Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III PZP 7/15
UCHWAŁA
Dnia 10 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn (sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
Protokolant Grażyna Grabowska
w sprawie z powództwa W. M.
przeciwko Granicznemu Inspektoratowi Weterynarii w D.
o przywrócenie do pracy,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 10 grudnia 2015 r.,
zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Okręgowego w L. z
dnia 16 września 2015 r.,
"czy nieświadczenie przez pracownika pracy przez okres trwający
dłużej niż jeden miesiąc, spowodowane zastosowaniem wobec niego
środka zapobiegawczego w postaci zawieszenia w czynnościach
służbowych, może stanowić podstawę do rozwiązania umowy o pracę
na mocy art. 53 § 1 pkt 2 kp".
podjął uchwałę:
Nieświadczenie przez pracownika - członka korpusu służby
cywilnej pracy przez trwający dłużej niż jeden miesiąc okres
nieobecności spowodowanej zastosowaniem wobec niego na
podstawie art. 276 k.p.k. środka zapobiegawczego w postaci
zawieszenia w czynnościach służbowych nie może stanowić
podstawy do rozwiązania z nim umowy o pracę na podstawie art.
53 § 1 pkt 2 k.p.
UZASADNIENIE
2
Rozstrzygane zagadnienie prawne wyłoniło się przy rozpatrywaniu apelacji
powoda W. M. od wyroku Sądu Rejonowego - Sądu Pracy w C. z dnia 23 grudnia
2014 r., wydanego w sprawie z powództwa W. M. przeciwko Granicznemu
Inspektorowi Weterynarii o przywrócenie do pracy.
W. M. wystąpił z powództwem przeciwko Granicznemu Inspektoratowi
Weterynarii, żądając przywrócenia do pracy ze względu na niezgodne z prawem
rozwiązanie przez pozwanego umowy o pracę bez wypowiedzenia bez winy
pracownika (art. 53 § 1 pkt 2 k.p.) oraz zasądzenia na jego rzecz od pozwanego
14.500 zł netto z ustawowymi odsetkami: 5.800 zł z tytułu wynagrodzenia za luty i
marzec 2014 r. z odsetkami od 29 marca 2014 r. i 8.700 zł z tytułu wynagrodzenia
za okres pozostawania bez pracy z odsetkami od dnia złożenia pozwu.
Powód - lekarz weterynarii, był członkiem korpusu służby cywilnej,
zatrudnionym w pozwanym Granicznym Inspektoracie Weterynarii na podstawie
umowy o pracę na czas nieokreślony na stanowisku starszego inspektora
weterynarii w pełnym wymiarze czasu pracy z wynagrodzeniem miesięcznym w
wysokości 4.497,21 zł brutto. Prokurator Prokuratury Rejonowej w C.
postanowieniem z 31 stycznia 2014 r. zastosował w stosunku do powoda w
toczącym się przeciwko niemu postępowaniu karnym środek zapobiegawczy w
postaci zawieszenia w czynnościach służbowych. Pozwany nie wypłacał powodowi
wynagrodzenia za pracę, a 31 marca 2014 r. na podstawie art. 53 § 1 pkt 2 k.p.
rozwiązał z nim umowę o pracę bez wypowiedzenia bez winy pracownika ze
względu na trwającą dłużej niż miesiąc nieobecność w pracy wynikającą z
zastosowania w stosunku do powoda środka zapobiegawczego w postępowaniu
karnym w postaci zawieszenia w czynnościach służbowych. Środek ten został
uchylony postanowieniem prokuratora Prokuratury Okręgowej w L. z 29 stycznia
2015 r.
Sąd Rejonowy - Sąd Pracy wyrokiem z dnia 23 grudnia 2014 r. oddalił
powództwo i zasądził od powoda na rzecz pozwanego 60 zł z tytułu zwrotu kosztów
procesu.
