Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III PK 79/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Dawid Miąsik
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. B.
przeciwko F. Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 2 marca 2016 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w G.
z dnia 27 stycznia 2015 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w G. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 10 lutego 2014 r. Sąd Rejonowy w S. oddalił powództwo
M.B. przeciwko F. Spółce z o.o. o ryczałty za noclegi.
Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia. Powód był
zatrudniony w pozwanej Spółce w okresie od 17 lutego 2012 r. do 3 sierpnia 2013 r.
na podstawie umowy o pracę zawartej na czas określony na stanowisku kierowcy.
W okresie zatrudnienia świadczył pracę jako kierowca w transporcie
międzynarodowym, nocując w kabinie samochodu. W dniu zawarcia umowy o
pracę powód podpisał oświadczenie o zapoznaniu się z treścią obowiązującego u
pracodawcy regulaminu wynagrodzeń. Postanowienie art. 5 tego regulaminu w
brzmieniu obowiązującym w okresie zatrudnienia powoda stanowiło, że
pracownikom wykonującym zadania służbowe poza granicami Polski przysługują
diety według następujących stawek: od poniedziałku do niedzieli oraz we wszystkie
dni ustawowo wolne od pracy trwające powyżej 12 godzin - 120 zł, od 8 do 12
godzin - 80 zł, poniżej 8 godzin - 56 zł. W myśl art. 6 ust. 1 regulaminu,
pracownikom wykonującym zadania służbowe poza granicami Polski przysługuje,
między innymi, ryczałt za nocleg w wysokości 40 zł. Takie brzmienie art. 5 i 6
regulaminu wynagrodzeń obowiązywało w pozwanej Spółce od 1 stycznia 2012 r.
Strona pozwana wypłacała powodowi należności z tytułu ryczałtów za noclegi do
20-go dnia miesiąca następującego po miesiącu, za który należności te
przysługiwały. Wypłat tych dokonywano przelewem, łącznie z wypłatami z tytułu
diet, wskazując jako tytuł przelewu ogólnie - „diety”. Diety były wypłacane w
stawkach 120 zł za podróż trwającą powyżej 12 godzin, zaś ryczałty w kwocie 40 zł
za nocleg.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy stwierdził, że zgodnie z
art. 775
§ 3 k.p., warunki wypłacania należności z tytułu podróży służbowej określa
się w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie wynagradzania albo w umowie o
pracę, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie jest
obowiązany do ustalenia regulaminu wynagradzania. Pozwana Spółka określiła
warunki wypłacania należności z tytułu podróży służbowych w regulaminie
wynagradzania, zarówno jeżeli chodzi o diety jak i ryczałty za noclegi. Przepis art.
775
§ 4 k.p. wprowadził minimalne wymagania dotyczące wysokości diet ustalanych
3
wewnętrznymi przepisami obowiązującymi u danego pracodawcy, wskazując, że
postanowienia układu zbiorowego pracy, regulaminu wynagradzania lub umowy o
pracę nie mogą ustalać diety za dobę podróży służbowej na obszarze kraju oraz
poza granicami kraju w wysokości niższej niż dieta z tytułu podróży służbowej na
obszarze kraju określona dla pracownika zatrudnionego w państwowej lub
samorządowej jednostce sfery budżetowej. Nie wprowadził natomiast żadnych
wymagań dotyczących wysokości ryczałtów za noclegi. Obowiązujący w pozwanej
Spółce regulamin wynagrodzeń określił, począwszy od stycznia 2012 r., wysokość
należności z tytułu ryczałtów za noclegi. W związku z tym w przedmiotowej sprawie
nie znajduje zastosowania art. 775
§ 5 k.p., w myśl którego w przypadku, gdy układ
zbiorowy pracy, regulamin wynagradzania lub umowa o pracę nie zawiera
postanowień, o których mowa w § 3, pracownikowi przysługują należności na
pokrycie kosztów podróży służbowej odpowiednio według przepisów, o których
mowa w § 2, tj. w wysokości określonej rozporządzeniem ministra właściwego do
spraw pracy. Powód nie wykazał, że w pozwanej Spółce nie obowiązywały
ustalenia dotyczące wysokości ryczałtów za noclegi i że takich należności
pracodawca mu nie wypłacił. Nie wykazał również, że u strony pozwanej wysokość
diet była ustalona w kwocie 160 zł za dobę oraz że ponosił koszty noclegów w
kwotach wyższych niż 40 zł.
