Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 141/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Maria Szulc
w sprawie z powództwa S. K.
przeciwko "I." Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 1 października 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo
i orzekającej o kosztach procesu (pkt I 1 i 2 oraz pkt III) i w tym
zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 7 listopada 2013 r. Sąd Okręgowy w G. zasądził
od pozwanego I. sp. z o.o. na rzecz powoda S. K. kwotę 208.866,93 zł wraz z
ustawowymi odsetkami:
- od kwoty 148.217,62 zł od dnia 22 października 2008 r. do dnia zapłaty,
- od kwoty 28.274,31 zł od dnia 25 marca 2010 roku do dnia zapłaty
i orzekł o kosztach postępowania.
Wyrokiem z dnia 1 października 2014 r. Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony
wyrok w ten sposób, że zasądzoną w nim od pozwanego na rzecz powoda kwotę
208.866,93 zł z ustawowymi odsetkami obniżył do kwoty 83.242,49 zł wraz z
ustawowymi odsetkami od kwoty 72.452,88 zł od dnia 29 października 2008 r. do
dnia zapłaty oraz od kwoty 10.789,61 zł od dnia 25 marca 2010 r. do dnia zapłaty, a
w pozostałym zakresie oddalił powództwo; oddalił apelację w pozostałej części i
orzekł o kosztach postępowania.
W sprawie ustalono, że w dniu 16 kwietnia 2007 r. zawarta została pomiędzy
powodem S. K. a pozwaną I. sp. z o.o. umowa najmu lokalu użytkowego, który miał
zostać wybudowany w Centrum Handlowym Galeria […]. W umowie strony
zastrzegły, że pozwany nie wynajmie żadnej powierzchni innym kontrahentom
na potrzeby sprzedaży pieczywa i wyrobów cukierniczych z wyłączeniem sprzedaży
samoobsługowej, jaka miała mieć miejsce w markecie spożywczym oraz
z wyłączeniem działalności kawiarni prowadzącej sprzedaż wyrobów cukierniczych
i pieczywa do konsumpcji na terenie kawiarni (punkt 9.9 umowy). Na wypadek
naruszenia powyższego zakazu konkurencji pozwany miał zapłacić powodowi karę
umowną w wysokości równowartości w złotych polskich kwoty 200 euro za każdy
rozpoczęty dzień prowadzenia takiej działalności (punkt 11.7 umowy).
W dniu 27 kwietnia 2007 r. pozwana zawarła z Piekarnią […]sp. j. umowę
najmu lokalu użytkowego w „Galerii […]" z przeznaczeniem na prowadzenie
działalności handlowej w zakresie sprzedaży i konsumpcji na miejscu wyrobów
cukierniczych, piekarniczych, lodów oraz napojów bezalkoholowych” - nie
wyłączając wyraźnie sprzedaży na wynos.
3
Po uruchomieniu sklepu, powód stwierdził, iż spółka Piekarnia […], nie tylko
prowadzi cukiernię, ale również dokonuje sprzedaży pieczywa oraz wyrobów
cukierniczych na wynos. W związku z tym uznał, iż pozwana od dnia otwarcia
„Galerii […]", tj. od 31 stycznia 2008 r. narusza postanowienie punktu 9.9 umowy
najmu i od tej daty rozpoczął naliczanie kar umownych, wstrzymując się od
uiszczania pozwanemu opłat tytułem czynszu najmu i opłat dodatkowych
wynikających z wiążącej strony umowy.
Pozwana, wobec nieotrzymania od powoda należności z tytułu czynszu
najmu oraz opłat dodatkowych, pismem z dnia 21 lutego 2008 r. wezwała go do
zapłaty kwoty 20.359.72 zł, wynikającej z wystawionej faktury VAT nr 15/2008
z dnia 1 lutego 2008 r. Jednocześnie poinformowała powoda o dokonanym
przelewie należności przysługujących jej z tytułu umowy najmu na rzecz banku BZ
WBK S.A.
Oświadczeniem z dnia 3 marca 2007 r. powód potrącił swoją wierzytelność
przysługującą mu z tytułu naliczonej kary umownej z przysługującą pozwanemu
wierzytelnością określoną w wystawionej przez pozwanego faktury VAT nr 15/2008.
Pozwana, nie uznając dokonanego przez powoda potrącenia, pismem z dnia
10 marca 2008 r. wystosowała do powoda ostateczne wezwanie do zapłaty kwoty
20.359,72 zł, dołączając do wezwania zawiadomienie o przelewie wierzytelności.
