Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 42/15
POSTANOWIENIE
Dnia 21 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maria Szulc (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku F. S.
przy uczestnictwie J. S. i innych, o stwierdzenie nabycia spadku po S. S.,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 21 stycznia 2016 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w N.
z dnia 2 października 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w N. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 2 października 2014 r. oddalił
apelację wnioskodawcy F. S. od postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 20 marca
2
2014 r. stwierdzającego, że spadek po S. S., zmarłej w dniu 26 października 1986
r., nabył z dobrodziejstwem inwentarza, na podstawie testamentu notarialnego z
dnia 5 marca 1985 r., jej wnuk, wnioskodawca F. S. - z wyjątkiem gospodarstwa
rolnego wchodzącego w skład spadku, które na podstawie ustawy nabyli z
dobrodziejstwem inwentarza: córka M. K. w 2/10 części, córka S. R. w 2/10 części,
córka D. M. w 2/10 części, syn J. S. w 2/10 części, wnuki B. R. w 1/10 części i K. S.
w 1/10 części.
Spadkodawczyni była wdową. Z dziewięciorga jej dzieci, gdy zmarła żyło
siedmioro. Wnioskodawca w chwili otwarcia spadku miał 12 lat. W spadkowym
gospodarstwie pracował jego ojciec, syn spadkodawczyni, J. S. Wnioskodawca
ukończył studia na kierunku: leśnictwo, w Akademii Rolniczej w K. Prowadzi wraz z
ojcem spadkowe gospodarstwo rolne.
Sąd Okręgowy podzielił stanowisko Sądu Rejonowego, że wnioskodawca nie
spełniał przewidzianej w art. 1065 § 2 k.c. w jego brzmieniu obowiązującym w chwili
otwarcia spadku przesłanki warunkującej testamentowe dziedziczenie
gospodarstwa rolnego. Spełniałby tę przesłankę, gdyby należał do osób
dziedziczących gospodarstwo rolne po S. S. na podstawie ustawy, lecz w chwili
otwarcia spadku żył jego ojciec, i dlatego on, a nie wnioskodawca, dziedziczyłby z
ustawy gospodarstwo rolne po S. S.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zarzucił Sądowi Okręgowemu wydanie
zaskarżonego postanowienia w zakresie dotyczącym gospodarstwa rolnego
z naruszeniem art.1065 § 2 k.c. w brzmieniu obowiązującym w dniu otwarcia
spadku w sprawie przez błędną jego wykładnię i w konsekwencji niewłaściwe
zastosowanie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Artykuł 1065 k.c. w brzmieniu obowiązującym od 6 kwietnia 1982 r. stanowił
w § 1, że spadkobiercą testamentowym gospodarstwa rolnego może być każda
osoba, która w chwili otwarcia spadku odpowiada warunkom wymaganym dla
3
nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności, a w § 2 -
iż osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych może na podstawie
testamentu dziedziczyć gospodarstwo rolne również wtedy, gdy byłaby uprawniona
do dziedziczenia tego gospodarstwa z ustawy. Artykuł 1065 k.c. obowiązujący
w przytoczonym brzmieniu do 30 września 1990 r. miał zgodnie ustawą, którą
nadano mu to brzmienie, zastosowanie do spadków otwartych w okresie od
6 kwietnia 1982 r. Choć art. 1065 k.c. nie był z powodu nieobjęcia go wnioskiem
i pytaniami skierowanymi do Trybunału Konstytucyjnego przedmiotem wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99, jego zgodność
z normami konstytucyjnymi we wskazanym zakresie zastosowania nie budzi
wątpliwości w świetle całokształtu motywów tego wyroku, dotyczących przepisów
o dziedziczeniu gospodarstw rolnych, poddanych w tym wyroku ocenie Trybunału.
Artykuł 1065 § 1 k.c. – niemogący mieć niewątpliwie zastosowania w sprawie
- odwoływał się do warunków, które określał art. 160 § 1 pkt 1 i 2 k.c. w związku
z § 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie
przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich
nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (j.t. Dz.U.1983.19.86).
