Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 76/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski (sprawozdawca)
SSN Jolanta Frańczak
w sprawie z odwołania M. Ś.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
o świadczenie niezrealizowane po Z. Ś.,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 27 stycznia 2016 r.,
skargi kasacyjnej odwołującej się od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 18 listopada 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego
Sądowi Apelacyjnemu.
UZASADNIENIE
Decyzją z 27 września 2011 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych odmówił
ubezpieczonemu Z. Ś. prawa do renty z tytuły niezdolności do pracy, opierając się
2
na orzeczeniu komisji lekarskiej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z 8 września
2011 r., w którym ubezpieczonego uznano za osobę zdolną do pracy.
Sąd Okręgowy w G. wyrokiem z 7 stycznia 2014 r. zmienił zaskarżoną
decyzję w ten sposób, że przyznał M.Ś., następcy prawnemu po zmarłym
ubezpieczonym Z. Ś., prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy na
okres od 1 stycznia 2012 r. do 2 września 2013 r. Sąd ustalił, że ubezpieczony
urodzony 5 kwietnia 1953 r., przez 14 lat pracował jako ustawiacz w PKP. W latach
1999-2007 pozostawał na rencie z tytułu niezdolności do pracy. Zmarł 2 września
2013 r. Chorował na nadciśnienie tętnicze bez powikłań narządowych oraz
miażdżycę tętnic kończyn dolnych z zachowanym przepływem. Występował u niego
zespół bólowy szyjny i korzeniowy na tle wielopoziomowych zmian
zwyrodnieniowych kręgosłupa oraz początkowe zmiany zwyrodnieniowe stawów
biodrowych niepowodujące dysfunkcji, a nadto bóle i zawroty głowy
naczyniopochodne spowodowane zmianami miażdżycowymi uogólnionymi tętnic
m.in. mózgowych - bez deficytu neurologicznego. U ubezpieczonego stwierdzono
ponadto przewlekłą intoksykację alkoholową, powodującą niewielkie zmiany
wątroby bez zaburzeń jej funkcji. Na tle zmian organicznych w ośrodkowym
układzie nerwowym wywołanych miażdżycą tętnic mózgowych i zmian zanikowych
korowo-podkorowych, a także następstw zespołu zależności alkoholowej doszło do
psychodegradacji osobowości ubezpieczonego. Jego funkcjonowanie intelektualne
było obniżone do poziomu przedziału od pogranicza upośledzenia do inteligencji
poniżej przeciętnej. Sąd, w szczególności na podstawie dowodów z opinii biegłych
sądowych psychiatry oraz psychologa, ustalił, że stan psychiczny ubezpieczonego
czynił go częściowo niezdolnym do pracy po 31 grudnia 2011 r. na tle stanu
zdrowia psychicznego, a niezdolność ta trwała do dnia śmierci. W związku z tym
ustaleniem Sąd Okręgowy uznał, że ubezpieczony legitymował się wszystkimi
przesłankami, od których ustawa uzależnia prawo do renty z tytułu niezdolności do
pracy i zmienił decyzję organu rentowego.
Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniósł organ rentowy, zaskarżając go
w całości. Zarzucił naruszenie przepisów prawa procesowego, to jest: (-) art. 47714
§ 4 k.p.c. poprzez jego niezastosowanie i pominięcie nowych okoliczności, to jest
pogorszenia stanu psychicznego ubezpieczonego zakończonego leczeniem
3
szpitalnym w okresie od 25 stycznia do 2 marca 2012 r., które powstały po złożeniu
odwołania od spornej decyzji, co powinno skutkować jej uchyleniem, przekazaniem
sprawy do rozpoznania organowi rentowemu i umorzeniem postępowania; (-) art.
227 k.p.c., 233 § 1 k.p.c. oraz 328 § 2 k.p.c. Apelujący wniósł o zmianę
zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania, a także o zasądzenie od odwołującego na rzecz organu
rentowego zwrotu kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 18 listopada 2014 r. zmienił zaskarżony wyrok i
oddalił odwołanie, nie obciążając odwołującego kosztami procesu. Uzasadniał, że
w sprawach o rentę z tytułu niezdolności do pracy sąd bierze pod uwagę stan
zdrowia ubezpieczonego na dzień wydania decyzji, badając jej zgodność z prawem
pod względem formalnym i merytorycznym, wyjątkowo może wziąć pod uwagę stan
zdrowia z okresu późniejszego, jeżeli jest on konsekwencją stanu zdrowia
występującego w dacie wydania decyzji. Stwierdził, że „w niniejszej sprawie nie
można powiedzieć, że późniejszy stan zdrowia pana Ś. był konsekwencją tegoż
stanu zdrowia, jaki zaistniał po wydaniu decyzji”. Sąd uznał, że „generalnie brak jest
jakiś podstaw do orzeczenia pozytywnego o prawie do renty w sytuacji, kiedy na
moment wydania decyzji, na moment złożenia wniosku stan zdrowia pana Ś. nie
czynił go osobą niezdolną do pracy”. Sąd nie zgodził się z argumentacją organu
rentowego, że decyzja powinna zostać uchylona, postępowanie umorzone a
sprawa przekazana do organu rentowego do ponownego rozpoznania. Uzasadniał,
że niezdolność ubezpieczonego od 1 stycznia 2012 r. nie stanowiła nowej
okoliczności, która istniała już przed wydaniem decyzji; stanowiła okoliczność, która
zaistniała kilka miesięcy po wydaniu decyzji. Sąd Apelacyjny uznał, że Sąd
pierwszej instancji niezgodnie z prawem nie dokonał oceny decyzji na moment jej
wydania i orzekł o prawie do renty w sytuacji, gdy niezdolność do pracy powstała w
okresie późniejszym niż zaskarżona decyzja. W związku z czym zmienił zaskarżony
wyrok.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wniosła M. Ś., zaskarżając
go w całości.