W dniu 7 maja 2008 r. Pozwana dokonała zajęcia rzeczy ruchomych
wniesionych do lokalu wynajmowanego przez powoda, uzasadniając to
zabezpieczeniem czynszu i świadczeń dodatkowych w wysokości 29.568.51 zł.
Pismem z dnia 13 maja 2008 r. pozwana spółka na podstawie § 11.1 umowy
złożyła oświadczenie o rozwiązaniu umowy najmu w trybie natychmiastowym bez
zachowania okresu wypowiedzenia, z uwagi na nieuregulowanie tych zadłużeń.
Wobec pozbawienia przez pozwaną dostępu do najmowanego lokalu, powód
pismem dniu 27 czerwca 2008 r. , doręczonym pozwanej w dniu 1 lipca, rozwiązał
umowę najmu ze skutkiem natychmiastowym.
Pismem z dnia 17 października 2008 r. powód zażądał od pozwanej wydania
zajętych ruchomości oraz zapłaty kwoty 140.192,74 zł tytułem nakładów
4
poniesionych na wykończenie lokalu i przystosowanie go do prowadzenia
działalności w zakresie sprzedaży pieczywa oraz do zapłaty kwoty 72.452.88 zł
tytułem kar umownych w terminie 7 dni od dnia otrzymania wezwania do zapłaty.
Kolejnym pismem z dnia 31 grudnia 2009 r. powód wystosował do pozwanej
wezwanie do zapłaty kwoty 176.491,93 zł w terminie 3 dni, od daty otrzymania
wezwania do zapłaty.
Sąd Okręgowy uznał, że kluczową kwestią jest wykładnia postanowienia
punktu 3.2. umowy najmu z dnia 27 kwietnia 2007 r. łączącej pozwaną z Piekarnią
[…]. Podkreślił, że rzeczą pozwanej spółki było takie sformułowanie tej umowy, aby
wywiązać się z postanowień punktu 9.9. umowy łączącej strony niniejszego
postępowania.
Z pkt. 3.2 umowy najmu z dnia 27 kwietnia 2007 r. zawartej pomiędzy
pozwanym a Piekarnią […] wynika, że pozwany oddaje najemcy przedmiot najmu
do używania z przeznaczeniem na prowadzenie działalności handlowej „w zakresie
sprzedaży i konsumpcji na miejscu wyrobów cukierniczych, piekarniczych, lodów
oraz napojów bezalkoholowych". W ocenie Sądu Okręgowego, z treści tego
postanowienia nie wynika jednoznacznie, aby najemca mógł prowadzić sprzedaż
wyłącznie w celu konsumpcji na miejscu, nie było to zresztą nawet przedmiotem
negocjacji pomiędzy stronami tej umowy. Z materiału zebranego w sprawie wynika,
że dopiero w późniejszym okresie pozwana próbowała ograniczyć w ten sposób
sprzedaż prowadzoną przez piekarnię […], jednakże wobec stanowczej odmowy
zaniechała dalszych prób w tym zakresie.
W konsekwencji Sąd Okręgowy uznał, że powód zasadnie naliczał kary
umowne, które mógł potrącić z wierzytelnościami pozwanego z tytułu czynszu.
Na dzień złożenia oświadczenia o potrąceniu naliczona kara umowna stanowiła
iloczyn 200 Euro oraz 33 dni, tj. kwotę 6.600 Euro, co przy kursie 1 Euro
w wysokości 3,5204 zł. na ten dzień, stanowiło równowartość kwoty 23.234,64 zł.
Potrącenie wierzytelności pozwanej w kwocie 20.359.72 zł odpowiadało
równowartości 5.810.42 Euro, a więc pozostała po potrąceniu kwota 789.58 Euro
tytułem kar umownych.
5
W związku z powyższym oświadczenie pozwanej z dnia 13 maja 2008 r.
o rozwiązaniu umowy w trybie natychmiastowym było bezskuteczne z przyczyny
braku zaległości po stronie powoda. Jednocześnie, z uwagi na dokonanie w lutym
2008 r. przelewu wierzytelności z umowy najmu przez pozwanego na rzecz BZ
WBK S.A., pozwany przestał być wierzycielem powoda z tytułu opłat czynszowych
i innych wynikających z umowy, w tym czynszu za pozostałe miesiące oraz
ewentualnej kaucji zgodnie z pkt 13.1 umowy. Pozwana natomiast nie wykazała,
aby zawiadomienie o przelewie wierzytelności powód otrzymał przed złożeniem
przez niego oświadczenia o potrąceniu wierzytelności z tytułu kar umownych
w dniu 7 marca 2008 r.
