wynika żądanie spełnienia świadczenia pieniężnego w określonej
wysokości. Od tej wysokości i od chwili wezwania oblicza się odsetki w razie
orzeczenia uwzględniającego powództwo. Ma to jednak miejsce wtedy,
gdy powołany przepis ma zastosowanie w okolicznościach sprawy i gdy można
w chwili wniesienia pozwu określić wysokość świadczenia dłużnika.
W niniejszej sprawie jedynie może się wydawać, że należna kwota od
pozwanego była znana od początku prowadzenia sporu. W toku postępowania, jak
wynika z uzasadnienia Sądu pierwszej i drugiej instancji nastąpiło rozliczenie
umowy stron oraz określenie wartości nieruchomości, która decydowała
o wysokości przysługującej powodom należności. Nie bez znaczenia dla tej kwestii
jest także kontekst sytuacyjny, towarzyszący zawartej umowie pożyczki, który
wiązał się z umową przewłaszczenia na zabezpieczenie, a więc umową, której
celem było dokonanie przeniesienia własności nieruchomości dla zabezpieczenia
powinności pożyczkobiorcy zwrotu kwoty pożyczki z odsetkami (causa cavendi).
Umowa ta nie miała zatem na celu ostatecznego przewłaszczenia i rodzących się
z takim celem rozliczeń wynikających z różnicy wartości między uzyskaną przez
pozwanego pożyczkodawcę nieruchomością na własność a zobowiązaniem
pożyczkobiorcy wynikającym z kwoty pożyczki i odsetek, wskutek orzeczenia
sądowego obniżonych do wysokości odsetek maksymalnych, dopuszczonej
prawem (art. 359 § 21
k.c.). W tej kwestii należy podzielić stanowisko Sądu
Najwyższego zawarte w wyrokach: z dnia 23 czerwca 2005 r., II CK 742/04, nie
publ. oraz z dnia 13 maja 2011 r., V CSK 360/10, Mon. Pr. Bank. 2012, nr 5, s. 18).
Za wykładnią podniesionych przepisów przyjętą w zaskarżonym wyroku przemawia
również stanowisko skarżącej, która na skutek wniesionej apelacji uzyskała tym
wyrokiem podwyższone znacznie świadczenie zasądzone od pozwanego, a jego
7
obliczenie też okazało się możliwe dopiero w wyniku rozpoznania niniejszej sprawy,
nie było natomiast roszczeniem wywiedzionym pozwem.
W odniesieniu do zarzutu skargi kasacyjnej o przedawnieniu roszczenia
dodatkowego o odsetki liczone od dnia 11 stycznia 2002 r. należy stwierdzić,
że po pierwsze, wyjaśnione już zostało ze względu na pierwszy rozpatrywany
zarzut, iż zgodnie z trafnym stanowiskiem Sądu drugiej instancji odsetki
należały się pozwanemu za cały okres od udzielenia pożyczki do dnia jej zwrotu,
a w okolicznościach ustalonych w sprawie do dnia rozliczenia rachunkowego stron,
przez wyrażenie przez pozwanego woli zatrzymania dla siebie przewłaszczonej
nieruchomości i wynikającego z tego zarachowania długu powodów na poczet
wartości przewłaszczonej nieruchomości dla zabezpieczenia pożyczki, z którą
to chwilą dopiero wygasł ich dług. Tak więc nie ma przedawnienia odsetek, dopóki
istnieje dług główny. Po drugie, wbrew twierdzeniu skarżącej, w apelacji, której
wynik rozpoznania stanowi zaskarżony wyrok nie został podniesiony zarzut
przedawnienia, a zatem niezależnie od przesłanek merytorycznych, także względy
formalne sprzeciwiają się uwzględnieniu a nawet rozpatrywaniu podniesionego
zarzutu.
Mając to na uwadze należało na podstawie art. 39814
oddalić skargę
kasacyjną, rozstrzygając o kosztach postępowania na podstawie art. 98 w związku
z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
eb