Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 3/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Beata Gudowska (przewodniczący)
SSN Jolanta Frańczak (sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
w sprawie z powództwa Stowarzyszenia […] działające na rzecz D. K.
przeciwko D. Ltd. Spółka z o.o. w G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 marca 2016 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Okręgowego w B.
z dnia 26 czerwca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w B. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy – Sąd Pracy w Ś. wyrokiem z dnia 18 listopada 2013 r. oddalił
powództwo Stowarzyszenia […] działającego na rzecz D. K. przeciwko D. Ltd. Sp. z
2
o.o. o zapłatę kwoty 12.542 zł z tytułu ryczałtów za noclegi w okresie od dnia 22
listopada 2011 r. do dnia 22 czerwca 2012 r.
Sąd Rejonowy ustalił, że D. K. zatrudniony był u strony pozwanej D. w
okresie od dnia 22 listopada 2011 r. do dnia 22 czerwca 2012 r. na stanowisku
kierowcy pojazdów ciężarowych w transporcie krajowym i międzynarodowym. W
trakcie podróży służbowych D. K. odpoczywał i spędzał noce na leżance w kabinie
pojazdu ciężarowego, którym kierował. Przełożeni kierowców wymagali, aby
pojazdy tankowane były na określonych stacjach i tam kierowcy spędzali także
noclegi. Tylko dwukrotnie D. K. spędził noc w pojeździe w miejscu, gdzie nie było
infrastruktury do obsługi podróżnych, w postaci toalet, prysznicy, barów.
W ocenie Sądu Rejonowego, powództwo nie zasługiwało na uwzględnienie
bowiem D. K. nie ponosił żadnych kosztów związanych z noclegami. Zapłaty
ryczałtu za nocleg nie przewidywały zakładowe źródła prawa pracy, zaś regulamin
pracy i wynagradzania obowiązujący w pozwanej Spółce jednoznacznie w § 10
wskazywał, że kierowcom spędzającym noc w kabinie ryczałty za noclegi się nie
należą. Regulamin wynagradzania, jako akt wydany później niż zarządzenie
prezesa strony pozwanej, ma decydujące znaczenie dla oceny żądania powoda.
Sąd Rejonowy wskazał, że ewentualne prawo do ryczałtu za nocleg może wynikać
z art. 21a ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (jednolity
tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 1155 ze zm.), zgodnie z którym kierowcy w podróży
służbowej przysługują należności na pokrycie kosztów związanych z
wykonywaniem tego zadania, ustalone na zasadach określonych w przepisach art.
775
§ 3-5 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy. W okresie zatrudnienia
Dariusza Kazimierskiego obowiązywały wydane na podstawie art. 775
§ 3-5 k.p.
przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia
2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących
pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery
budżetowej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju (Dz.U. Nr 236, poz.
1991 ze zm., dalej jako rozporządzenie z dnia 19 grudnia 2002 r.). Art. 9 ust. 2 tego
rozporządzenia przewidywał, że w razie nieprzedłożenia rachunku za nocleg,
pracownikowi przysługuje ryczałt w wysokości 25% limitu, o którym mowa w ust. 1.
Innymi słowy chodzi tu o zwrot poniesionych kosztów związanych z noclegiem
3
bowiem sama wykładnia językowa art. 9 ust. 2 rozporządzenia z dnia 19 grudnia
2002 r. nie pozwala na uznanie prawa do ryczałtu, gdy koszty związane z
noclegiem w ogóle nie powstały. Takie stanowisko zaprezentował również Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 4 czerwca 2013 r., II PKN 296/12 (Monitor Prawa Pracy
2013 nr 11, str. 598-601) dodatkowo wskazując, że jedynie w sytuacji, gdy
pracownik poniósł koszty, ale nie jest w stanie wylegitymować się rachunkami może
domagać się zapłaty ryczałtu, o którym mowa w art. 9 ust. 2 rozporządzenia z dnia
19 grudnia 2002 r. W ocenie Sądu Rejonowego nie bez znaczenia jest również to,
że rozporządzenie z dnia 19 grudnia 2002 r. zostało wydane w trakcie
obowiązywania ustawy o czasie pracy kierowców przed wprowadzeniem do niej art.