Sąd Apelacyjny podzielił pogląd Sądu I instancji, iż rzeczą strony pozwanej,
jako profesjonalisty, było takie sformułowanie treści umowy z konkurentem powoda,
aby wywiązać się z postanowień punktu 9.9. umowy łączącej ją z powodem.
Pozwana poprzez niejasno brzmiące postanowienia umowne doprowadziła do
równoległego funkcjonowania dwóch konkurencyjnych względem siebie piekarni, co
stało w sprzeczności z umową z dnia 16 kwietnia 2007 r.
W związku z tym Sąd Apelacyjny podzielił pogląd Sądu Okręgowego,
że powód uprawniony był do naliczania pozwanej kar umownych za naruszenie
punktu 9.9. umowy. Uprawnienie to powstało już z dniem, w którym stwierdzono
funkcjonowanie punktu - piekarni […]. Okoliczność, iż powód rozpoczął działalność
dopiero kilka dni później nie ma dla tej kwestii znaczenia. Umowa stron nie łączyła
bowiem prawa do naliczania kary umownej z faktycznym prowadzeniem
działalności przez powoda, lecz uzależniała to wyłącznie od faktu prowadzenia
konkurencyjnej działalności w innym lokalu przez innego najemcę.
Sąd Apelacyjny odmiennie ocenił natomiast skuteczność dokonanego
potrącenia. Wskazał, że w świetle art. 498 k.c. wystarczające jest, aby wymagalna
była tylko wierzytelność potrącającego (w tym wypadku powoda). Z uwagi na
bezterminowy charakter zobowiązania o zapłatę kary umownej, dla wymagalności
tego roszczenia konieczne było jednak wezwanie dłużnika przez wierzyciela do
spełnienia świadczenia, który dopiero od tego momentu zobowiązany byłby do
niezwłocznego spełnienia świadczenia (art. 455 k.c.).
6
Sąd Apelacyjny nie podzielił poglądu Sąd Okręgowego, wedle którego
oświadczenie o potrąceniu miałoby zawierać w sobie jednocześnie wezwanie do
zapłaty. Sąd Apelacyjny podkreślił, że funkcje oświadczenia o potrąceniu są inne
od funkcji wezwania do spełnienia świadczenia. Oświadczenie o potrąceniu
prowadzi do wzajemnego umorzenia wierzytelności do wysokości wierzytelności
niższej, a wezwanie do spełnienia świadczenia kreuje stan jego wymagalności.
W związku z tym nie można przyjąć, iż oświadczenie o potrąceniu kreowało
wymagalność świadczenia o zapłatę kary umownej na dzień otrzymania
tego oświadczenia przez pozwaną. W konsekwencji Sąd Apelacyjny stanął na
stanowisku, że oświadczenie o potrąceniu nie wywołało zamierzonego przez
powoda skutku, to jest nie umorzyło jego zobowiązania wobec pozwanej
wynikającego z faktury VAT nr 15/2008.
Sąd Apelacyjny wskazał jednocześnie, że okoliczność ta nie oznacza,
iż pozwana była uprawniona do wypowiedzenia umowy najmu. Umowa stron
(punkt 11.1) przewidywała taką możliwość jedynie w wypadku zaległości
w zapłacie czynszu za pełne dwa miesiące, tymczasem powód do zapłaty czynszu
zgodnie z puntem 7.6 umowy zobowiązany był dopiero po upływie trzech miesięcy
od dnia rozpoczęcia działalności. Za wcześniejszy okres był natomiast
zobowiązany do uiszczenia zaliczki na czynsz w kwocie odpowiadającej wysokości
trzymiesięcznego czynszu (punkt 7.5), oraz opłaty administracyjnej (punkt 7.2).
Jego zaległość wobec pozwanej, stwierdzona fakturą VAT z dnia 1 lutego 2008 r. nr
15/2008, dotyczyła zaliczki, o jakiej stanowił umowy punkt 7.5, oraz opłat
dodatkowych o jakich mowa punkcie 7.8-7.9.
Tym samym, mimo nieskuteczności oświadczenia o potrąceniu,
pozwana bezzasadnie dokonała wypowiedzenia umowy najmu w dniu 13 maja
2008 r. Uprawniało to powoda do dalszego naliczania kary umownej, tj. do dnia
1 lipca 2008 r.,kiedy to doszło do rozwiązania umowy najmu z jego inicjatywy.
Odmiennie od Sądu Okręgowego, Sąd Apelacyjny przyjął, że stosownie do
treści punktu 8.6 umowy najmu, rozwiązanie tej umowy nie dawało powodowi
prawa do domagania się zwrotu nakładów poczynionych na lokal oraz
7
wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z zajętych przez pozwaną ruchomości.