Sąd Rejonowy uznał, że rozwiązanie stosunku pracy z powodem na
podstawie art. 53 § 1 pkt 2 k.p. było prawidłowe, ponieważ do powoda jako członka
3
korpusu służby cywilnej zatrudnionego na podstawie umowy o pracę miały
zastosowanie na podstawie art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o
służbie cywilnej (jednolity tekst: Dz.U z 2014 r., poz. 1111 ze zm.), dalej jako
„ustawa o s.c.”) przepisy Kodeksu pracy. Uzasadniając oddalenie roszczenia
powoda o wynagrodzenie za okres zawieszenia w czynnościach służbowych,
Sąd Rejonowy powołał się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 2012 r., I PK
46/12 (OSNP 2013 nr 13-14, poz. 156), zgodnie z którym pracownik zawieszony w
czynnościach służbowych na podstawie art. 276 k.p.k. nie ma prawa do
wynagrodzenia przewidzianego w art. 81 § 1 k.p. Sąd stwierdził, że obowiązujące
przepisy prawa nie przyznają członkowi korpusu służby cywilnej prawa do
wynagrodzenia w okresie zawieszenia w czynnościach służbowych na podstawie
art. 276 k.p.k. Powód nie był tymczasowo aresztowany i nie przysługiwało mu w
okresie zawieszenia prawo do połowy wynagrodzenia na podstawie art. 68 ust. 1
ustawy o s.c. Powód nie został także zawieszony w czynnościach służbowych
przez dyrektora generalnego urzędu i nie przysługiwało mu w okresie zawieszenia
prawo do pełnego wynagrodzenia na podstawie art. 69 ust. 3 ustawy o s.c.
Rozpoznając apelację powoda od wyroku Sądu Rejonowego, Sąd Okręgowy
powziął wątpliwości, które wyraził w przedstawionym Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia zagadnieniu prawnym. Sąd odwoławczy wyraził pogląd,
że nieobecność pracownika w pracy, wynikająca z zastosowania w stosunku do
niego w postępowaniu karnym środka zapobiegawczego w postaci zawieszenia w
czynnościach służbowych, nie może być uznana za nieobecność usprawiedliwioną
w rozumieniu przepisów wydanych na podstawie art. 2982
k.p. Zgodnie z § 1
rozporządzenia Ministra Pracy z dnia 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu
usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od
pracy (jednolity tekst: Dz.U. z 2014 r., poz. 1632), „przyczynami
usprawiedliwiającymi nieobecność pracownika w pracy są zdarzenia i okoliczności
określone przepisami prawa pracy, które uniemożliwiają stawienie się pracownika
do pracy i jej świadczenie, a także inne przypadki niemożności wykonywania pracy
wskazane przez pracownika i uznane przez pracodawcę za usprawiedliwiające
nieobecność w pracy”. Zastosowanie w postępowaniu karnym środka
zapobiegawczego w postaci zawieszenia w czynnościach służbowych (art. 276
4
k.p.k.) nie jest zdarzeniem czy okolicznością określoną przepisami prawa pracy.
Nie jest to również przypadek niemożliwości świadczenia pracy wskazany przez
pracownika. Jest to jedynie sytuacja uznana przez pracodawcę za
usprawiedliwiającą nieobecność w pracy. W § 3 ww. rozporządzenia zostały
wskazane dowody usprawiedliwiające nieobecność pracownika w pracy.
Nie zostało wymienione w tym przepisie postanowienie prokuratora lub sądu o
zastosowaniu w postępowaniu karnym środka zapobiegawczego w postaci
zawieszenia w czynnościach służbowych. Następnie Sąd wskazał, że na podstawie
art. 66 § 1 k.p. umowa o pracę wygasa z upływem trzech miesięcy nieobecności
pracownika w pracy z powodu tymczasowego aresztowania, chyba że pracodawca
rozwiązał wcześniej bez wypowiedzenia umowę o pracę z winy pracownika.