21a, a więc w czasie, gdy nie miały w ogóle zastosowania przepisy art. 775
§ 3-5
k.p. do podróży wykonywanych przez kierowców zawodowych. Dodatkowo Sąd
Rejonowy nadmienił, iż rozporządzenie (WE) nr 561/2006 Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 15 marca 2006 r. w sprawie harmonizacji niektórych
przepisów socjalnych odnoszących się do transportu drogowego (Dz.U.U.E.L.
2006.102.1; dalej jako rozporządzenie (WE) nr 561/2006) oraz art. 14 ustawy o
czasie pracy kierowców wskazują, że dobowy odpoczynek należny kierowcy może
być wykorzystany w pojeździe, jeżeli pojazd znajduje się na postoju i jest
wyposażony w miejsce do spania. Ostatecznie Sąd Rejonowy stwierdził, że
pracownik nie wykazał, aby poniósł koszty związane z noclegami w podróży
służbowej a ponadto obowiązujący w pozwanej Spółce regulamin wynagradzania
wyraźnie wyklucza prawo pracownika do ryczałtu za noclegi w związku z
zapewnieniem miejsca do spania w pojeździe.
Wyrokiem z dnia 26 czerwca 2014 r. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelację powoda Stowarzyszenia
[…]działającego na rzecz D. K.
Sąd Okręgowy w całości podzielił ustalenia faktyczne i ich ocenę prawną
dokonaną przez Sąd pierwszej instancji wskazując, iż kluczowe znaczenie dla
rozstrzygnięcia sprawy miały ustalenia, z których wynikało, że D. K. miał
zapewniony bezpłatny nocleg w kabinie pojazdu a obowiązujące w pozwanej
Spółce wewnętrzne akty płacowe wykluczały prawo do ryczałtu za noclegi
kierowców w kabinie pojazdu. Sąd Okręgowy dodatkowo nadmienił, że
4
ustawodawca europejski nie postrzega spania kierowcy w kabinie jako sytuacji
zagrażającej życiu i zdrowiu innych uczestników ruchu, jeśli kierowca dokonał
takiego wyboru, a kabina jest wyposażona w miejsce do spania. A zatem skoro
kierowca nie przedstawił pracodawcy rachunku za nocleg, to oznacza to tylko i
wyłącznie tyle, że zapewnił sobie nocleg w kabinie, godząc się na panujące w niej
warunki.
Powyższy wyrok zaskarżył skargą kasacyjną powód Stowarzyszenie […]
działające na rzecz pracownika D. K. W skardze zarzucono naruszenie przepisów
prawa materialnego, a mianowicie:
a) § 9 ust. 4 rozporządzenia z dnia 19 grudnia 2002 r. przez jego niewłaściwe
zastosowanie i przyjęcie, że strona pozwana zapewniła pracownikowi
bezpłatny nocleg, w sytuacji gdy umożliwienie kierowcy spania w kabinie
samochodu nie stanowi zapewnienia pracownikowi bezpłatnego noclegu w
rozumieniu tego przepisu;
b) § 9 ust. 2 rozporządzenia z dnia 19 grudnia 2002 r. przez uzależnienie prawa
do ryczałtu za nocleg od uprzedniego faktycznego poniesienia przez
pracownika kosztów noclegu;
c) § 7 ust. 2 rozporządzenia z dnia 19 grudnia 2002 r. przez jego niewłaściwe
zastosowanie i przyjęcie, że strona pozwana zapewniła pracownikowi
bezpłatny nocleg, w sytuacji gdy umożliwienie kierowcy spania w kabinie
samochodu nie stanowi zapewnienia pracownikowi bezpłatnego noclegu w
rozumieniu § 7 ust. 2 cytowanego rozporządzenia, a także przez
uzależnienie prawa do otrzymania ryczałtu za nocleg od uprzedniego
faktycznego poniesienia przez pracownika kosztów noclegu;
d) § 10 regulaminu wynagradzania, art. 18 § 1 k.p., art. 775
§ 3-5 k.p. w związku
z § 9 ust. 2 oraz § 7 ust. 2 rozporządzenia z dnia 19 grudnia 2002 r.
