Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 53/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Halina Kiryło (przewodniczący)
SSN Dawid Miąsik
SSN Krzysztof Staryk (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania H. Z. prowadzącego działalność gospodarczą pod nazwą
Przedsiębiorstwo Wielobranżowe H.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanego J. S.
o ustalenie istnienia obowiązku ubezpieczenia społecznego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 13 stycznia 2016 r.,
skargi kasacyjnej odwołującego się od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 października 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 22 października 2014 r. Sąd Apelacyjny– w sprawie H. Z.
prowadzącego działalność gospodarczą pod nazwą Przedsiębiorstwo
Wielobranżowe „H.” przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych z udziałem
2
zainteresowanego J. S. o ustalenie istnienia obowiązku ubezpieczenia społecznego
– oddalił apelację odwołującego się od wyroku Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w L. z dnia 4 kwietnia 2014 r., oddalającego odwołanie
H. Z. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 28 stycznia 2013 r.,
którą organ rentowy objął J. S. obowiązkowymi ubezpieczeniami: emerytalnym,
rentowym i wypadkowym z tytułu wykonywania umowy zlecenia u płatnika składek
H. Z., prowadzącego działalność gospodarczą pod nazwą „H.”, w okresie od 1
stycznia 2010 r. do 31 lipca 2012 r. i ustalił podstawę wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne i zdrowotne.
W sprawie ustalono między innymi, że płatnik H. Z. zawarł z
zainteresowanym J. S. umowę nazwaną umową o dzieło 2 stycznia 2005 r. na czas
nieokreślony. Na podstawie tej umowy J. S. zobowiązywał się do wyszkolenia
kandydatów na kierowców i kierowców w zakresie techniki bezpiecznego
kierowania zgodnie z zasadami ruchu drogowego, obsługi zespołów i
mechanizmów pojazdów samochodowych, przygotowania szkolonych kandydatów
na kierowców i kierowców do egzaminu zgodnie z obowiązującymi przepisami oraz
przeprowadzenia egzaminu wewnętrznego. Strony ustaliły w treści umowy
wynagrodzenie wykonawcy według określonej stawki godzinowej, przewidziano
premię za zdany egzamin państwowy. Wynagrodzenie za wykonanie „dzieła”
następowało, w systemie miesięcznym.
Kwestią sporną w przedmiotowej sprawie był charakter prawny umowy
zawartej w dniu 2 stycznia 2005 r. przez płatnika i zainteresowanego w kontekście
przepisów prawa ubezpieczeń społecznych. Sąd uznał, że zawarta pomiędzy H. Z.
a J. S. umowa stanowiła w istocie umowę o świadczenie usług; w konsekwencji
zastosowanie do tej umowy mają przepisy dotyczące umowy o świadczenie usług,
do której stosuje się przepisy o umowie zlecenia (art. 750 k.c. w związku z art. 734
k.c. i następnymi), nie mają zaś zastosowania przepisy dotyczące umowy o dzieło
(art. 627 k.c.).
Sąd uznał, że bezzasadny jest podnoszony w apelacji skarżącego zarzut
naruszenia zasady pogłębiania zaufania obywateli do organów państwa. Zarzut ten
skarżący uzasadniał twierdzeniem, że organ rentowy zmienił swoje stanowisko co
do oceny umowy zawartej przez skarżącego z zainteresowanym, ponieważ kontrola
3
przeprowadzona w lipcu 2010 r. nie stwierdziła nieprawidłowości i nie
kwestionowała charakteru przedmiotowej umowy, zawartej 2 stycznia 2005 r. W
ocenie Sądu niedopuszczalna jest zmienność poglądów prawnych wyrażonych w
decyzjach administracyjnych; tymczasem Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie
wydawał wcześniej żadnej decyzji administracyjnej w stosunku do wnioskodawcy i
co do spornej umowy z 2005 r. Nie było zatem dwóch sprzecznych decyzji.
Poprzednia kontrola ZUS, na którą powołuje się skarżący, przeprowadzona w lipcu
2010 r., obejmowała lata 2007-2009, a aktualna, po której została wydana
zaskarżona w niniejszym postępowaniu decyzja obejmowała okres od 1 stycznia
2010 r. do 31 lipca 2012 r.
Powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego w całości odwołujący się zaskarżył
skargą kasacyjną. Skargę oparto na podstawie procesowej (art. 3983
§ 1 pkt 2
k.p.c.), zarzucając naruszenie art. 6 i art. 8 k.p.a. w związku z art. 123 ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2015 r.,
poz. 121 ze zm.) przez nieuwzględnienie dyrektyw (zasad) o charakterze
generalnym wynikających z tych przepisów w sytuacji, gdy zaskarżona decyzja
organu rentowego była wydana z rażącym ich naruszeniem.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
W uzasadnieniu podstawy skargi wskazał, że przedmiotowa umowa
zakwestionowana przez organ rentowy w zaskarżonej decyzji została zawarta w
2005 r. Od tego czasu u płatnika przeprowadzono dwie kolejne kontrole: pierwszą
w dniach 16-28 lipca 2010 r., która obejmowała okres od 1 stycznia 2007 r. - 31
grudnia 2009 r. Organ rentowy nie dopatrzył się w tym czasie uchybień
dotyczących przedmiotowej umowy. Pomimo tego, że treść umowy nie uległa
zmianie, kolejna kontrola przeprowadzona w dniach 19-21 września 2012 r.
zakwestionowała prawidłowość i rzetelność obliczania składek na ubezpieczenie
społeczne w związku z błędnym zakwalifikowaniem umowy jako umowy o dzieło, a
nie umowy starannego działania (świadczenia usług). Przepisy prawa we
wskazanym zakresie nie uległy w tym czasie zmianie, nie uległa zmianie także
treść umowy, w tym jej warunki i zasady wykonywania. W sytuacji, gdy zmianie
4
uległa tylko interpretacja przepisów prawa, organ rentowy na podstawie tego
samego stanu faktycznego, tych samych przepisów oraz tego samego adresata w
odmienny sposób ocenił charakter przedmiotowej umowy. W konsekwencji organ
rentowy naruszył podstawowe zasady postępowania administracyjnego, w tym
wyrażoną w art. 8 k.p.a. w związku z art. 6 k.p.a. w związku z art. 123 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych zasadę pogłębiania zaufania obywateli do
organów państwa.
W ocenie skarżącego Sąd Apelacyjny niesłusznie zakłada, że naczelne
zasady postępowania, w tym określone w art. 6 i art. 8 k.p.a., znajdują
zastosowanie tylko do formy aktów władczych, jakimi są decyzje administracyjne.
Ponadto Sąd Apelacyjny pominął elementy i istotne cechy postępowania
kontrolnego w zakresie ubezpieczeń społecznych (art. 86 i następne ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych). Postępowanie kontrolne, którego wynik jest
pozytywny (nie wskazuje nieprawidłowości) nie pociąga za sobą konieczności
wydania decyzji administracyjnej, co nie oznacza, że w systemowym ujęciu wynik
takiej kontroli nie jest wyrazem akceptacji i aprobaty organu co do prawidłowości
działania adresata (płatnika składek).
Wskazano, że skarżący miał pełne prawo być przekonanym o legalności i
prawidłowości swojego działania, gdyż przede wszystkim został w tym utwierdzony
przy pierwszej kontroli przeprowadzonej przez organ rentowy. Logicznym było dla
skarżącego, że zarówno kwalifikacja umowy, jak i sposób wyliczenia od niej
składek były zgodne z prawem. Decyzja oparta na wynikach drugiej kontroli
przeprowadzonej u skarżącego, która to kontrola miała za przedmiot taki sam stan
faktyczny oraz niezmienione przepisy, naruszała w sposób oczywisty zasadę
wyrażoną w art. 8 k.p.a. w związku z art. 6 k.p.a. w związku z 123 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych. Ogólną dyrektywą jest, aby prawo nie działało
wstecz. W przypadku ustawodawcy wyraża się to faktem, że prawo nie jest
uchwalane z mocą wsteczną. Na gruncie niniejszej sprawy zmianie nie uległy
przepisy, a jedynie ich interpretacja. Zasadniczo organy rentowe zaczęły podważać
tego rodzaju umowy na skutek wydania jednego tylko wyroku przez Sąd Najwyższy
z dnia 13 czerwca 2012 r. w sprawie II UK 308/11. W takiej sytuacji (braku zmiany
przepisów), a jedynie w sytuacji zmiany ich interpretacji, szczególną właśnie rolę
5
powinny odgrywać wskazane zasady postępowania administracyjnego, tak aby
strona postępowania nie była w swoim przekonaniu podmiotem działań ze skutkiem
wstecznym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej nie negują subsumpcji dokonanej w zaskarżonym
wyroku, że wnioskodawca wykonywał czynności szkoleniowe kierowców na
podstawie umowy o świadczenie usług, do których stosuje się przepisy dotyczące
zlecenia (art. 750 k.c. w związku z przepisami tytułu XXI księgi trzeciej Kodeksu
cywilnego). Skarga kasacyjna nie zarzuca też wydania przez ZUS dwu sprzecznych
ze sobą decyzji, zawierających odmienne oceny prawne tych samych stanów
faktycznych. Skarga kasacyjna zarzuca, że w czasie kolejnej kontroli ZUS dostrzegł
i ujął w decyzji nieprawidłowości w podleganiu ubezpieczeniom społecznym,
których nie zauważał w czasie poprzednich kontroli, co – w ocenie skarżącego –
dyskredytuje decyzję ZUS, naruszającą zasadę pogłębiana zaufania obywateli do
organów administracji, jak również – późniejsze wyroki Sądów.
