Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 205/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 września 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący)
SSN Jolanta Frańczak (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z odwołania N. Sp. z o.o. w S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o wydanie pisemnej interpretacji,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 września 2015 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 25 lutego 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych w decyzjach z dnia 22 czerwca 2012 r.,
wydanych na podstawie art. 10 ust. 1 i 5 ustawy o swobodzie działalności
gospodarczej (obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 584) w związku z art.
2
83 ust. 1 pkt 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (obecnie jednolity
tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 121), uznał za nieprawidłowe stanowisko odwołującej
się N. Sp. z o.o. w kwestii wyłączenia z podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe bonów żywieniowych, które będą wydawane
pracownikom przedsiębiorcy oraz wyłączenia z podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe wartości finansowanych przez pracodawcę
bonów żywieniowych nie przekraczających miesięcznie kwoty 190 zł, które
upoważniają pracowników do zakupu posiłków w formie produktów spożywczych i
usług gastronomicznych. W uzasadnieniach decyzji podniesione zostało, że nie
podlegają wyłączeniu z podstawy wymiaru składek bony żywieniowe uprawniające
do zakupu produktów spożywczych, z których można sporządzić posiłek, a jedynie
bony żywieniowe, które zostaną zrealizowane w placówkach gastronomiczno -
restauracyjnych, barach, punktach gastronomicznych, stołówkach.
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w C. wyrokiem z
dnia 23 stycznia 2013 r. oddalił odwołania oraz zasądził od odwołującej się spółki
na rzecz organu rentowego kwotę 120 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa
procesowego.
Sąd Okręgowy ustalił, że odwołująca się N. Sp. z o.o. złożyła wniosek o
wydanie pisemnej interpretacji w trybie art. 10 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o
swobodzie działalności gospodarczej, wskazując, że zamierza wydawać bony
żywieniowe dla swoich pracowników, które sfinansuje ze środków obrotowych
bowiem nie posiada funduszu socjalnego. Do wydawania przedmiotowych bonów
spółka nie jest zobligowana odrębnymi przepisami bhp wynikającymi z prawa pracy
i związanymi ze szczególnymi obowiązkami pracodawcy, co oznacza, że nie będą
to bony na posiłki i napoje profilaktyczne. Mają je otrzymywać w kwocie nie
przekraczającej 190 zł miesięcznie wszyscy pracownicy lub wybrane grupy
pracowników, bez względu na warunki pracy, w jakich pracują. Spółka planuje
zakupić bony żywieniowe od C. Sp. z o.o., które będą uprawniać do nabycia
posiłków w formie produktów spożywczych i usług gastronomicznych. Bony będą
wymieniane na posiłki we wskazanych przez spółkę C. punktach akceptujących, do
których należą: przedsiębiorstwa z branży gastronomicznej, sklepy i sieci
handlowe. Odwołująca się spółka w uzasadnieniu złożonego wniosku podniosła, że
3
stosownie do treści § 2 ust. 1 pkt 11 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe (Dz.U. z 1998 r.
Nr 161, poz. 1106 ze zm.; dalej jako rozporządzenie z dnia 18 grudnia 1998 r.)
podstawy wymiaru składek nie stanowi wartość finansowanych przez pracodawcę
posiłków udostępnionych pracownikom do spożycia bez prawa do ekwiwalentu z
tego tytułu - do wysokości nie przekraczającej miesięcznie kwoty 190 zł, przy czym
za posiłki, o których mowa w tym przpisie rozumie się także bony żywieniowe.
Wskazała, iż w języku potocznym „posiłek” to pożywienie i bez znaczenia jest
postać posiłku oraz forma realizacji tego świadczenia. Istotne jest to, że ma to być
posiłek udostępniany pracownikowi do spożycia. Nie ma bowiem w powołanym
przepisie rozporządzenia z dnia 18 grudnia 1998 r. ograniczeń, które
wskazywałyby na jego zastosowanie, tylko wówczas, gdy posiłek będzie wydany
pracownikowi wyłącznie w formie rzeczowej. A zatem nie stanowi przeszkody dla
wyłączenia z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe
bonów żywieniowych okoliczność, iż pracownikom byłyby wydawane przez
pracodawcę kupony, bowiem przepis mówi o „wartości posiłków”. Brak możliwości
wymiany kuponu na ekwiwalent pieniężny realizuje kolejny warunek zwolnienia
bonów z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne. Odwołująca się
spółka podkreśliła, że odmienne stanowisko dotyczące bonów żywieniowych
zawiera wyjaśnienie Ministerstwa Polityki Społecznej z dnia 19 listopada 2004 r.