Zgodnie z art. 66 § 2 k.p., pracodawca w razie wygaśnięcia umowy o pracę z
powodu tymczasowego aresztowania jest obowiązany ponownie zatrudnić
pracownika, jeżeli postępowanie karne zostało umorzone lub gdy zapadł wyrok
uniewinniający, a pracownik zgłosił swój powrót do pracy w ciągu siedmiu dni od
uprawomocnienia się orzeczenia. Regulacja ta stawia pracownika, w stosunku do
którego zastosowano środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego
aresztowania, w korzystniejszej sytuacji od pracownika, w stosunku do którego
zastosowano środek zapobiegawczy w postaci zawieszenia w czynnościach
służbowych. Okres tymczasowego aresztowania jest okresem usprawiedliwionej
nieobecności w pracy w rozumieniu art. 41 k.p. i pracownik korzysta z ochrony
przed wypowiedzeniem umowy o pracę. Pracodawca nie może rozwiązać umowy o
pracę z pracownikiem tymczasowo aresztowanym bez wypowiedzenia bez winy
pracownika z powodu nieobecności w pracy trwającej dłużej niż miesiąc (art. 53 § 1
pkt 2 k.p.). Zgodnie z art. 66 § 1 k.p. pracodawca może rozwiązać z pracownikiem
tymczasowo aresztowanym umowę o pracę bez wypowiedzenia tylko z przyczyn
zawinionych przez pracownika (art. 52 § 1 k.p.). Zgodnie z art. 53 § 5 k.p.,
pracodawca powinien w miarę możliwości ponownie zatrudnić pracownika, który w
okresie sześciu miesięcy od rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z
przyczyn wymienionych w art. 53 § 1 i § 2 k.p. zgłosi swój powrót do pracy
niezwłocznie po ustaniu tych przyczyn. Jednakże stosowanie w stosunku do
powoda środka zapobiegawczego w postaci zawieszenia w czynnościach
5
służbowych zostało uchylone dopiero postanowieniem prokuratora Prokuratury
Okręgowej z dnia 29 stycznia 2015 r. Powodowi nie przysługuje więc prawo do
ponownego nawiązania stosunku pracy, gdyż upłynął sześciomiesięczny termin od
dnia rozwiązania umowy o pracę przez pracodawcę.
Z przedstawionych wyżej powodów uzasadnione jest, zdaniem Sądu
Okręgowego, podniesienie wątpliwości, czy pozwany mógł na podstawie art. 53 § 1
pkt 2 k.p. rozwiązać bez wypowiedzenia umowę o pracę z powodem. Nie ma
bowiem przepisów prawa pracy, które umożliwiałyby powodowi odzyskanie miejsca
pracy zarówno w sytuacji, gdy został już uchylony środek zapobiegawczy w postaci
zawieszenia w czynnościach służbowych, jak i w sytuacji, gdyby został wydany
wyrok uniewinniający albo nastąpiło umorzenie postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 276 k.p.k., tytułem środka zapobiegawczego można zawiesić
oskarżonego w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu albo
nakazać powstrzymanie się od określonej działalności lub od prowadzenia
określonego rodzaju pojazdów. Zawieszenie w czynnościach służbowych należy
rozumieć jako czasowe odsunięcie pracownika od wykonywania obowiązków
składających się na uzgodniony rodzaj pracy (B. Wagner, Skutki zastosowania
środków zapobiegawczych aresztu tymczasowego i zawieszenia w czynnościach
służbowych w sferze stosunku pracy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2008 nr
12, s. 17).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazano, że ani przepisy Kodeksu
pracy, ani ustawy o s.c. nie regulują skutków zawieszenia pracownika w
czynnościach służbowych, na podstawie art. 276 k.p.k., w sferze stosunku pracy
(zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 2014 r., I PK 170/13, OSNP
2015 nr 4, poz. 51). Podobną ocenę Sąd Najwyższy wyraził w sprawie dotyczącej
pracownika samorządowego w odniesieniu do ustawy o pracownikach
samorządowych (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 2012 r., I PK 46/12,
OSNP 2013 nr 13, poz. 156). Także w doktrynie podkreśla się niekompletność
regulacji prawnej w tym zakresie, postulując pilną potrzebę ingerencji
6
ustawodawczej (zob. S. Płażek: Jeszcze w sprawie „zawieszenia” w stosunkach
pracy, w: Stosunki zatrudnienia w dwudziestoleciu społecznej gospodarki rynkowej.