Argumentacja taka jest nieuzasadniona, gdyż po pierwsze, nie można
odmówić organowi ubezpieczeń społecznych możliwości dokonania prawidłowej
oceny prawnej stanu faktycznego i wydania decyzji zgodnej z prawem, a po wtóre,
w związku z możliwymi wątpliwościami dotyczącymi wykładni przepisów
ubezpieczeniowych została wprowadzona instytucja tzw. decyzji interpretacyjnych,
z której wnioskodawca nie skorzystał.
Począwszy od dnia 20 września 2008 r. artykułowi 10 ust. 1 ustawy z dnia 2
lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (obecnie jednolity tekst: Dz.U.
z 2015 r., poz. 584) nadano treść „przedsiębiorca może złożyć do właściwego
organu administracji publicznej lub państwowej jednostki organizacyjnej wniosek o
wydanie pisemnej interpretacji co do zakresu i sposobu zastosowania przepisów, z
których wynika obowiązek świadczenia przez przedsiębiorcę daniny publicznej oraz
składek na ubezpieczenia społeczne lub zdrowotne, w jego indywidualnej sprawie”.
Zgodnie z art. 10a ust. 3 (w obecnym brzmieniu) interpretacja jest wiążąca dla
organów administracji publicznej lub państwowych jednostek organizacyjnych
6
właściwych dla przedsiębiorcy i może zostać zmieniona wyłącznie w drodze
wznowienia postępowania. Nie zmienia się interpretacji, w wyniku której nastąpiły
nieodwracalne skutki prawne.
W ocenie Sądu Najwyższego przepisy te służą pogłębianiu zaufania
obywateli do organów administracji również w sprawach dotyczących ubezpieczeń
społecznych. Skarżący nie skorzystał z tej możliwości, mimo, że zawierane przez
niego umowy o dzieło nasuwały kontrowersje, a judykatura sądów wskazywała na
konieczność stosowania przepisów dotyczących zlecenia (co wiązało się z
koniecznością płacenia składek na ubezpieczenia społeczne).
Zakład Ubezpieczeń Społecznych, który stwierdza podleganie ubezpieczeniu
społecznemu, może - bez względu na nazwę umowy i jej postanowienia
wskazujące na charakter stosunku prawnego, którym strony zamierzały się poddać
- ustalić rzeczywisty jego charakter i istniejący tytuł ubezpieczenia. Ustalenie, że
między stronami umowy o dzieło zachodzą stosunki polegające na wykonywaniu za
wynagrodzeniem usług odpowiadających umowom nazwanym, zdefiniowanym w
art. 734 i 758 k.c. lub właściwych umowom, do których - stosownie do art. 750 k.c. -
stosuje się przepisy o zleceniu, nakazuje wydanie decyzji na podstawie art. 83 ust.
1 pkt 1 i 3 z zastosowaniem art. 6 ust. 1 pkt 4, art. 13 pkt 2 z dnia 13 października
2008 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
10 lipca 2014 r., II UK 454/13, LEX nr 1495840).
W ocenie obecnego składu Sądu Najwyższego Zakład Ubezpieczeń
Społecznych jest zobligowany do wydania decyzji ustalającej w sposób zgodny z
aktualnym stanem prawnym oraz ewentualną prawomocną decyzją interpretacyjną
- obowiązek podlegania ubezpieczeniom społecznym. Jeżeli przedsiębiorca nie
wystąpił do ZUS i nie uzyskał korzystnej dla siebie decyzji interpretacyjnej
dotyczącej wywołujących wątpliwości kwestii podlegania obowiązkowi ubezpieczeń
społecznych, nie mógł pozostawać w usprawiedliwionym przekonaniu, że
zawierane przez niego umowy cywilnoprawne nie zostaną ocenione w sposób
odmienny od ich nazwy.
Nie doszło więc do zarzucanego w skardze kasacyjnej naruszenia „art. 6 i
art. 8 k.p.a. w związku z art. 123 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych przez nieuwzględnienie dyrektyw (zasad) o charakterze
7
generalnym wynikających z tych przepisów w sytuacji, gdy zaskarżona decyzja
organu rentowego była wydana z rażącym ich naruszeniem”.
Z tych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną na podstawie
art. 39814
k.p.c.
kc