(DUS - 400 - 169/WB/04), zgodnie z którym przepis § 2 ust. 1 pkt 11
rozporządzenia z dnia 18 grudnia 1998 r. obejmuje swym zakresem wartość
przekazanych pracownikom bonów obiadowych, czy innych żywieniowych, pod
warunkiem, że bony te mogą być realizowane jedynie w placówkach
gastronomicznych, a to - restauracjach, barach, punktach gastronomicznych.
Sąd Okręgowy w tych okolicznościach faktycznych w pierwszej kolejności
podniósł, że stosownie do treści § 2 ust. 1 pkt 11 rozporządzenia z dnia 18 grudnia
1998 r. podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe nie
stanowi wartość finansowanych przez pracodawcę posiłków udostępnianych
pracownikom do spożycia bez prawa do ekwiwalentu z tego tytułu do wysokości
nie przekraczającej miesięcznie kwoty 190 złotych. Powołując się na stanowisko
4
przedstawione przez J. Budziszewskiego w artykule „Skutki prawne korzystania z
kuponów żywieniowych oraz kuponów żywieniowych dla celów profilaktycznych”
(Dor. Podat. 2005 nr 9, poz. 48) Sąd Okręgowy przyjął, że nie można wyłączyć z
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne wartości takich bonów
towarowych, które będą uprawniały pracowników do nabycia posiłków i produktów
spożywczych nie będących posiłkami zarówno w placówkach gastronomicznych,
jak i w sieciach handlowych i sklepach. Innymi słowy z takiego wyłączenia
skorzystać mogą tylko bony towarowe o wartości nie przekraczającej miesięcznie
190 złotych na zakup gotowych posiłków w placówkach gastronomicznych.
Wyłączenie z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne bonów
towarowych, przyznawanych pracownikom, które uprawniają do zakupu produktów
żywieniowych prowadziłoby do obejścia przepisów rozporządzenia z dnia 18
grudnia 1998 r. poprzez zastosowanie ich niezgodnie z ich celem, jakim było
finansowanie pracownikom posiłków gotowych do spożycia, a nie zapewnienie
dodatkowych środków pieniężnych, które nie podlegałyby „oskładkowaniu” na
zakup produktów spożywczych służących do przygotowania posiłków.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, po rozpoznaniu
apelacji N. Sp. z o.o., wyrokiem z dnia 25 lutego 2014 r. zmienił zaskarżony wyrok
oraz poprzedzające go decyzje organu rentowego i uznał za prawidłowe
stanowisko odwołującej się spółki przedstawione we wnioskach z dnia 11 czerwca
2012 r.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że Sąd pierwszej instancji dokonał błędnej
wykładni § 2 ust. 1 pkt 11 rozporządzenia z dnia 18 grudnia 1998 r., zgodnie z
którym podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne nie stanowi
wartość finansowanych przez pracodawcę posiłków udostępnianych pracownikom
do spożycia bez prawa do ekwiwalentu z tego tytułu do wysokości nie
przekraczającej miesięcznie kwoty 190 złotych. Ustawodawca w cytowanym wyżej
przepisie zamieścił jedynie dwa warunki konieczne do spełnienia, aby skorzystać z
możliwości wyłączenia z podstawy wymiaru składek wartości posiłków,
a mianowicie dostarczenia ich pracownikom do spożycia bez prawa do
ekwiwalentu oraz ograniczonych określoną kwotą. W ocenie Sądu Apelacyjnego
trudno stwierdzić w § 2 ust. 1 pkt 11 rozporządzenia z dnia 18 grudnia 1998 r.