przez uznanie za wiążące postanowień regulaminu wynagradzania
pozbawiających pracownika prawa do otrzymania ryczałtu za noclegi w
sytuacji braku zapewnienia mu bezpłatnego należytego noclegu podczas
odbywania wielodniowych zagranicznych podroży służbowych;
e) art. 18 § 3 k.p. przez jego niezastosowanie i błędne przyjęcie, że w zakresie
dotyczącym przyznawania należności z tytułu podróży służbowych
5
obowiązujący u strony pozwanej regulamin wynagradzania obowiązywał
pracownika, gdy tymczasem postanowienia regulaminu wynagradzania w §
10 naruszają zasadę równego traktowania w zatrudnieniu bowiem
pozbawiają należnego odpoczynku nocnego pracowników, którzy wykonują
zawód kierowcy;
f) art. 8 ust. 8 rozporządzenia (WE) nr 561/2006 oraz art. 14 ustawy o czasie
pracy kierowców przez ich nieprawidłowe zastosowanie i błędną wykładnię
polegające na zastosowaniu tych przepisów do zasad rekompensowania
pracownikom kosztów podroży służbowych, podczas gdy przepisy te nie
należą w ogóle w tej części do przepisów prawa pracy i nie regulują tych
kwestii.
Skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie
powództwa w całości i zasądzenie od strony pozwanej na rzecz D. K. kwoty
12.541,61 zł tytułem należności za niewypłacone pracownikowi ryczałty za noclegi
krajowe i zagraniczne w okresie od dnia 22 listopada 2011 r. do dnia 22 czerwca
2012 r. wraz z ustawowymi odsetkami oraz kosztami procesu, ewentualnie o
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
W uzasadnieniu skargi podniesione zostało, że zaskarżony wyrok pozostaje
w sprzeczności z wykładnią prawa dokonaną przez Sąd Najwyższy w uchwale
składu siedmiu sędziów z dnia 12 czerwca 2014 r. II PZP 1/14 (OSNP 2014 nr 12,
poz. 164) oraz w uchwale z dnia 7 października 2014 r., I PZP 3/14 (OSNP 2015 nr
4, poz. 47).
Strona pozwana w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniosła o oddalenie
skargi w całości i zasądzenie na jej rzecz kosztów postępowania kasacyjnego
bowiem na podstawie § 10 regulaminu wynagradzania pracownikom pozwanej
Spółki przysługują świadczenia jak w rozporządzeniu z dnia 19 grudnia 2002 r. za
wyjątkiem wysokości diety zagranicznej, którą ustala prezes zarządu w drodze
zarządzenia podanego do wiadomości najpóźniej 14 dni przed obowiązywaniem
nowych stawek oraz ryczałtu za nocleg, w przypadku gdy nocleg jest odbierany w
kabinie ciągnika siodłowego.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest uzasadniona. W rozpoznawanej sprawie rację ma
skarżący zarzucając, iż Sądy obu instancji dokonały błędnej wykładni zwrotu
„bezpłatny nocleg” w kontekście przysługiwania pracownikowi ryczałtu za nocleg
jako formy zwrotu kosztów podróży służbowej. Interpretacja tego pojęcia przesądza
bowiem o stosowaniu lub niestosowaniu § 9 ust. 2 i 4 rozporządzenia z dnia 19
grudnia 2002 r. w związku z art. 775
§ 3-5 k.p. Rozstrzygając to zagadnienie Sąd
Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 12 czerwca 2014 r. II PZP
1/14 (OSNP 2014 nr 12, poz. 164) wyraził pogląd, że zapewnienie pracownikowi -
kierowcy samochodu ciężarowego odpowiedniego miejsca do spania w kabinie
tego pojazdu podczas wykonywania przewozów w transporcie międzynarodowym
nie stanowi zapewnienia przez pracodawcę bezpłatnego noclegu w rozumieniu § 9
ust. 4 rozporządzenia z dnia 19 grudnia 2002 r., co powoduje, że pracownikowi
przysługuje zwrot kosztów noclegu na warunkach i w wysokości określonych w § 9
ust. 1-3 tego rozporządzenia albo na korzystniejszych warunkach i wysokości,
określonych w umowie o pracę, układzie zbiorowym pracy lub innych przepisach
prawa pracy.
