Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 739/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Maria Szulc
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa A. D. i J. D.
przeciwko K. Spółdzielni Mieszkaniowej w B.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 14 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 13 czerwca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 19 grudnia 2013 r. Sąd Okręgowy w B. zasądził od
pozwanej K. Spółdzielni Mieszkaniowej na rzecz powodów A. D. i J. D. jako
wierzycieli solidarnych kwotę 154.700,00 zł z ustawowymi odsetkami od dnia
22.03.2012r. do dnia zapłaty, oddalił powództwo co do odsetek za okres od
4.02.2012 r. do 21.03.2012 r., oraz umorzył w zakresie kwoty 74.300,00 zł, co do
której powodowie skutecznie cofnęli pozew. Sąd ustalił, że przedmiot sporu
stanowiło rozliczenia z tytułu nakładów na nieruchomość pozwanej Spółdzielni.
Nakłady te, w postaci pawilonu handlowego, wybudowała B. Ł., której Spółdzielnia
oddała w tym celu w dzierżawę działkę przy ul. D. w B. o pow. 950 m2
na
podstawie umowy z dnia 22 czerwca 1987 r. W dniu 24 maja 1990 r. pomiędzy B.
Ł. a powodami została zawarta umowa sprzedaży wybudowanego przez nią kiosku
o pow. zabudowy 75 m2
. Następnie w dniu 1 grudnia 1992 r. powodowie zawarli
z pozwaną porozumienie „o bezumownym korzystaniu z gruntu” zabudowanego
pawilonem, a 4 grudnia 1992 r. podpisali z nią umowę dzierżawy tego gruntu
o pow. 150 m2
. Umowę pozwana wypowiedziała powodom 27 grudnia 2006 r.,
domagając się zwrotu gruntu, po czym wystąpiła na drogę sądową o nakazanie
doprowadzenia gruntu do stanu pierwotnego przez rozbiórkę budynku murowanego
i wydanie gruntu w stanie wolnym. Żądanie zostało uwzględnione wyrokiem Sądu
Rejonowego w B. w części - Sąd nakazał A. i J. D. opuścić i wydać Spółdzielni
grunt w stanie wolnym, jednak oddalił powództwo o nakazanie rozbiórki budynku.
Strony prowadziły negocjacje w sprawie rozliczenia nakładów - pismem z dnia 17
sierpnia 2011 r. pozwana wyraziła zgodę na dokonanie rozliczeń przez zapłatę
kwoty 100 000 zł, którą następnie w piśmie z 18 października podwyższyła do
105 000 zł. Powodowie domagali się jednak deklaracji zapłaty przez pozwaną
kwoty 110 000 zł. Jednocześnie wskazali termin wydania gruntu na 31 stycznia
2012 r. Ostatecznie nieruchomość została zwrócona pozwanej przez powodów
3 lutego 2012 r.
Sąd Okręgowy ocenił, że powodowie umową z 24 maja 1990 r. nabyli od B.
Ł. roszczenie o zwrot nakładów w postaci pawilonu handlowego. Pozwana nie
3
kwestionowała prawa powodów do żądania zwrotu nakładów ani w trakcie umowy
dzierżawy, ani po jej zakończeniu, co wynika z jej pism kierowanych do powodów i
oświadczeń składanych w sprawach sądowych między stronami. Zdaniem Sądu
Okręgowego w ten sposób uznała roszczenie powodów co do zasady. Roszczenia
powodów nie uległy przedawnieniu na podstawie art. 677 k.c. w zw. z art. 694 k.c.
Roszczenia te zostały uznane w 2011 r., a grunt zwrócono pozwanej w dniu 3
lutego 2012 r. i od tego dnia dopiero biegł termin przedawnienia. Wartość nakładów
Sąd pierwszej instancji ustalił na kwotę 154 700 zł i kwotę tę zasądził na rzecz
powodów, jako podstawę prawną wskazując art. 676 k.c.
Sąd Apelacyjny, rozpoznający sprawę na skutek apelacji pozwanej wyrokiem
z dnia 13 czerwca 2014 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił
powództwo i orzekł o kosztach procesu.