5
istnienia takiego obostrzenia w zakresie miejsca realizacji bonów, na jakie
wskazuje Sąd Okręgowy. Uważna lektura wniosku odwołującej się spółki pozwala
na przyjęcie, że zamierza ona przedstawić pracownikom do dyspozycji bony
żywieniowe uprawniające do nabycia tylko i wyłącznie posiłków w formie produktów
spożywczych i usług gastronomicznych, z wyłączeniem możliwości nabycia za nie
innych produktów, nie będących posiłkami, w tym artykułów chemicznych,
odzieżowych, alkoholi, wyrobów tytoniowych, czy paliw. Natomiast inną kwestią,
nie obejmującą swym zakresem przedmiotu rozpoznania, pozostaje sposób
realizacji uzyskanego wyłączenia. Jednakże to, czy pracownik będzie przestrzegać
zasad dotyczących wymiany bonów żywieniowych na konkretne produkty, może
ewentualnie stanowić przedmiot kontroli ze strony organu rentowego w zakresie
prawidłowości odprowadzanych składek na ubezpieczenie społeczne. Sąd
Apelacyjny uwypuklił, że sama konstrukcja kuponów żywieniowych opisana przez
J. Budziszewskiego w artykule „Skutki prawne korzystania z kuponów
żywieniowych oraz kuponów żywieniowych dla celów profilaktycznych” (Dor. Podat.
2005 nr 9, poz. 48) nie pozwala na przyjęcie tezy postawionej przez Sąd
Okręgowy, iż wyłączenie przedmiotowych bonów towarowych z podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia społeczne prowadziłoby do obejścia przepisów, bowiem
zmierzałoby do zapewnienia pracownikom dodatkowych środków pieniężnych na
zakup produktów spożywczych służących do przygotowania posiłków.
Skarga kasacyjna organu rentowego – Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
została oparta na zarzucie naruszenia prawa materialnego - § 2 ust. 1 pkt 11
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w
sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenie emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.) przez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie wskutek uznania przez Sąd drugiej instancji,
że udostępnianie pracownikom bonów żywieniowych uprawniających do wymiany
ich w sieciach handlowych i sklepach na posiłki w formie produktów spożywczych i
usług gastronomicznych odpowiada dyspozycji tego przepisu, a ich wartość
podlega wyłączeniu z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i
rentowe.
6
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i zmianę
wyroku poprzez oddalenie apelacji odwołującej się spółki N. oraz zasądzenie na
jego rzecz kosztów procesu, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Skarżący wskazał, że wykładnia § 2 ust. 1 pkt 11 rozporządzenia z dnia 18
grudnia 1998 r. dokonana w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 września 2013 r.,
I UK 74/13 (LEX nr 1413495) powoduje, że bony (talony lub kupony) żywnościowe
(żywieniowe) uprawniające do nabycia posiłków lub artykułów spożywczych w
zakładach zbiorowego żywienia lub sieciach (placówkach) handlowych, które nie
zostały wydane przez pracodawcę na podstawie przepisów prawa pracy lub
postanowień układu zbiorowego pracy (art. 86 § 2 k.p.), nie podlegają wyłączeniu z
podstawy wymiaru składek na pracownicze ubezpieczenia emerytalne i rentowe w
rozumieniu § 2 pkt 11 rozporządzenia z dnia 18 grudnia 1998 r. Tym samym Sąd
drugiej instancji błędnie przyjął, że bony żywieniowe uprawniające do zakupu
produktów spożywczych są wolne od składek, co powoduje rozbieżności w
orzecznictwie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest uzasadniona. Sąd Najwyższy na temat wykładni § 2
ust. 1 pkt 11 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia
1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenie emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.)
wypowiedział się w wyrokach z dnia 10 września 2013 r., I UK 73/13 (OSNP 2014
nr 6, poz. 87) oraz I UK 74/13 (LEX nr 1413495 z glosą M. Gładoch i P. Baranika,
PiZS 2014 nr 8, s. 38-41), przyjmując, że bony (talony lub kupony) żywnościowe
(żywieniowe) uprawniające do nabycia posiłków lub artykułów spożywczych w
zakładach zbiorowego żywienia lub sieciach (placówkach) handlowych, które nie
zostały wydane przez pracodawcę na podstawie przepisów prawa pracy lub
postanowień układu zbiorowego pracy (art. 86 § 2 k.p.), nie podlegają wyłączeniu z
podstawy wymiaru składek na pracownicze ubezpieczenia emerytalne i rentowe w
7
rozumieniu § 2 pkt 11 rozporządzenia z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie
szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie
emerytalne i rentowe.