W motywach tej uchwały Sąd Najwyższy zaznaczył, że w wyniku nowelizacji
ustawy o czasie pracy kierowców powstała sytuacja prawna, w której podróże
kierowców transportu międzynarodowego odbywane w okresie do dnia 3 kwietnia
2010 r. nie stanowiły podróży służbowych w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p. (nie mają
więc do nich zastosowania wprost przepisy powszechnie obowiązujące dotyczące
zwrotu kosztów podróży służbowych), a po tej dacie są one podróżami służbowymi
(art. 2 pkt 7 ustawy o czasie pracy kierowców) i kierowcom przysługują należności
na pokrycie kosztów związanych z wykonywaniem tego zadania służbowego,
ustalane na zasadach określonych w art. 775
§ 3-5 k.p. (art. 21a ustawy o czasie
pracy kierowców). W orzecznictwie (które w tej mierze można uznać za utrwalone)
przyjmuje się też, że w przypadku nieustalenia w układzie zbiorowym (regulaminie
wynagradzania) lub umowie o pracę świadczeń z tytułu podróży odbywanej przez
kierowcę, jej koszty mogą podlegać wyrównaniu w wysokości odpowiadającej
należnościom (dietom) z tytułu podróży służbowej przewidzianym w przepisach
7
powszechnie obowiązujących dla pracowników wykonujących rzeczywiście podróże
służbowe (por. w szczególności wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2009 r.,
I PK 279/07, LEX nr 509051; z dnia 18 sierpnia 2009 r., I PK 51/09, OSNP 2011 nr
7-8, poz. 100; z dnia 23 czerwca 2010 r., II PK 372/09, Monitor Prawa Pracy 2010
nr 11, s. 597 oraz z dnia 1 kwietnia 2011 r., II PK 234/10, OSNP 2012 nr 9-10, poz.
119).
Sądy orzekające odwołały się natomiast do poglądu Sądu Najwyższego
zaprezentowanego w wyroku z dnia 4 czerwca 2013 r., II PK 296/12 (LEX nr
1341269), w którym odwołano się do regulacji prawnych dotyczących czasu pracy
kierowców w transporcie międzynarodowym. Faktycznie, przepisy te dopuszczają
możliwość odpoczynku dobowego kierowcy w pojeździe (kabinie pojazdu), jeżeli
jest on wyposażony w miejsce do spania i znajduje się na postoju. Sąd Najwyższy
zarówno w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 12 czerwca 2014 r. II PZP 1/14,
jak i uchwale z dnia 7 października 2014 r., I PZP 3/14 wyjaśnił, że taką regulację
dotyczącą kierowców w transporcie międzynarodowym zawiera Umowa europejska
dotycząca pracy załóg pojazdów wykonujących międzynarodowe przewozy
drogowe (AETR), sporządzona w Genewie w dniu 1 lipca 1970 r. (Dz.U. z 1999 r.