Wyrokiem z dnia 27 stycznia 2015 r. Sąd Okręgowy w G. oddalił apelację
powoda, podzielając ustalenia i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
W ocenie Sądu odwoławczego, podstawy prawnej roszczeń powoda
należało w pierwszej kolejności poszukiwać w treści umowy o pracę i
postanowieniach obowiązującego w pozwanej Spółce regulaminu wynagradzania,
który stanowi źródło prawa pracy i może w sposób korzystniejszym niż przepisy
prawa pracy regulować dany stosunek pracy (art. 18 § 1 k.p.). Obowiązujący u
strony pozwanej od dnia 1 grudnia 2011 r. regulamin wynagradzania był powodowi
znany. Regulował on kwestię należności z tytułu podróży służbowych poza
granicami kraju, stanowiąc w art. 5 i 6, że pracownikom przysługują diety w
wysokości maksymalnej 120 zł i ryczałt w wysokości 40 zł za nocleg. W rezultacie
na mocy postanowień regulaminu powód otrzymywał należności z tytułu podróży
służbowych odbywanych poza granicami kraju w wysokości wyższej niż wymagały
4
tego przepisy prawa pracy i z tego względu miał on pierwszeństwo przed
regulacjami wynikającymi z tych przepisów.
Powołując się na treść art. 775
§ 3-5 k.p. w związku z art. 21a ustawy o
czasie pracy kierowców (jednolity tekst: Dz.U. z 2012, poz. 1155 ze zm.), Sąd
drugiej instancji stwierdził, że analiza tych przepisów wskazuje, iż skoro w
pozwanej Spółce obowiązywał regulamin wynagradzania ustalający dietę z tytułu
podróży służbowej poza granicami kraju i należność z tytułu ryczałtu za nocleg, to
co do zasady nie zachodziła potrzeba stosowania rozporządzenia Ministra Pracy i
Polityki Socjalnej z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków
ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej
lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza
granicami kraju.
Zdaniem Sądu odwoławczego, skoro z tytułu diet i ryczałtów za noclegi
powód miał wypłacane 160 zł, czyli około 37 euro (art. 5 i 6 regulaminu
wynagradzania), to w kwocie tej mieściła się dieta w minimalnej wysokości z tytułu
podróży służbowej na obszarze kraju (30 zł, czyli około 7 euro) i ryczałt za noclegi
(około 30 euro). Niewątpliwie tak wyliczony ryczałt za noclegi był wyższy niż
przewidziany w powołanym wyżej rozporządzeniu, co wynika z odjęcia diet od
wypłacanych powodowi kwot. W rezultacie, skoro wysokość należności w postaci
diety i ryczałtu ustalona w regulaminie wynagradzania była wyższa niż dieta
przysługująca na obszarze kraju (art. 775
§ 4 k.p.) i regulamin zawierał
postanowienia dotyczące wszystkich należności na pokrycie kosztów podróży
służbowej (art. 775
§ 5 k.p.), to nie znajdowały zastosowania przepisy o których
mowa w art. 775
§ 2 k.p. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 4 października
2005 r., K 36/03 uznał, że art. 775
§ 2, 3 i 4 k.p. jest zgodny z art. 2, art. 24 i art. 32
Konstytucji RP oraz nie jest niezgodny z art. 36 ustawy zasadniczej.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił: I. naruszenie prawa materialnego, a
to: 1) art. 775
§ 3, § 4 i § 5 k.p., przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że
w sytuacji gdy regulamin wynagradzania zawiera postanowienia dotyczące
wszystkich należności na pokrycie kosztów podróży służbowej w wysokości
przekraczającej stawki przewidziane w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej (prawidłowo: Społecznej) z dnia 19 grudnia 2001 r. w sprawie
5
szczegółowych zasad ustalania oraz wysokości należności przysługujących
pracownikowi z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju (Dz.U. Nr 151, poz.