Dotychczas w orzecznictwie Sądu Najwyższego nie ma więc rozbieżności na
temat rozumienia cytowanego powyżej § 2 pkt 11 rozporządzenia z dnia 18 grudnia
1998 r., a do rozbieżności dochodzi jedynie w orzecznictwie sądów powszechnych,
czego przykładem jest między innymi zaskarżony skargą kasacyjną wyrok oraz
wyroki Sądu Apelacyjnego w Katowicach: z dnia 20 lutego 2008 r., III AUa 2028/06
(LEX nr 1027943), z dnia 13 kwietnia 2010 r., III AUa 3012/09 (LEX nr 1027944)
oraz z dnia 19 lutego 2012 r., III AUa 1457/12 (LEX nr 1342008).
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym sprawę w pełni podziela
dotychczasowe stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyrokach z dnia 10
września 2013 r. (I UK 73/13 i I UK 74/13), z którego wynika, że na podstawie § 2
pkt 11 rozporządzenia z dnia 18 grudnia 1998 r. wyłączeniu z podstawy wymiaru
składek podlega wyłącznie wartość finansowanych przez pracodawcę posiłków
udostępnianych pracownikowi do spożycia, które znajdują się w stanie nadającym
się do tego celu (spożycia) w miejscu i czasie pracy u zainteresowanego
pracodawcy. Tych wymagań nie spełniają bony żywnościowe (żywieniowe), które
miałyby być przyznawane przez spółkę N. wszystkim pracownikom do
zrealizowania we wskazanych im licznych punktach gastronomicznych lub sieciach
(jednostkach) handlowych, które oferują w zamian rozmaite produkty spożywcze, z
wyłączeniem artykułów chemicznych, wyrobów tytoniowych i alkoholowych.
Podkreślenia wymaga, iż rozporządzenie z dnia 18 grudnia 1998 r. wyłącznie w § 2
pkt 6 dopuszcza możliwość wyłączenia z podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne wartości świadczeń rzeczowych wynikających z
przepisów o bezpieczeństwie i higienie pracy oraz ekwiwalentów za te świadczenia
wypłacanych zgodnie z przepisami wydanymi przez Radę Ministrów lub
właściwego ministra, a także ekwiwalentów pieniężnych za pranie odzieży
roboczej, używanie odzieży i obuwia własnego zamiast roboczego oraz wartości
otrzymanych przez pracowników bonów, talonów, kuponów lub innych dowodów
uprawniających do otrzymania na ich podstawie napojów bezalkoholowych,
posiłków oraz artykułów spożywczych, w przypadku gdy pracodawca, mimo
8
ciążącego na nim obowiązku wynikającego z przepisów o bezpieczeństwie i
higienie pracy, nie ma możliwości wydania pracownikom posiłków i napojów
bezalkoholowych. A zatem obejmuje ono jedynie pracodawców, którzy na
podstawie art. 232 k.p. w związku z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 28
maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów (Dz.U. Nr 60, poz. 279
ze zm.) zobligowani są zapewnić nieodpłatnie pracownikom zatrudnionym w
warunkach szczególnie uciążliwych posiłki wydawane ze względów
profilaktycznych i napoje, których rodzaj i temperatura powinny być dostosowane
do rodzaju wykonywanej pracy, do grona których nie zalicza się odwołująca spółka
N.
Wobec powyższego nie znajduje uzasadnienia w odniesieniu do
odwołującej się spółki możliwość zastosowania regulacji zawartej w § 2 pkt 6
rozporządzenia z dnia 18 grudnia 1998 r., która zezwala na wydawanie bonów,
talonów, kuponów lub innych dowodów uprawniających do otrzymania na ich
podstawie napojów bezalkoholowych, posiłków oraz artykułów spożywczych. Do
rozważenia pozostaje zatem kwestia zastosowania regulacji zawartej w § 2 pkt 11
tego rozporządzenia, w myśl której podstawy wymiaru składek nie stanowi wartość
finansowanych przez pracodawcę posiłków udostępnianych pracownikom do
spożycia bez prawa do ekwiwalentu pieniężnego z tego tytułu – do wysokości
nieprzekraczającej miesięcznie kwoty 190 zł. W rozporządzeniu z dnia 18 grudnia
1998 r. ustawodawca nie zawarł definicji legalnej pojęcia „posiłek”, ale brak takiej
definicji ustawowej nie uprawnia do przyjęcia, że „posiłek” jest tożsamy z
„produktem spożywczym”. Pośrednio dostrzega to Sąd drugiej instancji, kiedy
wskazuje na możliwość dokonywania kontroli przez organ rentowy w zakresie
sposobu realizacji przez pracodawcę wyłączenia bonów żywieniowych z podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe, stwierdzając, że w dwóch
rozpoznawanych przed tym Sądem sprawach organ rentowy prawidłowo dokonał,
na skutek takiej kontroli, przypisu do podstawy wymiaru składek wartości
wydawanych bonów żywieniowych.