Nr 94, poz. 1087 ze zm., powoływana jako „umowa AETR”), którą Polska
ratyfikowała w dniu 15 maja 1992 r. Umowa AETR jako ratyfikowana umowa
międzynarodowa stanowi część krajowego porządku prawnego, jest bezpośrednio
stosowana i ma pierwszeństwo przed ustawą (art. 91 ust. 1 i 2 w związku z art. 241
ust. 1 Konstytucji RP; por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2005 r.,
II PK 320/04, OSNP 2006 nr 3-4, poz. 50). Zgodnie z art. 8 ust. 1 umowy AETR, w
każdym dwudziestoczterogodzinnym okresie kierowca korzysta z dziennego okresu
odpoczynku wynoszącego co najmniej jedenaście kolejnych godzin, który to okres
może być skrócony pod pewnymi warunkami. Ten dzienny okres odpoczynku może
być wykorzystany w pojeździe, jeżeli jest on wyposażony w miejsce do spania i
znajduje się na postoju (art. 8 ust. 7 umowy AETR). Umowa AETR nie reguluje
jednak w żadnym zakresie wynagrodzenia za pracę kierowców będących
pracownikami ani innych świadczeń przysługujących im w związku z pracą.
W prawie unijnym obowiązuje rozporządzenie (WE) nr 561/2006 Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 15 marca 2006 r. w sprawie harmonizacji niektórych
8
przepisów socjalnych odnoszących się do transportu drogowego oraz zmieniające
rozporządzenia Rady (EWG) nr 3821/85 i (WE) 2135/98, jak również uchylające
rozporządzenie Rady (EWG) nr 3820/85 (Dz.U.UE.L. 2006 Nr 102, s. 1). Zgodnie z
art. 1 rozporządzenia nr 561/2006, ustanawia ono przepisy dotyczące czasu
prowadzenia pojazdu, przerw i okresów odpoczynku kierowców wykonujących
przewóz drogowy rzeczy i osób w celu ujednolicenia warunków konkurencji
pomiędzy poszczególnymi rodzajami transportu lądowego, zwłaszcza w odniesieniu
do sektora transportu drogowego oraz w celu poprawy warunków pracy i
bezpieczeństwa drogowego. Ma na celu także przyczynienie się do polepszenia
metod monitorowania i egzekwowania przepisów przez państwa członkowskie oraz
poprawy warunków pracy w transporcie drogowym. W art. 4 rozporządzenia (WE)
nr 561/2006 przyjęto definicje podstawowych pojęć, między innymi dziennego
(regularnego i skróconego) okresu odpoczynku (lit. g) oraz tygodniowego
(regularnego i skróconego) okresu odpoczynku (lit. h). Według art. 8 ust. 8
rozporządzenia (WE) nr 561/2006, jeżeli kierowca dokona takiego wyboru, dzienne
okresy odpoczynku i skrócone tygodniowe okresy odpoczynku poza bazą można
wykorzystywać w pojeździe, o ile posiada on odpowiednie miejsce do spania dla
każdego kierowcy i pojazd znajduje się na postoju. Przedmiotem regulacji
rozporządzenia (WE) nr 561/2006 w żadnym zakresie nie jest wynagrodzenie za
pracę kierowców będących pracownikami ani inne świadczenia przysługujące im w
związku z pracą. Nie wynika to z treści przepisów rozporządzenia i ich funkcji.
Podstawą prawną wydania tego rozporządzenia jest art. 91 Traktatu o
funkcjonowaniu Unii Europejskiej, upoważniający do wydawania aktów dotyczących
wspólnej polityki transportowej (art. 90 Traktatu), w szczególności ustanawiających
środki pozwalające polepszyć bezpieczeństwo transportu. Przede wszystkim zaś -
zgodnie z art. 153 ust. 5 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej - wyłączona
jest możliwość regulowania w drodze aktów unijnego prawa pochodnego
wynagrodzeń za pracę rozumianych jako wszelkiego rodzaju należności
przysługujących pracownikowi od pracodawcy z tytułu zatrudnienia.