Księga pamiątkowa z okazji jubileuszu 40-lecia pracy naukowej Profesor Barbary
Wagner, Warszawa 2010, s. 437). Należy jednak zaznaczyć, że powyższe
stanowisko Sądu Najwyższego zostało wyrażone w sprawach dotyczących
wynagrodzenia za okres zawieszenia. W tej kwestii Sąd Najwyższy wyjaśnił,
że art. 81 § 1 k.p. nie stanowi podstawy przyznania pracownikowi za okres
odsunięcia od świadczenia pracy, wskutek postanowienia prokuratora o
zastosowaniu środka zapobiegawczego w postaci zawieszenia w czynnościach
służbowych na podstawie art. 276 k.p.k., wynagrodzenia za czas niewykonywania
pracy (zob. wyroki Sądu Najwyższego z: 16 sierpnia 2005 r., I PK 32/05, OSNP
2006 nr 11-12, poz. 184 i cyt. wyżej wyroki z 2 lipca 2012 r., I PK 46/12 i 29
stycznia 2014 r., I PK 170/13). Kwestia skutków prawnych zawieszenia pracownika
– członka korpusu służby cywilnej w czynnościach służbowych nie została
uregulowana w ustawie o służbie cywilnej. Ustawa ta normuje bowiem jedynie
zawieszenie stosunku pracy członka korpusu służby cywilnej wskutek jego
tymczasowego aresztowania (art. 68) i wszczęcia przeciwko niemu postepowania
dyscyplinarnego lub karnego (art. 69). Wobec tego należy w pierwszej kolejności
rozważyć, czy problem ten można rozwiązać na drodze wskazanej w art. 9 ust. 1
ustawy o s.c., który stanowi, że w sprawach dotyczących stosunku pracy w służbie
cywilnej, nieuregulowanych w ustawie, stosuje się przepisy Kodeksu pracy i inne
przepisy prawa pracy. Należy zauważyć, że przepisy Kodeksu pracy i ewentualnie
inne przepisy prawa pracy stosuje się na podstawie art. 9 ustawy o służbie cywilnej
wprost, ponieważ określają one stosunek tej ustawy do Kodeksu pracy, jako
lex speciali i lex generali. Wymienione wyżej przepisy art. 68 i 69 ustawy o s.c. nie
mogą jednak zostać wprost zastosowane do rozważanej sytuacji, ponieważ dotyczą
nieobecności pracownika w pracy z powodu tymczasowego aresztowania.
Z podobnych względów wprost nie może być zastosowany art. 66 k.p., który
również dotyczy pracownika w razie tymczasowego aresztowania. Uzasadniony
wobec tego (z uwzględnieniem dalszych uwag) jest wniosek, że w odniesieniu do
skutków prawnych zastosowania wobec pracownika – członka korpusu służby
cywilnej tytułem środka zapobiegawczego przewidzianego w art. 276 k.p.k.
7
zawieszenia oskarżonego w czynnościach służbowych, występuje stan
rzeczywistego braku unormowania. Zdaniem Sądu Najwyższego w obecnym
składzie, nie ma istotnych argumentów, które uzasadniałyby tezę, że ustawodawca
celowo nie uregulował tej kwestii, co pozwoliłoby dopatrywać się istnienia tzw. luki
ocennej (zob. np. uchwałę Sądu Najwyższego z 9 lipca 1992 r., I PZP 36/92).
