Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II KK 283/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Waldemar Płóciennik (przewodniczący)
SSN Andrzej Stępka
SSA del. do SN Jerzy Skorupka (sprawozdawca)
Protokolant Małgorzata Sobieszczańska
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Barbary Nowińskiej,
w sprawie P. P.
oskarżonego z art. 13 § 1 kk.k. w zw. z art. 286 § 1 k.k. i in.
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 3 grudnia 2015 r.,
kasacji, wniesionej przez Prokuratora Generalnego
od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 25 marca 2015 r., zmieniającego wyrok Sądu Rejonowego w P.
z dnia 27 października 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania w postępowaniu
odwoławczym.
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy w P. wyrokiem z dnia 27 października 2014 r., uznał P. P. za
winnego popełnienia przestępstwa z art. 13 § 1 KK w zw. z art. 286 § 1 KK w zb. z
2
art. 270 § 1 KK w zw. z art. 11 § 2 KK, za co wymierzył mu karę 8 miesięcy
pozbawienia wolności, której wykonanie zawiesił na okres 3 lat próby.
Apelację od tego wyroku wniósł obrońca oskarżonego zaskarżając go w
całości i zarzucając m.in. obrazę przepisu prawa materialnego, tj. art. 286§1 KK
poprzez jego niewłaściwe zastosowanie oraz obrazę przepisu prawa materialnego,
tj. art. 270§1 KK w zw. z art. 115§14 KK poprzez niewłaściwą jego wykładnię.
Po rozpoznaniu apelacji Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 25 marca
2015 r. zmienił zaskarżony wyrok i uniewinnił P. P. od popełnienia zarzuconego mu
przestępstwa.
Kasację od tego wyroku wywiódł Prokurator Generalny, zaskarżając wyrok
Sądu Okręgowego w W. w całości na niekorzyść P. P. i zarzucając rażące i mające
istotny wpływ na treść orzeczenia naruszenie przepisów prawa procesowego, tj. art.
457 § 3 KPK, art. 410 KPK oraz art. 424 § 1 KPK w zw. z art. 458 KPK polegające
na tym, że Sąd Okręgowy orzekając odmiennie co do istoty i przyjmując, że
oskarżony nie wyczerpał znamion przestępstwa określonego w art. 13 § 1 KK w zw.
z art. 286 § 1 KK w zb. z art. 270 § 1 KK w zw. z art. 11 § 2 KK w postaci
przypisanej mu wyrokiem Sądu Rejonowego w P., w uzasadnieniu swojego
orzeczenia nie przeprowadził całościowej analizy i oceny materiału dowodowego
ujawnionego na rozprawie oraz pominął istotne okoliczności dotyczące działania
oskarżonego w celu osiągnięcia korzyści majątkowej mające znaczenie dla
dokonania oceny prawnej jego zachowania, a także bez istnienia ku temu w
postępowaniu odwoławczym podstaw do zastosowania zakazu reformationis in
peius, powołał jako powód uniemożliwiający utrzymanie w mocy wyroku
skazującego przepis art. 434 § 1 KPK, co w konsekwencji doprowadziło do rażącej
obrazy przepisów prawa karnego materialnego, tj. art. 286 § 1 KK i art. 270 § 1 KK
poprzez ich niezastosowanie oraz do wydania wadliwego orzeczenia w przedmiocie
zmiany wyroku sądu pierwszej instancji i uniewinnienia P. P. od popełnienia
zarzucanego mu czynu.
Podnosząc taki zarzut, skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w
całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje. Kasacja okazała się zasadna w
zakresie, w którym kwestionuje trafność powołania się przez sąd odwoławczy na
3
zakaz reformationis in peius, jako uniemożliwiający utrzymanie w mocy wyroku
skazującego za przestępstwo z art. 270 § 1 KK, co w konsekwencji doprowadziło
do rażącej obrazy wymienionego przepisu poprzez jego niezastosowanie. Autor
kasacji zasadnie podniósł, że „jeśli z analizy całości materiału dowodowego sprawy,
w tym ustaleń opisanych w uzasadnieniu wyroku sądu odwoławczego wynika
podrobienie, a nie przerobienie przez oskarżonego faktur VAT […], dokonanie w
tym zakresie zmiany opisu czynu przez zastosowanie innego z czasownikowych
znamion typu przestępstwa z art. 270 § 1 KK, nie powinno być uznawane za
naruszenie zakazu reformationis in peius”.
Zważyć należy, że w toku postępowania pierwszoinstancyjnego zostało
ustalone, że P. P. dokonał na komputerze innej osoby modyfikacji dwóch faktur
VAT wcześniej sporządzonych przez innego pracownika przedsiębiorstwa, w
którym był zatrudniony, przez usunięcie z nich kilkunastu pozycji towarów,
zmniejszając tym kwotę do zapłaty z 694,90 zł do 113,76 zł oraz z 1659,31 zł do
70,88 zł. Takie zachowanie oskarżonego zostało ocenione jako przerobienie dwóch
faktur VAT przez usunięcie z nich odpowiednich pozycji i w konsekwencji –
zmniejszenie kwoty do zapłaty.