Powyższe oznacza, że art. 8 ust. 7 umowy AETR oraz art. 8 ust. 8
rozporządzenia (WE) nr 561/2006 dotyczą możliwości wykorzystania przez
kierowcę dziennego (także tygodniowego skróconego, ale już nie tygodniowego
9
regularnego) odpoczynku w pojeździe (w kabinie samochodu), jeżeli dokona on
takiego wyboru, pod warunkiem, że pojazd posiada odpowiednie miejsce do spania
dla każdego kierowcy i znajduje się na postoju. Przepisy te nie dotyczą natomiast
uprawnień w zakresie przysługiwania kierowcy od pracodawcy należności na
pokrycie kosztów wyjazdów poza bazę w celu wykonywania pracy (podróży
służbowych), nie mogą więc służyć ocenie przesłanek takich uprawnień, w
szczególności przesłanek przysługiwania ryczałtu za nocleg. Trybunał
Sprawiedliwości Unii Europejskiej w postanowieniu z dnia 18 lutego 2016 r., w
sprawie C-325/15 (http://curia.europa.eu.) mającej za przedmiot wniosek o wydanie
orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Sąd Rejonowy dla Wrocławia –
Śródmieścia we Wrocławiu uznał, że rozporządzenie (WE) nr 561/2006 Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 15 marca 2006 r. w sprawie harmonizacji niektórych
przepisów socjalnych odnoszących się do transportu drogowego oraz zmieniające
rozporządzenia Rady (EWG) nr 3821/85 i (WE) 2135/98, jak również uchylające
rozporządzenie Rady (EWG) nr 3820/85, a w szczególności jego art. 8 ust. 8 należy
interpretować w ten sposób, że nie stoi ono na przeszkodzie uregulowaniu
krajowemu, które określa warunki, w jakich kierowca pojazdu może domagać się
zwrotu kosztów noclegu wynikających z jego działalności zawodowej.
Podobne regulacje zawiera prawo krajowe. W art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 16
kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców przyjęto, że w każdej dobie kierowcy
przysługuje prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku. Dobowy
odpoczynek (z wyłączeniem odpoczynku kierowców, o których mowa w rozdziale
4a, czyli wykonujących przewozy regularne, których trasa nie przekracza 50 km)
może być wykorzystany w pojeździe, jeżeli pojazd znajduje się na postoju i jest
wyposażony w miejsce do spania. Regulacja ta powiela art. 8 ust. 8 rozporządzenia
(WE) nr 561/2006 (choć pomija, że może tak być według wyboru kierowcy, a
miejsce do spania musi być odpowiednie dla każdego kierowcy; w tym zakresie
przepis rozporządzenia jest stosowany bezpośrednio). Natomiast art. 14 ust. 1
ustawy o czasie pracy kierowców jest o tyle korzystniejszy dla kierowców
pracowników, że zezwala tylko na dobowy (dzienny) odpoczynek w pojeździe, a
tym samym nie zezwala na wykorzystanie w ten sposób wypoczynku
tygodniowego. W każdym razie, art. 14 ust. 1 ustawy o czasie pracy kierowców nie
10
dotyczy w żadnym zakresie świadczeń przysługujących kierowcom-pracownikom z
tytułu podróży służbowych i nie może służyć w sposób bezpośredni wykładni
przepisów ustanawiających przesłanki tych świadczeń. W ustawie o czasie pracy
kierowców uregulowano czas pracy tej grupy zawodowej, w tym w szczególności
zasady korzystania z odpoczynku w pracy, nie uregulowano natomiast zasad
przysługiwania należności na pokrycie kosztów związanych z wykonywaniem
podróży służbowej, odsyłając wyraźnie i wprost w tym zakresie (w art. 21a tej
ustawy) do art. 775
§ 3-5 k.p. Odesłanie do przepisów Kodeksu pracy (przepisów
wykonawczych do Kodeksu pracy) nie zawiera żadnych ograniczeń czy modyfikacji
ich stosowania względem kierowców, w szczególności odbywających wielokrotne
podróże służbowe za granicę.