Natomiast art. 1065 § 2 k.c., którego zastosowanie w sprawie jest
przedmiotem sporu - nawiązywał do art. 1059 k.c. w brzmieniu wówczas
obowiązującym.
Artykuł 1059 k.c. w brzmieniu obowiązującym od 6 kwietnia 1982 r. do 30
września 1990 r., mającym zastosowanie do spadków otwartych w tym okresie,
stanowił, że spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili
otwarcia spadku:
1) odpowiadają warunkom wymaganym dla nabycia własności
nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności albo
2) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół,
albo
3) są trwale niezdolni do pracy.
4
Również art 1059 k.c. w przytoczonym brzmieniu nie był z powodu
nieobjęcia go wnioskiem i pytaniami skierowanymi do Trybunału Konstytucyjnego
przedmiotem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99.
Także jednak jego zgodność z normami konstytucyjnymi we wskazanym zakresie
zastosowania nie budzi wątpliwości w świetle całokształtu motywów tego wyroku,
dotyczących przepisów o dziedziczeniu gospodarstw rolnych poddanych ocenie
Trybunału w tym wyroku .
Małoletni w chwili śmierci spadkodawczyni wnioskodawca, jej wnuk, należał
niewątpliwie do kategorii spadkobierców ustawowych wymienionych w art. 1059
pkt 2 k.c. To jednak - jak wiadomo - nie wystarczało według Sądu Okręgowego do
uznania wnioskodawcy za osobę, należącą do kręgu spadkobierców ustawowych,
która byłaby uprawniona do dziedziczenia gospodarstwa rolnego z ustawy, czyli
odpowiadałaby przewidzianemu w art. 1065 § 2 k.c. wymaganiu warunkującemu
testamentowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego. Choć bowiem wnuk należy do
kręgu spadkobierców ustawowych (art. 931 § 2 k.c.) i może, jeśli jest małoletni, ze
względu na ten tylko przymiot, dziedziczyć na podstawie ustawy gospodarstwo
rolne (art. 1059 pkt 2 k.c.), to jednak dziedziczy z ustawy dopiero wtedy, gdy jego
rodzic nie dożyje otwarcia spadku. Bez ziszczenia się tego warunku prawnego
małoletni wnuk jest jedynie potencjalnym spadkobiercą ustawowym. W ocenie
Sądu Okręgowego w świetle art. 1065 § 2 k.c. w brzmieniu obowiązującym w chwili
śmierci spadkodawczyni możliwość dziedziczenia testamentowego gospodarstwa
rolnego nie była uzależniona od samej przynależności do kręgu spadkobierców
ustawowych i potencjalnej jedynie możliwości dziedziczenia ustawowego
gospodarstwa rolnego, lecz od tego, czy osoba przynależna do kręgu
spadkobierców ustawowych i spełniająca warunki do dziedziczenia gospodarstwa
rolnego z ustawy dziedziczyłaby to gospodarstwo na podstawie ustawy w danym
stanie faktycznym.
Zawarty w skardze kasacyjnej zarzut pod adresem powyższej wykładni
art. 1065 § 2 k.c. przeprowadzonej przez Sąd Okręgowy jest trafny. Kwestia, czy
spadkodawca może na podstawie art. 1065 § 2 k.c. w brzmieniu mającym
zastosowanie w niniejszej sprawie ustanowić w testamencie spadkobiercą
gospodarstwa rolnego tylko taką osobę należącą do kręgu spadkobierców
5
ustawowych, która w okolicznościach sprawy rzeczywiście dziedziczyłaby z ustawy
gospodarstwo rolne, czy także taką osobę należącą do kręgu spadkobierców
ustawowych, która choć uprawniona do dziedziczenia gospodarstwa rolnego
z ustawy, w okolicznościach sprawy nie mogłaby z ustawy dziedziczyć
gospodarstwa rolnego, była już przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego.
