Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 687/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Owczarek (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa H. Spółki Akcyjnej w W.
przeciwko Gminie Miasta E.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 22 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 kwietnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Powódka H. Spółka Akcyjna wniosła o zasądzenie od pozwanej Gminy
Miasta E. kwoty 200 000 zł tytułem zwrotu nienależnego świadczenia z tytułu kary
umownej. Nadto domagała się ustalenia nieistnienia obowiązku zapłaty na rzecz
pozwanej kary umownej w kwocie 100.000 zł począwszy od 2012 r. Żądania
uzasadniała nieważnością zawartej przez strony w dniu 22 lutego 2007 r. umowy
sprzedaży w części dotyczącej kary umownej oraz zarzucała jej nadmierne
wygórowanie.
Wyrokiem dnia 16 października 2013 r. Sąd Okręgowy w E. oddalił
powództwo w oparciu o następujące ustalenia faktyczne.
W dniu 6 listopada odbył się pierwszy ustny przetarg nieograniczony na
sprzedaż nieruchomości położonej w E. przy ul. T. stanowiącej działkę nr 299/58.
Komisja przetargowa poinformowała uczestników przetargu, że nieruchomość
położona jest na terenach uzbrojonych w media komunalne, przebiega przez nią
sieć wodociągowa, telekomunikacyjna, kanalizacyjna energetyczna oraz nieczynna
sieć gazowa. Ewentualne doprowadzenie uzbrojenia i usunięcie kolizji z istniejącym
uzbrojeniem odbędzie się staraniem i na koszt nabywcy. Przetarg wygrała powódka.
Umową sprzedaży z dnia 22 lutego 2007 r. pozwana przeniosła na powódkę prawo
własności przedmiotowej nieruchomości za kwotę 817.400 zł. W § 7 umowy
ustalono, że powódka jest zobowiązana do zakończenia zabudowy przedmiotowej
nieruchomości budynkiem hotelowym w terminie do 31 grudnia 2009 r. Powódka
oświadczyła, że w przypadku niedotrzymania terminu zakończenia budowy
zobowiązuje się do zapłacenia na rzecz Gminy kary umownej w wysokości
100 000 zł za każdy rok zwłoki, płatnej do dnia 31 stycznia każdego roku i co do tej
płatności poddaje się rygorowi egzekucji. Strony ustaliły, że za zakończenie
zabudowy uważa się wybudowanie budynku w stanie surowym zamkniętym.
Po zawarciu umowy w toku przygotowywania na zlecenie powódki dokumentacji
geologiczno - inżynierskiej okazało się, że koszt uzbrojenia terenu, przełożenia
sieci telekomunikacyjnej, wycinki drzew, przyłączenia kanalizacji sanitarnej
i deszczowej, usunięcia kolizji energetycznej wynosi ponad 3 700 000 zł,
w następstwie czego powódka uznała budowę hotelu za całkowicie nieopłacalną.
Nie przyniosły rezultatu starania powódki o przedłużenie terminu wybudowania
obiektu oraz o zamianę działki. Powódka wycofała w dniu 21 lutego 2008 r. wniosek
3
o wydanie pozwolenia na budowę i postępowanie w tej sprawie zostało umorzone.
Powódka skierowała do pozwanej w piśmie z 28 stycznia 2013 r. oświadczenie,
że nie wybuduje na przedmiotowej nieruchomości gruntowej hotelu, ani żadnego
innego budynku oraz stwierdziła, że § 7 umowy narusza przepisy prawa i dlatego
brak jest podstaw do obciążania jej karą umowną .
W motywach prawnych rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy wskazał, że powódka
nie mogła jednostronnym oświadczeniem zmienić treści łączącej strony umowy.
Oświadczenie to nie spowodowało powstania nowego stanu prawnego, w którym
nie dojdzie do wykonania umowy, a skutek taki mógłby nastąpić jedynie
w przypadku upadku umowy przez jej rozwiązanie albo uchylenie się od skutków
prawnych oświadczenia woli. Jako niedopuszczalne ocenił uchylenie się od zapłaty
kary umownej jedynie na podstawie oświadczenia, że zobowiązany dłużnik
nie spełni świadczenia na rzecz wierzyciela. Powódka nadal pozostaje więc
w zwłoce w wykonaniu zobowiązania. Jako bezpodstawny ocenił podniesiony przez
powódkę zarzut nieważności klauzuli kary umownej zawartej w § 7 umowy
z powodu nie określenia w niej sumy kary umownej, wbrew wymaganiu
określonemu w art. 483 § 1 k.c. Strony określiły w umowie stawkę kwotową kary
i odniosły ją do jednostki czasu, tj. każdego roku zwłoki. Nie musiały tego uczynić
przez procentowe odniesienie się do ceny za nieruchomość. Nie było uzasadnione
- wbrew stanowisku powódki - ograniczenie czasu naliczania kary, w sytuacji, gdy
nie było możliwe określenie z góry okresu zwłoki. Odnosząc się do zarzutu
nadmiernego wygórowania wysokości kary umownej za rok 2012 i lata następne,
Sąd Okręgowy stwierdził, że powinien on mieć formę zarzutu miarkowania kary
umownej i w tej postaci mógłby być zgłoszony, jednak nie w obecnej sprawie,
a w sprawie o zapłatę kary umownej jako zarzut obronny. Powódka natomiast,
wnosząc o ustalenie nieistnienia obowiązku zapłaty kary umownej począwszy
od 2012 r., nie domagała się w istocie jej zmniejszenia, lecz żądała ukształtowania
na nowo stosunku prawnego łączącego ją z pozwaną, co w świetle art. 189 k.p.c.