W tym kontekście wskazać należy, że art. 775
§ 5 k.p., w przypadku gdy
układ zbiorowy pracy, regulamin wynagradzania lub umowa o pracę nie zawiera
postanowień, o których mowa w § 3 (czyli nie zawiera uregulowań dotyczących
warunków wypłacania wszystkich należności z tytułu podróży służbowej), stanowi
że, pracownikowi przysługują należności na pokrycie kosztów podróży służbowej
odpowiednio według przepisów, o których mowa w § 2. Oznacza to, że przepisy
wykonawcze ustalają minimalny standard wszystkich świadczeń z tytułu podróży
służbowych (diet oraz zwrotu kosztów przejazdów, noclegów i innych wydatków),
które w układzie zbiorowym pracy, regulaminie wynagradzania albo w umowie o
pracę mogą być uregulowane korzystniej dla pracownika (art. 9 § 2 i art. 18 § 2
k.p.). W razie braku takich regulacji lub uregulowania mniej korzystnego dla
pracownika, zastosowanie będą miały przepisy wykonawcze. Odesłanie w art. 21a
ustawy o czasie pracy kierowców do art. 775
§ 3-5 k.p. oznacza więc pośrednio
także odesłanie do art. 775
§ 2 k.p., a w konsekwencji uznanie, że kierowcy-
pracownikowi przysługuje zwrot kosztów noclegu według zasad ustalonych w
przepisach wykonawczych wydanych na podstawie art. 775
§ 2 k.p., chyba że
korzystniejsze dla niego zasady zostały ustalone według art. 775
§ 3 k.p. (w
układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie wynagradzania albo w umowie o
pracę, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie jest
obowiązany do ustalenia regulaminu wynagradzania).
11
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 12 czerwca 2014 r., II PZP 1/14 wskazał,
że w rozporządzeniu z dnia 19 grudnia 2002 r. - obowiązującym w okresie objętym
żądaniem pozwu w rozpoznawanej sprawie - nie zamieszczono przepisu
pozwalającego na szczególny sposób ustalania (w formie ryczałtu) należności
przysługujących pracownikom (w tym kierowcom) odbywającym wielokrotne
podróże służbowe za granicę. Wysokość należności przysługujących pracownikom
z tytułu podróży służbowych za granicę (w tym kierowcom odbywającym
wielokrotne podróże) została tym samym określona przez prawodawcę w
szczególności, co do wysokości ryczałtu z tytułu zwrotu kosztów noclegu. Według §
1 i 2 rozporządzenia, określa ono - bez żadnych wyłączeń - wysokość oraz warunki
ustalania należności przysługujących pracownikowi z tytułu podróży służbowej poza
granicami kraju, do których należą, a to: 1) diety oraz 2) zwrot kosztów: a)
przejazdów i dojazdów, b) noclegów i c) innych wydatków, określonych przez
pracodawcę odpowiednio do uzasadnionych potrzeb. Zwrot kosztów noclegu
reguluje § 9 rozporządzenia, według którego za nocleg przysługuje pracownikowi
zwrot kosztów w wysokości stwierdzonej rachunkiem hotelowym, w granicach
ustalonego na ten cel limitu określonego w załączniku do rozporządzenia (ust. 1),
natomiast w razie nieprzedłożenia rachunku za nocleg, pracownikowi przysługuje
ryczałt w wysokości 25% limitu (ust. 2). Wreszcie podstawowy dla rozstrzygnięcia
zagadnienia prawnego § 9 ust. 4 rozporządzenia stanowi, że zwrot kosztów
noclegu - zarówno w wysokości stwierdzonej rachunkiem hotelowym, w granicach
ustalonego na ten cel limitu, jak i w kwocie ryczałtu w wysokości 25% limitu przy
braku rachunku - nie przysługuje pracownikowi, gdy pracodawca (lub strona
zagraniczna) zapewnia pracownikowi „bezpłatny nocleg”.