Przeciwnie jest to brak regulacji, co do którego można racjonalnie twierdzić, że nie
jest przez ustawodawcę zamierzony. Nie można w szczególności uznać, że do
oceny skutków tej sytuacji można zastosować art. 53 § 1 pkt 2 k.p., pomimo że
literalne brzmienie tego przepisu mogłoby na to wskazywać. Wynik wykładni
językowej może bowiem i powinien w określonych warunkach zostać przełamany
przez wnioski płynące z wykładni funkcjonalnej. Takie przełamanie może i powinno
wyjątkowo nastąpić, jeżeli norma uzyskana w wyniku wykładni językowej nie ma
należytego uzasadnienia aksjologicznego i nie daje się pogodzić z założeniami
spójnego systemu wartości przypisywanych racjonalnemu prawodawcy. Taki spójny
system wartości przyjętych przez ustawodawcę daje się jasno odczytać z
przepisów art. 68 i 69 ustawy o s.c., art. 66 k.p. i innych, np. z art. 35 ustawy z dnia
21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz.U. z 2014 r., poz. 1202).
Z przepisów tych wynika, że stosunek pracy pracownika, który został oskarżony w
postepowaniu karnym i wobec które zastosowano środek zapobiegawczy w postaci
tymczasowego aresztowania podlega ochronie polegającej, w szczególności,
na niedopuszczalności rozwiązania przez okres 3 miesięcy stosunku pracy za
wypowiedzeniem lub bez wypowiedzenia, chyba że wcześniej wystąpiły przesłanki
do rozwiązania stosunku pracy bez wypowiedzenia z winy pracownika. Ponadto,
powołane wyżej przepisy pragmatyk służbowych – ustawy o s.c. i ustawy o
pracownikach samorządowych zapewniają także (z uwzględnieniem art. 70, 71, 74 i
96 ustawy o s.c. w odniesieniu do członków korpusu służby cywilnej) w okresie
zawieszenia stosunku pracy pracownika wypłatę wynagrodzenia w wysokości
połowy wynagrodzenia przysługującego mu do dnia tymczasowego aresztowania i,
pod pewnymi warunkami, w razie umorzenia postępowania karnego albo wydania
wyroku uniewinniającego, wypłatę pozostałej części wynagrodzenia, a także
zaliczenia okresu nieobecności w pracy do stażu służby. Warto dodać, że zbliżone,
choć zróżnicowane rozwiązania prawne, przewidują także inne przepisy,
8
np. dotyczące nauczycieli, nauczycieli akademickich, kuratorów sądowych,
inspektorów Państwowej Inspekcji Pracy i in. Z przepisów tych wynika, że nawet w
wypadku stosowania najdalej idącego środka zapobiegawczego, jakim jest
izolacyjny środek w postaci tymczasowego aresztowania, z woli ustawodawcy
pracownikowi powinna po jego zastosowaniu przysługiwać określona ochrona
trwałości zatrudnienia i jego potrzeb materialnych. W szczególności zakres tej
ochrony ulega poszerzeniu w wypadku niepotwierdzenia się oskarżenia,
ze względu na które zastosowano tymczasowe aresztowanie. Podstawową
chronioną wartością jest zatem zapewnienie korzystania z wymienionych wyżej
dóbr na wypadek, gdyby ciążące na pracowniku zarzuty karne nie zostały
stwierdzone prawomocnym wyrokiem skazującym. Ochrona wymienionych dóbr i
wartości uległaby przekreśleniu w wypadku zastosowania art. 53 § 1 pkt 2 k.p. na
tej tylko podstawie, że okres tymczasowego aresztowania jest okresem
usprawiedliwionej nieobecności w pracy.