4
Zarzucono naruszenie przepisów prawa procesowego, to jest: (-) art. 47714
§
4 k.p.c. lub/i art. 4779
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 316 k.p.c. poprzez zaniechanie
uchylenia zaskarżonej decyzji organu rentowego oraz wyroku Sądu pierwszej
instancji, umorzenia postępowania i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania organowi rentowemu, mimo ujawnienia się w toku postępowania przed
Sądem pierwszej instancji nowych okoliczności dotyczących stwierdzenia
niezdolności do pracy Z. Ś.; (-) art. 328 § 11
i 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
poprzez uzasadnienie zaskarżonego wyroku w ten sposób, że nie zawiera ono
wszystkich koniecznych elementów, ma oczywiste braki, które uniemożliwiają
kontrolę kasacyjną zaskarżonego wyroku.
Zarzucono również naruszenie prawa materialnego poprzez jego błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, to jest: (-) art. 136 ust. 1 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w
związku z art. 5 k.c. poprzez nieuwzględnienie zasad współżycia społecznego, to
jest zasady sprawiedliwości społecznej; (-) art. 6 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw
Człowieka i Podstawowych Wolności oraz art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji
RP polegające na pozbawieniu skarżącej prawa do rzetelnego procesu sądowego.
W uzasadnieniu skargi stwierdzono, że w toku postępowania przed Sądem
pierwszej instancji ujawniła się okoliczność - pogorszenie stanu zdrowia
psychicznego ubezpieczonego, a w konsekwencji ustalenie jego niezdolności do
pracy od 1 stycznia 2012 r. Powołując się na postanowienie Sądu Najwyższego z
20 maja 2013 r., I UK 616/12 oraz wyrok Sądu Najwyższego z 11 maja 2012 r.,
I UK 411/11, skarżąca wskazała, że art. 47714
§ 4 k.p.c. dotyczy okoliczności
stwierdzenia niezdolności do pracy, które powstały po dniu złożenia odwołania od
tej decyzji do dnia wyroku Sądu pierwszej instancji. Skarżąca nie zgodziła się ze
stanowiskiem Sądu drugiej instancji, że niezdolność do pracy Z. Ś., która powstała
po dniu wydania decyzji, jest konsekwencją stanu zdrowia istniejącego przed
wydaniem decyzji, w konsekwencji, że nie jest nową okolicznością. Powołując się
na postanowienie Sądu Apelacyjnego z 13 czerwca 2014 r., stwierdziła, że nowe
okoliczności to schorzenia istniejące przed wydaniem decyzji, lecz wykazane przez
ubezpieczonego dopiero po wniesieniu odwołania do sądu albo ujawnione na
podstawie badań lekarskich w trakcie postępowania sądowego i których nie oceniał
5
lekarz orzecznik ani komisja lekarska organu rentowego. Skarżąca podniosła, że
Sąd drugiej instancji nie ustalił w sposób należyty stanu faktycznego, nie przytoczył
przepisów, na których się oparł; wywód prawny jest niejednoznaczny i
nieprecyzyjny, a uzasadnienie wyroku wewnętrznie sprzeczne.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego
go wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi pierwszej albo drugiej instancji, a na wypadek nie
uwzględniania tego wniosku - o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz
poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji i rozstrzygnięcie sprawy
poprzez przyznanie skarżącej renty za okres od 1 stycznia 2012 r. do 2 września
2013 r.; wniosła także o zasądzenie od organu rentowego na jej rzecz kosztów
postępowania według norm przepisanych.
Organ rentowy w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniósł o jej oddalenie i
zasądzenie kosztów zastępstwa według norm przepisanych. Zdaniem organu
rentowego skarżąca nie wykazała, że zarzucane przez nią uchybienia procesowe
mogły mieć istotny wpływ na wynik procesu. Wskazał ponadto, że w orzecznictwie
Sądu Najwyższego utrwalonym jest stanowisko, że podstawę przyznania
świadczeń z ubezpieczenia społecznego mogą stanowić tylko przepisy prawa, a nie
zasady współżycia społecznego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się zasadniczo uzasadniona.