„Produktem spożywczym” jest z całą pewnością makaron, kasza, mąka,
drożdże, które nie nadają się do bezpośredniego spożycia, a więc nie każdy
produkt spożywczy może być potraktowany jako posiłek. Stąd istotne jest, aby
9
bony udostępniane pracownikom na podstawie § 2 pkt 11 rozporządzenia z dnia 18
grudnia 1998 r. uprawniały pracowników do otrzymania posiłku w postaci gotowej,
przetworzonej, a nie do nabywania produktów spożywczych służących do jego
przygotowania. Podczas dokonywania wykładni prawa należy przyjmować,
że wszelkie zwolnienia dotyczące wyłączenia z podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne danych przychodów są wyjątkiem, a ich zastosowanie nie
może odbywać się w oparciu o wykładnię rozszerzającą.
Nadto, jak zauważył Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 10 września 2013 r.
(I UK 73/13 i I UK 74/13) restrykcyjna dopuszczalność realizowania
profilaktycznych i „obligatoryjnych” posiłków i napojów również w formie bonów
żywnościowych wyłącznie w stosunku do pracowników zatrudnionych w
uciążliwych warunkach pracy i tylko wtedy, gdy pracodawca nie ma możliwości
wydania posiłków lub napojów w naturze, wyklucza interpretacyjną legalność
rozszerzania takich sposobów niepieniężnego wynagradzania. Możliwości i rygory
dopuszczalności wyłączenia wartości finansowanych posiłków udostępnianych
wszystkim pracownikom przez pracodawcę do spożycia z podstawy wymiaru
składek na pracownicze ubezpieczenia emerytalne i rentowe przewidziane w § 2
pkt 11 rozporządzenia z dnia 18 grudnia 1998 r. nie mogą być mniej restrykcyjne,
ani równe (tożsame) jak w przypadku obowiązkowej realizacji profilaktycznych
posiłków i napojów dla pracowników zatrudnionych wyłącznie w warunkach
szczególnie uciążliwych (art. 232 k.p.), dla których forma bonów żywnościowych
została wyjątkowo, wyraźnie i restrykcyjnie przewidziana w § 2 pkt 6 tego
rozporządzenia (por. A. Żarkowska „Podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia
społeczne”, Dor. Podat. 2014 nr 2, poz. 12).
Pozostając w tym nurcie rozważań stwierdzić należy, iż do podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe należy zaliczyć wartość
bonów żywieniowych, które uprawniają do nabywania produktów spożywczych,
bowiem na podstawie § 2 pkt 11 rozporządzenia z 18 grudnia 1998 r. zwolnione z
oskładkowania są wyłącznie wartości bonów uprawniających do spożycia posiłku,
który nadaje się do tego celu w miejscu i czasie pracy u zainteresowanego
pracodawcy (w stołówkach, barach, punktach gastronomicznych). A zatem Sąd
drugiej instancji zaskarżonym wyrokiem dokonał błędnej wykładni § 2 pkt 11
10
rozporządzenia z 18 grudnia 1998 r., przyjmując, że pracodawca chcąc skorzystać
z możliwości wyłączenia z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne
bonów żywieniowych wydawanych pracownikom powinien jedynie spełnić dwa
warunki, a mianowicie dostarczyć pracownikom bony żywieniowe bez prawa do
ekwiwalentu, a ich wartość ograniczyć do kwoty 190 zł.
Z tych względów, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c. w związku z
art. 108 § 2 k.p.c., orzekł jak w sentencji.