W uchwale składu siedmiu sędziów – zasadzie prawnej - z dnia 27 listopada
1986 r., III CZP 68/86, Sąd Najwyższy opowiedział się za drugą ewentualnością.
Przyjmując, że spadkodawca na podstawie art. 1065 § 2 k.c. w brzmieniu
obowiązującym od 6 kwietnia 1982 r. mógł ustanowić w testamencie spadkobiercą
gospodarstwa rolnego nie tylko osobę należącą do kręgu spadkobierców
ustawowych, która w okolicznościach sprawy rzeczywiście dziedziczyłaby z ustawy
gospodarstwo rolne, ale i osobę jedynie uprawnioną do dziedziczenia
gospodarstwa rolnego z ustawy, która w okolicznościach sprawy nie mogłaby
dziedziczyć gospodarstwa rolnego z ustawy ze względu na dalszą kolejność
powołania do spadku, wyjaśnił, że użyty w art. 1065 § 2 k.c. w odniesieniu do osoby
należącej do kręgu spadkobierców ustawowych zwrot „gdy byłaby uprawniona do
dziedziczenia tego gospodarstwa z ustawy”, zestawiony z poprzednimi
sformułowaniami znowelizowanych przepisów, wskazuje także na osobę jedynie
potencjalnie uprawnioną do dziedziczenia ustawowego, spełniającą jedną
z przesłanek określonych w art. 1059 k.c. dziedziczenia gospodarstwa rolnego
z ustawy, bez względu na kolejność jej powołania do spadku.
W uzasadnieniu powołanej uchwały Sąd Najwyższy odwołał się także do
celu wprowadzonych w 1982 r. zmian w przepisach o dziedziczeniu gospodarstw
rolnych. Zmiany te w wyniku zerwania ówczesnego ustawodawcy z dążeniem do
nacjonalizacji gospodarki rolnej łagodziły rygoryzm regulacji ustawowej w zakresie
dziedziczenia gospodarstw rolnych. Możliwość powołania w testamencie do
dziedziczenia gospodarstwa rolnego każdej osoby należącej do kręgu
spadkobierców ustawowych spełniającej wymagania art. 1059 k.c., bez względu na
to, czy w konkretnej sytuacji dziedziczyłaby ona to gospodarstwo z ustawy,
zapewniała spadkodawcy – jak podkreślił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu
omawianej uchwały – większy zakres swobody testowania, możliwość wyboru
spadkobierców w szerszych granicach.
6
Przyjęcie współcześnie mniej liberalnej wykładni art. 1065 k.c.
w rozpatrywanym brzmieniu od ukształtowanej uchwałą z dnia 27 listopada 1986 r.,
III CZP 68/86, byłoby nie tylko nieuzasadnione z wskazanych wyżej przyczyn, ale
też pozostawałoby – jak trafnie zauważył skarżący – w sprzeczności z racjami
natury konstytucyjnej, leżącymi u podstaw wyroku Trybunału Konstytucyjnego
z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99, którym co do zasady ustanowione w PRL, objęte
kontrolą Trybunału w tym wyroku, przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych
zostały uznane za niezgodne z powołanymi wzorcami konstytucyjnymi
i wyeliminowane z obowiązującego porządku prawnego, z ograniczeniami jedynie
w odniesieniu do pewnych okresów poprzedzających ogłoszenie tego wyroku
w Dzienniku Ustaw, usprawiedliwionymi konkurencyjnymi wartościami
konstytucyjnymi. Interpretowania obecnie dawnych przepisów o dziedziczeniu
gospodarstw rolnych, które zachowały moc w określonym zakresie w odniesieniu
do zdarzeń z czasu ich obowiązywania, w sposób ingerujący w chronione
konstytucyjnie wartości i bardziej rygorystycznie niż były one interpretowane przed
ich uchyleniem nie da się zasadnie niczym usprawiedliwić.
Ze względu na trafne podniesienie w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia
art. 1065 § 2 k.c. w brzmieniu obowiązującym w chwili otwarcia w sprawie spadku
Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł jak w sentencji.
eb