Po rozpoznaniu apelacji wniesionej jedynie na korzyść oskarżonego, sąd
odwoławczy uznał, że „oskarżony zmodyfikował elektroniczny zapis dokumentów, a
następnie je wydrukował”. Takie zachowanie wypełnia ustawowe znamię
„podrobienia” dokumentu, a nie jego „przerobienia”, gdyż „z materiału dowodowego
ujawnionego w sprawie nie wynika, aby oskarżony dopuścił się ingerencji w materię
tych dokumentów”. Zważywszy zaś na kierunek apelacji, „ewentualna modyfikacja
opisu czynu byłaby działaniem wbrew zakazowi reformationis in peius. […]
Wymieniony zakaz obejmuje bowiem również zastąpienie jednej z przyjętych form
działania przez inną formę”. Wyrażając wymieniony pogląd, sąd odwoławczy
powołał się na wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 9.03.2011 r., II Aka 19/11,
Lex nr 852289, w którym stwierdzono, że „zakaz reformationis in peius, a więc
instytucja gwarancyjna, rozciąga się na ustalenia faktyczne i to niezależnie od tego,
czy ustalenia te zawarte zostały w opisie przypisanego oskarżonemu czynu
(oświadczenie woli), czy w części motywacyjnej orzeczenia (oświadczenie wiedzy).
4
Wspomniany wyżej zakaz obejmuje również zastąpienie jednej z przyjętych form
działania sprawcy, przez inną formę”.
Rzeczywiście, przyjąć należy, że naruszenie zakazu reformationis in peius
następuje wówczas, gdy do niekorzystnych zmian doszło nie tylko w części
rozstrzygającej orzeczenia, ale także, gdy zmiany takie zostały wprowadzone do
części motywacyjnej. Zawarty w art. 434 § 1 KPK zwrot „może orzec” należy
bowiem rozumieć, jako czynienie nowych ustaleń faktycznych, także w części
motywacyjnej orzeczenia. Nie może budzić wątpliwości, że wyrażony w art. 434 § 1
KPK zakaz orzekania na niekorzyść oskarżonego w razie wniesienia środka
odwoławczego jedynie na jego korzyść oznacza, że w postępowaniu odwoławczym
sytuacja oskarżonego nie może ulec pogorszeniu w jakimkolwiek zakresie, w tym,
w sferze ustaleń faktycznych powodujących negatywne skutki w sytuacji prawnej
oskarżonego. W wyniku rozpoznania środka odwoławczego wniesionego jedynie na
korzyść oskarżonego nie jest więc możliwe dokonanie przez sąd ad quem zmiany
ustaleń faktycznych, a w konsekwencji zmiany opisu czynu w sposób wykazujący
wypełnienie przez oskarżonego ustawowych znamion określonego typu czynu
zabronionego. Zważyć jednak należy, że w rozpoznawanej sprawie sąd
odwoławczy nie dokonał zmiany jakichkolwiek ustaleń faktycznych. Natomiast
zachowanie oskarżonego opisane w zaskarżonym wyroku nazwał podrobieniem, a
nie przerobieniem faktur VAT.
Dalej należy zważyć, że przepis art. 270 § 1 KK wyraża alternatywne
czynności sprawcze w następujący sposób: „podrabia”, „przerabia”, „używa jako
autentycznego”. Taki sposób ujęcia czynności sprawczych daje podstawę do
dekodowania trzech typów czynów zabronionych. Zatem sąd w wyroku skazującym
powinien wskazać, które z alternatywnie określonych znamion czynności
sprawczych typu czynu z art. 270§1 KK czyni podstawą kwalifikacji prawnej.
Stosownie do tego powinien prawidłowo ukształtować opis przypisanego sprawcy
czynu, wskazując na czym polegało przypisane sprawcy zachowanie.
Jednak wbrew twierdzeniom sądu odwoławczego, bezpośredni zakaz
reformationis in peius określony w art. 434§1 KPK nie stanowi przeszkody do
ewentualnej modyfikacji opisu czynu przez sąd ad quem, o ile nie zostaną
dokonane niekorzystne dla oskarżonego nowe ustalenia faktyczne. W takiej sytuacji
5
nie dochodzi bowiem do pogorszenia sytuacji prawnej oskarżonego. Podzielić
należy wyrażany już wcześniej przez Sąd Najwyższy pogląd, że „nie narusza
zakazu określonego w art. 434§1 KPK zmiana zaskarżonego wyroku polegająca na
przyjęciu w opisie czynu, że fakty uznane za udowodnione wypełniają inne, niż
wskazane w tym wyroku, alternatywne znamiona przestępstwa tego samego typu
(zob. wyr. SN z 6.07.2006 r., V KK 499/05, OSNKW 2006/10/94; wyr. SN z
5.05.2010 r., III KK 386/09, Lex nr 583862).