W tym zakresie roszczenia powoda podlegały oddaleniu.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniósł powód, zaskarżając
go w części, tj. w zakresie oddalenia powództwa o zasądzenie kwoty 115.624,44 zł
wraz z ustawowymi odsetkami od kwot: 75.764,74 zł od dnia 29 października
2008 r. do dnia zapłaty i 17.484,70 zł od dnia 25 marca 2010 r. do dnia zapłaty
(część pkt 1.1 zaskarżonego wyroku), oraz w zakresie rozstrzygnięcia o kosztach
procesu za obie instancje (pkt 1.2 i pkt III wyroku).
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.)
skarżący zarzucił naruszenie art. 498 § 1 k.c. w zw. z art. 455 k.c., art. 670 § 1 k.c.,
art. 225 k.c. w zw. z art. 224 § 2 k.c., art. 65 § 1 i 2 k.c., art. 676 k.c., art. 671 § 1
k.c. w zw. z art. 225 k.c. w zw. z art. 224 § 2 k.c., art. 471 k.c., art. 473 § 2 k.c.,
art. 415 k.c., art. 5 k.c. w zw. z art. 676 k.c., art. 3531
k.c. w zw. z art. 58 § 2 i § 3
k.c. w zw. z art. 676 k.c.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) skarżący
zarzucił naruszenie art. 328 § 2 k.p.c., art. 382 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
Na tej podstawie skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku
w zakresie pkt I . 1 w zaskarżonej części i jego zmianę w tej części poprzez
oddalenie apelacji pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 7 listopada
2013 r. także co do zasądzonej tym wyrokiem na rzecz powoda kwoty 115.624,44
zł wraz z ustawowymi odsetkami i co do rozstrzygnięcia o kosztach procesu przed
Sądem I instancji (pkt 1.2 wyroku) oraz w pkt III i orzeczenie o kosztach
postępowania. Ewentualnie skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku
Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części i przekazanie sprawy w tej części do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu wraz z pozostawieniem temu
sądowi orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W orzecznictwie panuje zgoda co do tego, że przedstawiona przez
wierzyciela do potrącenia wierzytelność musi być wymagalna. Istnieją natomiast
rozbieżności co do rozumienia w tym kontekście przymiotu wymagalności roszczeń
wynikających z zobowiązań bezterminowych, a takim bez wątpienia jest
8
przedstawiona przez powoda wierzytelność z tytułu przysługujących mu kar
umownych do potrącenia z należnością czynszową pozwanego. Rozbieżności te
zostały zreferowane przez Sąd Najwyższy w sposób zwięzły, ale oddający istotę
sporu w wyrokach z dnia 3 lutego 2006 r., I CSK 17/05 oraz z dnia 30 czerwca
2011 r., III CSK 282/10 - niepubl. Przytaczając w nich przykłady reprezentatywnych
judykatów, Sąd ten wskazał, że w omawianej kwestii prezentowane są dwa
zasadnicze stanowiska. Według pierwszego, roszczenia wynikające z zobowiązań
bezterminowych stają się wymagalne już z chwilą powstania tych zobowiązań.
Należy bowiem odróżniać wymagalność roszczenia, rozumianą jako
najwcześniejsza chwila, w której wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia od
terminu spełnienia świadczenia. Dla możliwości skorzystania z instytucji potrącenia
ma znaczenie wymagalność, a nie kwestia od kiedy zaczyna biec termin
do spełnienia objętego wierzytelnością świadczenia. Zgodnie z drugim
stanowiskiem, wymagalność roszczeń należy łączyć z nadejściem ostatniego dnia
pozwalającego dłużnikowi spełnić świadczenie zgodnie z treścią zobowiązania,
w związku z czym dzień tak rozumianej wymagalności może zostać utożsamiony
z terminem spełnienia świadczenia. W tym kontekście wezwanie dłużnika przez
wierzyciela do wykonania zobowiązania bezterminowego należy potraktować jako
postawienie tego świadczenia w stan wymagalności. Oznacza to, że wymagalność
roszczeń wynikających z zobowiązań bezterminowych określa się przy
uwzględnieniu normy z art. 455 k.c. Trzeba przy tym koniecznie dodać,
co akcentował zwłaszcza Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 kwietnia 2003 r.,
I CKN 316/01(OSNC 2004, nr 7 - 8, poz. 117), odwołując się do treści art. 120
zdanie drugie k.c., że nie chodzi tu o datę faktycznego wezwania do zapłaty,
ale o datę, w której wierzyciel wezwałby dłużnika do spełnienia świadczenia
w możliwie najwcześniejszym terminie, z uwzględnieniem niezbędnego czasu do
wykonania zobowiązania. Jak trafnie stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku III CSK
282/11, w obecnej judykaturze przeważa zdecydowania to drugie stanowisko i Sąd
rozpoznający niniejszą sprawę przychyla się do niego. Jest ono bowiem wynikiem
spojrzenia na instytucję wymagalności wierzytelności w szerszym kontekście
systemowym, uwzględniającym także początek biegu przedawnienia roszczeń.