Łączna analiza przedstawionych powyżej przepisów - w ocenie
powiększonego składu Sądu Najwyższego zawarta w uchwale z dnia 12 czerwca
2014 r. - pozwalała na sformułowanie następujących wniosków szczegółowych. Po
pierwsze, pojęcia „odpowiednie miejsce do spania” i „bezpłatny nocleg” nie mogą
być utożsamiane (zamiennie traktowane), a wręcz odwrotnie - użycie różnych
sformułowań w przepisach prawa oznacza, że są to różne pojęcia. Po drugie,
zasadniczo prawodawca odnosi pojęcie „noclegu” do usługi hotelarskiej (motelowej;
pośrednio także do noclegu opłaconego w cenie karty okrętowej lub promowej), o
12
czym świadczy nie tylko zwrot kosztów w wysokości stwierdzonej rachunkiem
hotelowym (za usługi hotelarskie), ale także wysokość ustalonych limitów. Po
trzecie, usługa hotelarska obejmuje szerszy zakres świadczeń niż tylko
udostępnienie „miejsca do spania”, w szczególności możliwość skorzystania z
toalety, prysznica, przygotowania gorących napojów itp., a także (ewentualnie)
zapewnienie wyżywienia, co powoduje obniżenie diety. Po czwarte, brak
przedstawienia rachunku za usługi hotelarskie oznacza, że pracownik nie korzystał
z hotelu (wzgląd na racjonalnego prawodawcę, który to przewidział); wówczas
zwrot kosztów noclegu zostaje ograniczony do 25% limitu stanowiącego ryczałt za
koszty realnie ponoszone w czasie podróży, bez korzystania z usług hotelowych.
Po piąte, istota „ryczałtu” jako świadczenia kompensacyjnego (w tym wypadku
przeznaczonego na pokrycie kosztów noclegu) polega na tym, że świadczenie
wypłacane w takiej formie z założenia jest oderwane od rzeczywistego poniesienia
kosztów i nie pokrywa w całości wszystkich wydatków z określonego tytułu (bo nie
są one udokumentowane); w zależności od okoliczności konkretnego przypadku
kwota ryczałtu - która jako uśredniona i ujednolicona ustalona jest przez
prawodawcę - pokryje więc pracownikowi koszty noclegowe w wymiarze mniejszym
albo większym niż faktycznie przez niego poniesione. Prowadzi to do ogólnego
wniosku, że zapewnienie przez pracodawcę pracownikowi (kierowcy
wykonującemu przewozy w międzynarodowym transporcie drogowym)
odpowiedniego miejsca do spania w kabinie samochodu ciężarowego, czyli
wyposażenie samochodu w odpowiednie urządzenia (leżankę, klimatyzację,
ogrzewanie itp.) pozwala na wykorzystanie przez kierowcę w samochodzie
dobowego (dziennego) odpoczynku, przy spełnieniu warunków określonych w art. 8
ust. 8 rozporządzenia (WE) nr 561/06, natomiast nie oznacza zapewnienia mu
przez pracodawcę bezpłatnego noclegu w rozumieniu § 9 ust. 4 rozporządzenia z
dnia 19 grudnia 2002 r. Taki stan rzeczy uprawnia pracownika do otrzymania od
pracodawcy zwrotu kosztów noclegu, co najmniej na warunkach i w wysokości
określonych w § 9 ust. 1 lub 2 tego rozporządzenia.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. w związku z art. 108 § 2 k.p.c. orzekł jak w sentencji wyroku.
kc
13