Dostrzegając więc konieczność zmiany przypisanego oskarżonemu
sfałszowania dokumentów w formie sprawczej przerobienia, zamiast prawidłowej
formy podrobienia, sąd odwoławczy uprawniony był do zmiany w tym zakresie
opisu czynu przypisanego oskarżonemu. Wyrażenie przez Sąd Okręgowy błędnego
poglądu, że na przeszkodzie temu stoi bezpośredni zakaz reformationis in peius,
spowodowało niezastosowanie do oskarżonego przepisu art. 270§1 KK, a w
konsekwencji rażącą obrazę tego przepisu, co bez wątpienia miało wpływ na treść
zaskarżonego wyroku, gdyż P. P. został uniewinniony od popełnienia przestępstwa
wyczerpującego znamiona m.in. przepisu art. 270 § 1 KK.
Kasacja okazała się zaś niezasadna w zakresie, w jakim kwestionuje
uwolnienie P. P. od odpowiedzialności za przestępstwo z art. 286§1 KK. W skardze
tej stwierdzono, że analiza opisu czynu przypisanego temu oskarżonemu pozwala
na jednoznaczne rozstrzygnięcie, że jego działaniu towarzyszył cel w postaci
osiągnięcia korzyści majątkowej w rozumieniu art. 115 § 4 KK.
Zważyć więc należy, że wyrażone w art. 286 § 1 KK znamię „działania w celu
osiągnięcia korzyści majątkowej” jest nieostre, co powoduje, że cel działania
sprawcy, jako znamię wartościujące może być wypełnione przez różne określenia
odnoszące się do sytuacji majątkowej sprawcy lub innej osoby (zob. wyr. SN z
5.06.2012 r., II KK 287/11, KZS 2012/9/21). Ponadto, z treści art. 413 § 2 KPK nie
wynika, aby w opisie czynu należało używać słów ustawy określających
poszczególne znamiona typu czynu zabronionego. Wymieniony przepis wymaga
natomiast, aby opis czynu odpowiadał znaczeniu wszystkich znamion ustawowych
konkretnego typu czynu zabronionego. Przy opisie czynu należy zaś posłużyć się
takimi sformułowaniami, które w sposób niebudzący wątpliwości odpowiadają treści
poszczególnych znamion przypisanego sprawcy czynu zabronionego (zob. post.
6
SN z 4.09.2014 r., V KK 156/14, Legalis, www.sn.pl). Czyniąc zadość temu
obowiązkowi, w opisie czynu przypisanego sprawcy można posługiwać się słowami
i zwrotami języka potocznego, byleby opis czynu odpowiadał pełnemu zespołowi
znamion przewidzianych w przepisie określającym dany typ czynu zabronionego
(zob. post. SN z 5.12.2012 r., II KK 212/13, OSNKW 2014/5/38).
Jeżeli zatem Sąd Okręgowy stwierdził, że opis czynu przypisanego
oskarżonemu w wyroku Sądu Rejonowego nie zawiera znamienia działania w celu
osiągnięcia korzyści majątkowej, to nie mógł na tym poprzestać, ale obowiązany był
przeanalizować opis czynu w celu zweryfikowania występowania w nim takich
określeń, które wypełniają rzeczone znamię (zob. wyr. SN z 6.03.2015 r., V KK
394/14, Legalis, www.sn.pl). Z tego obowiązku sąd odwoławczy wywiązał się
należycie, gdyż istotnie, z opisu czynu przypisanego P. P. nie da się odczytać, że
działał on w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Zachowanie oskarżonego ujęte
w opisie czynu odpowiada jedynie przedmiotowej czynności doprowadzenia innej
osoby do niekorzystnego rozporządzenia mieniem oraz okoliczności modalnej
wprowadzenia w błąd. Opis czynu nie zawiera natomiast znamion strony
podmiotowej w postaci działania w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, którego –
co oczywiste – nie można domniemywać.
Mając więc na względzie, że opis czynu musi odzwierciedlać komplet
znamion zarzuconego i przypisanego przestępstwa oraz kierunek apelacji
wniesionej w niniejszej sprawie stwierdzić należy, że niedopuszczalne jest, aby sąd
odwoławczy rozpoznając apelację wniesioną jedynie na korzyść oskarżonego
uzupełniał opis czynu przypisanego temu oskarżonemu przez dodanie do niego
jakichkolwiek wymaganych przez ustawę karną znamion przestępstwa, których opis
ten wcześniej nie zawierał.
W tym stanie rzeczy, należało uchylić zaskarżony wyrok i sprawę przekazać
Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
Zakres kognicji tego sądu ograniczony jest zaś jedynie do kwestii związanych z
odpowiedzialnością za czyn z art. 270 § 1 KK.
Mając na uwadze powyższe uwagi, orzeczono jak na wstępie.
kc
7