Sąd ten zaakceptował przeprowadzoną przez Sąd pierwszej instancji
wykładnię umowy, którą powodowie zawarli z B. Ł. w dniu 24 maja 1990 r. i uznał,
że umowa ta skutecznie przeniosła na powodów wierzytelność o zwrot nakładów
na nieruchomość, przysługującą B. Ł. w stosunku do pozwanej na podstawie art.
676 k.c. w zw. z art. 694 k.c. Wprawdzie umowa dotyczyła sprzedaży kiosku,
którego właścicielką mieniła się B. Ł., a nie przelewu wierzytelności, jednak strony
napisały ją samodzielnie i to tłumaczy użycie niewłaściwych określeń prawnych,
które jednak, odczytywane w potocznym brzmieniu, oddawały intencję przelania
przez B. Ł. na powodów wszelkich uprawnień związanych z nakładami na budowę
pawilonu na nieruchomości pozwanej.
Sąd drugiej instancji podzielił natomiast stanowisko pozwanej, że roszczenie
powodów uległo przedawnieniu, a zaskarżony wyrok narusza art. 677 k.c. w zw.
z art. 694 k.c. w zw. z art. 117 k.c., art. 120 k.c., a także art. 123 § 1 pkt 2 k.c.
Jego zdaniem w rozpatrywanej sprawie znajduje zastosowanie wynikający
z art. 677 k.c. w zw. z art. 694 k.c. roczny termin przedawnienia, liczony od dnia
zwrotu rzeczy, przy czym Sąd Okręgowy błędnie przyjął, że bieg przedawnienia
rozpoczął się w dniu, kiedy powodowie zwrócili nieruchomość pozwanej. W ocenie
Sądu Apelacyjnego początek biegu przedawnienia łączyć należy z chwilą,
kiedy nieruchomość została zwrócona pozwanej przez B. Ł., ponieważ powodowie
4
dochodzą roszczenia, które od niej nabyli i które przysługiwało im w takim zakresie
jak cedentce. Według Sądu B. Ł. zwróciła pozwanej dzierżawioną działkę, gdy po
zawarciu z powodami umowy w dniu 24 maja 1990 r. pozostawiła nieruchomość,
którą powodowie przejęli w bezumowne korzystanie. Sąd drugiej instancji
podkreślił, że pozwana wiedziała o tym, iż nieruchomość nie jest już we władaniu B.
Ł. lecz przejęli ją powodowie, co wynikało także z oświadczenia B. Ł. w umowie i
nie sprzeciwiała się temu, podejmując w ten sposób samodzielne decyzje władcze
w stosunku do nieruchomości. Te fakty skłoniły Sąd odwoławczy do wniosku,
że pozwana i B. Ł. przez fakty konkludentne rozwiązały łączącą je umowę
dzierżawy, przy czym zwrot przedmiotu dzierżawy pozwanej nastąpił przez
przejęcie władztwa nad nim, a nie przez wydanie rzeczy. Zdaniem Sądu drugiej
instancji powodowie nie wstąpili w miejsce B. Ł. do nadal obowiązującej umowy
dzierżawy, ponieważ do przejęcia długu w drodze umowy pomiędzy powodami a B.
Ł. niezbędna byłaby zgoda wierzyciela (art. 519 § 2 pkt.2 k.c.), której wyrażenie
przez pozwaną nie zostało wykazane. Według Sądu przesądza o tym zawarcie
przez strony 1 grudnia 1992 r. porozumienia „w sprawie bezumownego korzystania”
przez powodów z przedmiotowej nieruchomości, a następnie zawarcie osobnej
umowy dzierżawy z dnia 4 grudnia 1992 r. Zdaniem Sądu nieracjonalne byłoby
przyjęcie, że zwrot rzeczy przez B. Ł. nastąpił dopiero po ponad 20-tu latach.
Ostatecznie Sąd drugiej instancji uznał, że przejęte przez powodów
roszczenie B. Ł. o zwrot nakładów przedawniło się nie później niż z upływem maja
1991 r. Termin przedawnienia nie mógł więc zostać przerwany wskutek uznania
przez pozwaną długu w korespondencji toczącej się między stronami w latach
2007-2012.
Rozważając, czy nie zachodziły podstawy do uwzględnienia żądania
pozwu w części dotyczącej nakładów jakie poczynili na nieruchomość sami
powodowie, Sąd Apelacyjny stwierdził, że materiał dowodowy sprawy nie dawał
do tego podstaw.