jest niedopuszczalne. Wskazał, że art. 5 k.c., na który powoływała się powódka
nie może stanowić podstawy uzasadniającej roszczenie.
Wyrokiem z dnia 10 kwietnia 2014 r. Sąd Apelacyjny na skutek apelacji
powódki zmienił wyrok Sądu Okręgowego przez uwzględnienie powództwa.
4
Nie podejmując oceny zarzutów zawartych w pisemnej apelacji powódki,
Sąd Apelacyjny uznał, że zastrzeżenie zawarte w § 7 łączącej strony umowy nie
stanowi kary umownej w rozumieniu art. 483 k.c. Przepis ten pozwala na
zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania podczas, gdy obowiązek wybudowania przez powódkę hotelu klasy
ekonomicznej nie stanowi zobowiązania w rozumieniu prawa cywilnego. Zgodnie
z art. 353 § 1 k.c., podstawowym elementem zobowiązania jest wierzytelność,
tj. możliwość żądania od dłużnika świadczenia. Elementem wierzytelności jest
także uprawnienie kształtujące, tj. kompetencja do spowodowania zmiany albo
wygaśnięcia zobowiązania przez jednostronne oświadczenia woli wierzyciela np.
prawo do odstąpienia od umowy. Korelatem wierzytelności jest dług.
W okolicznościach rozpoznawanej sprawy natomiast obowiązkowi wybudowania
hotelu przez powódkę nie odpowiada roszczenie pozwanej o jego wykonanie.
Trudno też dopatrzyć się chronionego prawem interesu pozwanej.
Niewybudowanie hotelu co do zasady nie może powodować szkody w majątku
pozwanej. Zastrzeżenie kary umownej za brak wykonania świadczenia, które nie
stanowi zobowiązania i ze swej natury nie może generować szkody w majątku
wierzyciela, jest sprzeczne z prawem. W konsekwencji tego uznał, że zapłacona
przez powódkę kara umowna, której zastrzeżenie jest nieważne z powodu
sprzeczności z art. 484 § 2 k.c. i art. 58 § 1 k.c., stanowi świadczenie nienależne
podlegające zwrotowi na podstawie art. 410 § 2 w zw. z art. 411 pkt 1 k.c.
W skardze kasacyjnej pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego skarżąca
zrzuciła:
1/ naruszenie art. 483 § 1 k.c. w zw. z art. 353 § 1 k.c. przez niewłaściwe
zastosowanie i błędne uznanie że zastrzeżenie kary umownej z tytułu zwłoki
w wybudowaniu hotelu nie stanowi kary umownej, gdyż obowiązek jego
wybudowania nie jest zobowiązaniem w rozumieniu art. 353 § 1 k.c. i pozwanej nie
przysługuje roszczenie o wykonanie tego zobowiązania,
2/ naruszenie art. 3531
§ 1 k.c. w zw. z art. 483 § 1 k.c. przez niewłaściwe
zastosowanie i błędne uznanie, że zastrzeżenie umowne dotyczące zapłaty kary
umownej przez powódkę jest nieważne, podczas gdy to same strony ustaliły jego
5
treść w ramach swobody umów, a cel tego zapisu nie sprzeciwia się właściwości
(naturze) stosunku, ustawie, ani zasadom współżycia,
3/ naruszenie art. 483 § 1 w zw. z art. 410 § 2 w zw. z art. 411 pkt 1 k.c.
w zw. z art. 58 § 1 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie i błędne uznanie,
że zapłata przez powódkę na rzecz pozwanej kar umownych stanowiła świadczenie
nienależne, gdyż obowiązek ten wynikał z nieważnej czynności prawnej,
4/ naruszenie art. 484 § 2 k.c. w zw. z art. 410 § 2 w zw. z art. 58 § 1 k.c.
przez niewłaściwe zastosowanie i błędne uznanie, że zapłata przez powódkę na
rzecz pozwanej kar umownych stanowiła świadczenie nienależne wynikające
z nieważnej czynności prawnej i była sprzeczna z instytucją miarkowania kary
umownej,
5/ naruszenie art. 189 k.p.c. w zw. z art. 483 § 1 k.c. w zw. z art. 353 § 1 k.c.
w zw. z art. 58 § 1 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie i błędne uznanie,
że roszczenie powódki o ustalenie nieistnienia dalszego obowiązku zapłaty kary
umownej zasługiwało na uwzględnienie, gdyż obowiązek ten wynikał z nieważnego
zastrzeżenia zapłaty kar umownych.
Wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego ewentualnie o uchylenie wyroku oraz oddalenie apelacji
powódki i zasądzenie na rzecz pozwanej kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art 353 k.c., zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może
żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien je spełnić. W tak
skonstruowanym zindywidualizowanym stosunku cywilnoprawnym, którego
stronami są dłużnik i wierzyciel, dłużnik jest obowiązany do określonego
zachowania, a wierzyciel jest z tego powodu uprawniony. Funkcjonujące w obrocie
prawnym zobowiązania odbiegają jednak często od tego modelu zobowiązania,
który strony mogą modyfikować według swego uznania w granicach określonych
w art. 3531
k.c. Świadczenie może bowiem składać się z wielu zachowań, a każda
ze stron może być jednocześnie uprawniona albo zobowiązana. Celem
świadczenia jest zapewnienie wierzycielowi określonej korzyści z wykonania
6
zobowiązania, tj. zaspokojenie jego interesu. Podstawę ustalenia, o jaki konkretnie
interes chodzi stanowi całokształt okoliczności towarzyszących powstaniu danego
stosunku zobowiązaniowego. Jak przyjmuje się w nauce prawa cywilnego
i judykaturze, o powstaniu i bycie zobowiązania rozstrzyga istnienie znajdującego
wyraz w jego treści godnego ochrony interesu wierzyciela (wyrok SN z dnia
12 marca 2010 r., III CNP 27/09, nie publ.). Interes ten, o charakterze
prywatnoprawnym, może mieć wartość majątkową albo niemajątkową.
Na tym tle rozstrzygające znaczenie w sprawie ma w pierwszej kolejności
kwestia, czy świadczenie powódki w postaci wybudowania hotelu na nabytej od
pozwanej nieruchomości, obwarowane na wypadek niedotrzymania terminu jego
spełnienia karą umowną, rzeczywiście zaspakajało godny ochrony prawnej interes
powódki wyrażający się w zapewnieniu jej określonej korzyści z wykonania
zobowiązania
Kwestia ta, pozostająca poza ustalonym stanem sprawy, poddanym pod
osąd Sądów orzekających w sprawie, znalazła wyraz po raz pierwszy w pisemnych
motywach zaskarżonego wyroku. Kwestionując je w skardze kasacyjnej w ramach
zarzutu naruszenia art. 353 § 1 k.c., skarżąca powołała się na okoliczności dające
podstawę do ustalenia istnienia po jej stronie interesu w wykonaniu przez powódkę
tego zobowiązania, trafnie przypisując im zasadnicze znaczenie dla oceny, czy
przepis ten został prawidłowo zastosowany. Twierdzenia te i okoliczności nimi
objęte te nie były przedmiotem odniesienia się Sądów orzekających do których
należy merytoryczne rozpoznanie sprawy.
O prawidłowym albo nieprawidłowym zastosowaniu prawa materialnego można
mówić wówczas, gdy ustalenia stanowiące podstawę wydania zaskarżonego
wyroku pozwalają na ocenę możliwości jego zastosowania. Brak stosownych
ustaleń nie uzasadnia wprost zarzutu naruszenia prawa materialnego przez
niewłaściwe zastosowanie powoduje natomiast, że zarzutu takiego nie można
ocenić jako bezzasadnego.
Z tych względów uzasadniony okazał się wniosek skarżącej o uchylenie na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. zaskarżanego wyroku i przekazania sprawy Sądowi
7
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania. Jako przedwczesne ocenić należy
w tej sytuacji dalsze zarzuty wniesionej skargi kasacyjnej.
W związku z podniesionym w apelacji powódki i wcześniej nie rozpoznanym
zarzutem błędnej wykładni art. 483 § 1 k.c. wskazać trzeba, że nie określenie
w umowie końcowego terminu naliczania kar umownych ani ich kwoty
maksymalnej, prowadzi do obciążenia zobowiązanego tym świadczeniem
w nieokreślonym czasie, a więc w istocie tworzy zobowiązanie wieczne,
niekończące się. Takie ukształtowanie zobowiązania zapłaty kary umownej, nie
spełnia należącego do jego istoty wynikającego z art. 483 § 1 k.c. wymagania
określenia sumy pieniężnej podlegającej zapłacie w związku z niewykonaniem lub
nienależytym wykonaniem zobowiązania niepieniężnego. Wymóg ten jest spełniony,
gdy strony z góry określają wysokość kary umownej, albo gdy w treści umowy
wskazują podstawy do definitywnego określenia jej wysokości.
kc