Jak wynika z niebudzących ustaleń faktycznych w toku postępowania w
sprawie doszło do pogorszenia stanu zdrowia psychicznego ubezpieczonego. W
związku z powyższym Sąd pierwszej instancji przyznał świadczenie od innej daty
(1.01.2012 r.). natomiast zgodnie z przepisem art. 47714
§ 4 k.p.c. sąd powinien
uchylić decyzję, przekazać sprawę do rozpoznania organowi rentowemu i umorzyć
postępowanie. Także Sąd Apelacyjny przyjmuje w zaskarżonym wyroku, że
ubezpieczony w czasie wydania decyzji nie był niezdolny do pracy, ale nie odniósł
się do późniejszych zdarzeń. Ostatecznie Sąd ten zmienił zaskarżony wyrok i
oddalił odwołanie.
6
W związku z powyższą sytuacją należy stwierdzić, że zgodnie z utrwalonym
stanowiskiem Sądu Najwyższego należało postąpić z dyspozycją wyżej
powołanego przepisu. Zdaniem Sądu Najwyższego mające walor nowości
okoliczności dotyczące stwierdzenia niezdolności do pracy lub niezdolności do
samodzielnej egzystencji, które powstały po dniu złożenia odwołania od negatywnej
decyzji organu rentowego i nadal utrzymują się w okresie wymaganym do nabycia
prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy nie mogą być samodzielnie ocenione
przez sądy z zastosowaniem art. 316 k.p.c. ze względu na kodeksowy zakaz
orzekania co do istoty sprawy zawarty w art. 47714
§ 4 k.p.c. (postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 20 maja 2013 r., I UK 616/12, OSNP 2014, nr 4, poz. 62, por.
także wyrok z dnia 11 maja 2012 r., I UK 411/11, LEX nr 1214553). Tymczasem
zarówno Sąd pierwszej, jak i drugiej instancji orzekł co do istoty sprawy. Tym
samym doszło do naruszenia przepisów art. 47714
§ 4 k.p.c. oraz 316 k.p.c.
Kolejny zarzut skargi kasacyjnej odnosi się do naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.
W ocenie Sądu Najwyższego uzasadnienie zaskarżonego wyroku uniemożliwia
ocenę zarzutów kasacyjnych w tym zakresie. Sąd Apelacyjny jest bowiem
niekonsekwentny i tym samym podstawa faktyczna orzeczenia niejednoznaczna. W
uzasadnieniu przyjmuje się bowiem, że nie można powiedzieć, iż „poźniejszy stan
zdrowia pana Ś. jest konsekwencją stanu zdrowia występującego w dacie wydania
decyzji”. Następnie pada stwierdzenie, że nie są to nowe okoliczności. Są to więc
ustalenia niejednoznaczne i co nie ulega wątpliwości kluczowe dla rozstrzygnięcia
sporu. Należy także pamiętać, że na podstawie niekwestionowanej opinii biegłej
psycholog ustalono, że niezdolność ubezpieczonego do pracy rozpoczęła się w
dniu 1 stycznia 2012 r. i trwała do jego śmierci. Ponadto Sąd Apelacyjny przyjmuje
o braku podstaw do uchylenia decyzji i przekazania sprawy do organu rentowego z
powodu tego, że nie mamy do czynienia z nowymi okolicznościami, które istniały
przed wydaniem decyzji. Tymczasem z treści przepisu warunek taki nie wynika.
Wręcz przeciwnie przepis ten stanowi o nowych okolicznościach, które powstały po
dniu złożenia odwołania od decyzji. Wynika więc z tego jednoznacznie, że mogą to
być okoliczności dotyczące stwierdzenia niezdolności do pracy, które nie istniały
przed zaskarżeniem odmownej decyzji rentowej.
7
Z powyższych względów należało stwierdzić, że doszło do naruszenia
przepisów wskazanych w pkt 1 skargi kasacyjnej. Nie było więc konieczne
odnoszenia się do zarzutów przedstawionych w pkt 2 skargi. Wspomnieć więc tylko
można, że Sąd Najwyższy wielokrotnie i jednoznacznie przyjmował, iż podstawą
przyznania świadczeń z ubezpieczenia społecznego mogą stanowić tylko przepisy
prawa, a nie zasady współżycia społecznego ze względu na to, że prawo
ubezpieczeń społecznych ma charakter publicznoprawny, co wyklucza
posiłkowanie się klauzulami generalnymi występującymi w prawie cywilnym (zob.
np. wyrok z dnia 4 czerwca 2013 r., I UK 5/13, OSNP 2014 nr 3, poz. 45).
Z tych względów orzeczono jak w sentencji wyroku.
kc