Powodowie zaskarżyli wyrok Sądu Apelacyjnego w całości skargą
kasacyjną opartą na obu podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c. W ramach podstawy
naruszenia prawa materialnego zgłosili zarzuty błędnej wykładni art. 677 k.c. w zw.
5
z art. 694 k.c. przez przyjęcie, że bieg terminu przedawnienia rozpoczął się
w 1990 r. oraz nieuzasadnionego niezastosowania art. 5 k.c. w zw. z art. 677 k.c.
w zw. z art. 694 k.c.
Naruszenie przepisów postępowania, mające istotny wpływ na wynik
sprawy upatrywali w uchybieniu art. 227 k.p.c. przez oddalenie ich wniosku
dowodowego.
We wnioskach skarżący domagali się uchylenia zaskarżonego wyroku
i zasądzenia od pozwanej na ich rzecz powodów solidarnie kwoty 154 700,00 zł
z ustawowymi odsetkami od dnia 22 marca 2012 r. do dnia zapłaty oraz
rozstrzygnięcia w przedmiocie kosztów za obie instancje i postępowanie kasacyjne,
ewentualnie żądali uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 227 k.p.c. nie może zostać uwzględniony. Wprawdzie
odmowa przeprowadzenia przez sąd dowodu zgłoszonego przez stronę w celu
wykazania okoliczności istotnej dla rozstrzygnięcia sprawy może uchybiać
temu przepisowi (w zw. z art. 217 § 1 k.p.c. - por. uzasadnienie wyroku Sądu
najwyższego z dnia 4 listopada 2008 r., I PK 57/08 i z dnia 12 kwietnia 2000 r.,
IV CKN 20/00, nie publ.), jednak aby skutecznie powołać się na błędne
postanowienie dowodowe w postępowaniu kasacyjnym niezbędne było zwrócenia
sądowi uwagi na popełnione uchybienie w toku posiedzenia (art. 162 k.p.c.,
stosowanego w postępowaniu apelacyjnym na podstawie art. 391 § 1 k.p.c.).
Powodowie tego wymagania nie dopełnili.
Uzasadnione są natomiast podniesione przez nich zarzuty naruszenia prawa
materialnego. Skarżący od początku sporu podnosili, że w wyniku umowy zawartej
z B. Ł. i za zgodą pozwanej wstąpili w miejsce dotychczasowego dzierżawcy do
umowy dzierżawy, a więc że umowa z 24 maja 1990 r. zawierała nie tylko cesję
wierzytelności z tytułu nakładów ale stanowiła także podstawę przejęcie
pozostałych uprawnień i zobowiązań z umowy dzierżawy. Wskazywali,
że kontynuowali wykonywanie tej umowy. Sąd Apelacyjny przyjął przy tym,
że zawarte w umowie z 24 maja 1990 r. oświadczenie B. Ł. o poinformowaniu
6
pozwanej o zawarciu umowy i przekazaniu powodom pawilonu odpowiadało
rzeczywistości i że pozwana nie sprzeciwiała się tym czynnościom prawnym i
faktycznym. Ustalił także, że umowa dzierżawy z B. Ł. nie została formalnie
rozwiązana, że powodowie od maja 1990 r. samodzielnie użytkowali grunt z
pawilonem i że dopiero po ponad dwóch latach, w grudniu 1992 r. doszło do
pisemnego uregulowania stosunków między stronami, najpierw w drodze zawarcia
umowy nazwanej porozumieniem w sprawie bezumownego korzystania
z nieruchomości, a następnie przez podpisanie umowy dzierżawy z dnia 4 grudnia
1992 r. Ustalił także, że pozwana nie tylko nie kwestionowała wcześniej uprawnień
powodów do rozliczenia wierzytelności z tytułu nakładów, przeciwnie - uznawała je.
Z ustaleń Sądu Okręgowego wynika, że takie stanowisko pozwana prezentowała
nie tylko z korespondencji między stronami ale także w oświadczeniach składanych
we wcześniej toczących się procesach, których przedmiotem było m.in. żądanie
od powodów przywrócenia stanu poprzedniego nieruchomości, wywiedzione z art.