Powyższą argumentację można odnieść do sytuacji pracownika odsuniętego
od czynności służbowych w okresie zawieszenia w tych czynnościach z powodu
zastosowania środka zapobiegawczego z art. 276 k.k. tym bardziej, że środek ten
nie ma charakteru izolacyjnego i jest, ogólnie rzecz biorąc, stosowany w wypadku
postawienia zarzutów karnych o mniejszym ciężarze gatunkowym. Wbrew
zapatrywaniu Sądu Okręgowego nieobecność w pracy wynikająca ewentualnie z
zastosowania tego środka ma charakter nieobecności usprawiedliwionej (por. wyżej
cytowany artykuł B. Wagner, s. 18). Mając jednak na uwadze przedstawione wyżej
argumenty, należy pomimo to uznać, że art. 53 § 1 pkt 2 k.p. nie reguluje sytuacji
pracownika, wobec którego prokurator zastosował rozważany środek
zapobiegawczy i nie może stanowić podstawy do rozwiązania z nim umowy o
pracę, co potwierdza istnienie wskazanej wcześniej luki prawnej. Luka ta powinna
zostać usunięta przy zastosowaniu wnioskowania a maiori ad minus. Skoro bowiem
opisana ochrona przysługuje pracownikowi tymczasowo aresztowanemu, to tym
bardziej powinna przysługiwać pracownikowi, wobec którego prokurator zastosował
środek zapobiegawczy w postaci zawieszenia w czynnościach służbowych.
Zdaniem Sądu Najwyższego, unormowaniem regulującym sytuację
najbardziej podobną do sytuacji nieunormowanej w przepisach prawa pracy w
9
związku z zastosowaniem środka zapobiegawczego z art. 276 k.k. jest art. 68
ustawy o s.c. Regulacja ta dotyczy członka korpusu służby cywilnej, a więc także
pracownika niebędącego urzędnikiem oraz obejmuje unormowanie sytuacji
najbardziej zbliżonej, ponieważ odnosi się do pracownika tymczasowo
aresztowanego w razie odsunięcia go od pracy przez podmiot zewnętrzny wobec
urzędu. Ograniczając ustalenie poszukiwanej normy wypełniającej lukę prawną do
zakresu wyznaczonego rozważanym zagadnieniem prawnym, jako najbardziej
adekwatny należy wskazać art. 68 ust. 1 zdanie pierwsze ustawy o s.c., który
stanowi, że stosunek pracy członka korpusu służby cywilnej tymczasowo
aresztowanego ulega z mocy prawa zawieszeniu. Norma ta nie jest jednak pełna,
bowiem nie daje odpowiedzi na pytanie, czy w okresie nieobecności pracownika w
pracy spowodowanej jego zawieszeniem w czynnościach służbowych pracodawca
może z nim rozwiązać stosunek pracy. Kwestię tę, w odniesieniu do pracowników
służby cywilnej niebędących urzędnikami reguluje art. 66 § 1 k.p. w związku z art. 9
ust. 1 i 74 ustawy o s.c. (por. D. Książek, Komentarz do art. 68 ustawy o s.c.,
[w:] K.W. Baran, Prawo urzędnicze. Komentarz, LEX 2014). W rezultacie należy
stwierdzić, że w świetle wskazanych przepisów stosunek pracy pracownika członka
korpusu służby cywilnej, niebędącego urzędnikiem, którego tytułem środka
zapobiegawczego zawieszono w czynnościach służbowych, ulega z mocy prawa
zawieszeniu. W takim wypadku umowa o pracę wygasa z upływem 3 miesięcy
nieobecności pracownika w pracy z powodu tymczasowego aresztowania, chyba że
pracodawca rozwiązał wcześniej bez wypowiedzenia umowę o pracę z winy
pracownika. Wygaśnięcie stosunku pracy stwierdza dyrektor generalny urzędu.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 61 § 1 ustawy z
dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052 z późn.
zm.) podjął uchwałę jak w sentencji.
kc