Oznacza to, że Sąd Apelacyjny trafnie zakwestionował pogląd Sądu Okręgowego,
9
iż przedstawienie przez powoda wierzytelności do potrącenia zawierało w sobie
jednocześnie także element wezwania pozwanego do zapłaty, gdyż zastosowanie
takiego swoistego “skrótu” prawnego nie znajduje usprawiedliwienia w ustawie.
Tym samym trzeba podzielić stanowisko zawarte w zaskarżonym wyroku,
że przedstawienie przez powoda wierzytelności do potrącenia, bez wcześniejszego
wezwania pozwanego do zapłaty, było prawnie nieskuteczne. Oznacza to,
że zarzuty skargi kasacyjnej dotyczące naruszenia art. 498 § 1 w zw. z art. 455 k.c.
okazały się niezasadne. Otwiera to konieczność dokonania przez Sąd Apelacyjny
ponownej oceny kwestii przysługiwania pozwanemu ustawowego prawa zastawu
z art. 670 § 1 k.c. na rzeczach ruchomych najemcy wniesionych do przedmiotu
najmu. Bez przesądzenia tego problemu, obszerne rozważania i zarzuty procesowe
zawarte w skardze kasacyjnej na temat związanego z tym roszczenia
odszkodowawczego są bowiem po części przedwczesne, a po części
bezprzedmiotowe. Przy dokonywaniu wykładni art. 671 § 1 k.c. dotyczącego
wygaśnięcia tego prawa zastawu trzeba uwzględniać, że prawo to zostało
pomyślane jako instrument zabezpieczający interes wynajmującego. Stąd
też przeniesienie przez niego rzeczy z wynajmowanego lokalu do innego
pomieszczenia nie powinno - co do zasady - skutkować wygaśnięciem tego prawa.
Nie można odmówić racji zarzutowi skargi naruszenia art. 65 k.c. w zakresie
dokonanej przez Sąd wykładni punktu 8.6 umowy najmu dotyczącym kwestii
poniesionych przez najemcę nakładów i ulepszeń. Lakoniczność tego
sformułowania umowy powinna skłaniać do tego, aby przy odtwarzaniu rzeczywistej
treści, jaką chciały nadać strony tej regulacji umownej, zastosować wszystkie
wskazania interpretacyjne zawarte w art. 65 k.c. Tymczasem Sąd ograniczył się
w tej mierze właściwie do gramatycznego brzmienia tego punktu umowy, nie
próbując odkodować rzeczywistej woli stron, czego nie można zaakceptować.
Wystarczy wskazać, że, przy takim stanowisku Sądu, trudno jest odeprzeć
argument skarżącego, iż, literalnie rzecz biorąc, strony w umowie nie rozstrzygnęły
wyraźnie kwestii odpłatności zatrzymanych przez wynajmującego ulepszeń
i nakładów. Bardziej przekonuje stanowisko skarżącego, że, uwzględniając treść
art. 676 k.c., który przewiduje jako zasadę odpłatne zatrzymanie nakładów,
ewentualna nieodpłatność przejęcia ich przez wynajmującego powinna była zostać
10
uregulowana wyraźnie w umowie. Tymczasem, jak można sądzić, strony chyba po
prostu nie zakładały, że umowa - przewidziana na pięć lat - zostanie rozwiązana po
upływie pół roku. W każdym razie uznanie przez Sąd, że po tak krótkim okresie
wynajmujący ma prawo do nieodpłatnego zatrzymania nakładów poczynionych
przez najemcę budzi wątpliwości. W tym kontekście wymagać będzie odrębnego
rozważenia kwestia żądania zwrotu kosztu zainstalowania szyldu na lokalu przez
powoda, ze względu na specyfikę tego nakładu, którego raczej nie sposób
potraktować w kategoriach ulepszenia lokalu.
Z podanych przyczyn na podstawie art. 39815
§ 1 w zw. z art. 108 § 2 k.p.c.
orzeczono jak na wstępie.
kc