676 k.c. w zw. z art. 694 k.c. Wszystkie te okoliczności faktyczne Sąd Apelacyjny
bez jakiejkolwiek analizy skwitował stwierdzeniem, że nie została wykazana zgoda
wierzyciela na przejęcie długu. Wprawdzie, zgodnie z art. 522 k.c. zgoda
wierzyciela na przejęcie długu wymaga formy pisemnej, jednak wskazywane przez
Sąd Okręgowy materiały dowodowe mają charakter dokumentów i bez
przeanalizowania ich treści stwierdzenie, że powodowie nie dowiedli wyrażenia
zgody przez wierzyciela, która mogła być udzielona również następczo, uznać
trzeba za nieumotywowane. Niewystarczające jest odwołanie się do faktu
podpisania przez strony po ponad 2 latach od przejęcia gruntu i pawilonu przez
powodów porozumienia „o bezumownym korzystaniu”, które w istocie było umową
regulującą stosunki między stronami na przyszłość. Konieczna natomiast byłaby
ocena zdarzeń wcześniejszych, ukierunkowana na stwierdzenie, czy powodowie
kontynuowali za zgodą pozwanej umowę wiążącą ją wcześniej z pozwaną B. Ł. i
czy oraz jakie znaczenie miało to dla ustalenia chwili rozpoczęcia się biegu
przedawnienia dochodzonych roszczeń przewidzianego w art. 677 w zw. z art. 694
k.c.
Zgodzić się też należy ze skarżącymi, że pojęcie zwrotu rzeczy, jakim
posługuje się art. 677 k.c., uznając je za zdarzenie wyznaczające początek biegu
7
rocznego terminu przedawnienia m.in. roszczenia o zwrot wartości nakładów,
rozumiane być musi ściśle i w powiązaniu z celem jakiemu służy. Zgodnie z treścią
art. 705 k.c. po zakończeniu umowy dzierżawy dzierżawca powinien zwrócić
przedmiot dzierżawy w stanie w jakim powinien się znajdować stosownie do
przepisów o wykonywaniu dzierżawy. Zwrot przedmiotu dzierżawy ma więc
zapewnić wydzierżawiającemu faktyczną możliwość zbadania jego stanu,
co wymaga przejęcia rzeczy w rzeczywiste władanie (por. powoływany przez
skarżącego wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 2010 r., IV CSK 138/10, nie
publ. i przytoczone w nim orzecznictwo). Zwrot rzeczy polega więc na przekazaniu
jej wynajmującemu (wydzierżawiającemu) w taki sposób, aby był świadom, iż rzecz
zostaje mu oddana do dyspozycji z uwagi na zakończenie się stosunku najmu
(dzierżawy) i miał zapewniony swobodny dostęp i możliwość sprawdzenia jej stanu.
Zwrot rzeczy musi być czynnością jednoznaczną także dla posiadacza oddającego
rzecz, ze względu na krótki termin przedawnienia wzajemnych roszczeń
przewidzianych w tym przepisie. Jeżeli do zwrotu rzeczy w takim rozumieniu nie
doszło, roszczenie o zwrot nakładów przedawnia się według zasad ogólnych (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 1972 r., I CR 622/72, OSPiKA
1974/2/29).
Wreszcie na uwzględnienie zasługiwał także zarzut nierozważenia przez Sąd
Apelacyjny zachowania pozwanej - która akceptowała i uznawała wielokrotnie
i trwale prawa powodów do nakładów na nieruchomości, także w aspekcie
przysługujących uprawnień do ich rozliczenia po zakończeniu umowy -
w kategoriach działań podlegających ocenie z punktu widzenia zgodności
podniesienia zarzutu przedawnienia z zasadami współżycia społecznego.
Ocena czy zarzut przedawnienia nie stanowi nadużycia prawa podmiotowego
dokonywana jest przy uwzględnieniu wszelkich okoliczności, zarówno leżących po
stronie dłużnika jak i wierzyciela, przy czym zachowania dłużnika mogące stwarzać
u wierzyciela, nawet bez winy dłużnika, przeświadczenie, iż zostanie zaspokojony
i nie ma powodu do kierowania sporu na drogę sądową jest powszechnie
uznawane za jedną z przyczyn mogących przemawiać za zastosowaniem art. 5 k.c.
8
Z przytoczonych względów, uwzględniając zarzuty zgłoszone w podstawie
z art. 3983
§ 1 k.c., należało uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do
ponownego rozpoznania na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
Rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego wynika z treści art.
108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
kc