1720; dalej jako rozporządzenie z dnia 19 grudnia 2001 r.), nie zachodzi potrzeba
stosowania rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej (prawidłowo:
Społecznej) z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków
ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej
lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza
granicami kraju (Dz.U. Nr 236, poz. 1991 ze zm.; dalej jako rozporządzenie z dnia
19 grudnia 2002 r.) w stosunku do pracowników odbywających podróże poza
granicami kraju, a niezatrudnionych w państwowej lub samorządowej jednostce
sfery budżetowej; 2) niewłaściwe zastosowanie § 9 ust. 1 i 2 rozporządzenia z dnia
19 grudnia 2002 r. w sytuacji, gdy od 1 marca 2013 r. obowiązuje nowe
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 stycznia 2013 r. w
sprawie należności przysługujących jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży
służbowej (Dz.U. z 2013, poz. 167; dalej jako rozporządzenie z dnia 29 stycznia
2013 r.), a z ustaleń faktycznych wynika, że powód był zatrudnionych w pozwanej
spółce w okresie obowiązywania nowego rozporządzenia, tj. po 1 marca 2013 roku
i przysługiwały mu wyższe stawki z tytułu ryczałtu za nocleg; 3) niewłaściwe
zastosowanie § 4 ust. 1 rozporządzenia z dnia 19 grudnia 2001 r. w sytuacji, gdy od
1 marca 2013 r. obowiązuje nowe rozporządzenie z dnia 29 stycznia 2013 r.,
zwłaszcza że z ustaleń faktycznych wynika, iż w pozwanej Spółce obowiązywał
regulamin wynagradzania ustalający stawki ryczałtu za nocleg w kwocie niższej niż
wskazana w tym rozporządzeniu; II. naruszenie przepisów postępowania, mające
istotny wpływ na wynik sprawy, a to art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.,
przez niewskazanie elementów stanu faktycznego uzasadniających twierdzenie, że
w kwocie wypłacanej powodowi mieściła się dieta oraz ryczałt za nocleg w
proporcjach: 30 zł dieta (około 7 euro) i 130 zł ryczałt za nocleg (około 30 euro),
podczas gdy aneks do regulaminu wynagrodzeń z dnia 1 grudnia 2011 r. ustalał
wskazane stawki na poziomie 120 zł - dieta i 40 zł - ryczałt za nocleg, co w
konsekwencji doprowadziło do bezpodstawnego uznania, że powodowi wypłacono
ryczałt za nocleg w wysokości wyższej niż wymagały tego przepisy prawa pracy.
6
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest usprawiedliwiona, chociaż nie wszystkie podniesione
w niej zarzuty mogą być uznane za zasadne.
Niezasadny jest zarzut naruszenia art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1
k.p.c. Z motywów zaskarżonego wyroku jasno wynika, że podstawę rozstrzygnięcia
Sądu drugiej instancji stanowiło ustalenie, iż obowiązujący w pozwanej Spółce
regulamin wynagradzania określał wysokość diety na 120 zł oraz wysokość ryczałtu
za nocleg na 40 zł. Natomiast w ocenie tego Sądu, wypłacana skarżącemu z
powyższych tytułów łączna kwota 160 zł (około 37 euro) pokrywała należności z
tytułu diety w wysokości odpowiadającej dyspozycji art. 775
§ 4 k.p. (minimalna
dieta z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju w kwocie 30 zł, tj. około 7 euro)
oraz - w pozostałym zakresie (tj. około 30 euro) - z tytułu ryczałtu za nocleg w
wysokości wynikającej z przepisów rozporządzenia z dnia 19 grudnia 2002 r. W
rezultacie, zdaniem Sądu odwoławczego, po odjęciu diety w minimalnej wysokości
określonej na podstawie art. 775
§ 4 k.p. od łącznej kwoty należności
przysługujących skarżącemu z tytułu diety i ryczałtu za nocleg na podstawie
postanowień regulaminu wynagradzania, z tego ostatniego tytułu skarżący
otrzymywał w istocie kwoty wyższe od przewidzianych w przepisach powołanego
rozporządzenia. Trafność takiej oceny nie leży w płaszczyźnie art. 328 § 2 k.p.c.
W tym kontekście zasadne okazały się natomiast zarzuty obrazy prawa
materialnego, chociaż należy zauważyć, że skarżący błędnie powołuje się w nich
na rozporządzenie z dnia 19 grudnia 2001 r. Z dniem 1 stycznia 2003 r. zostało ono
bowiem zastąpione rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19
grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności
przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej
jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju (Dz.U. Nr
236, poz. 1990 ze zm.).
7
Stosownie do art. 775
§ 1 k.p., pracownikowi wykonującemu na polecenie
pracodawcy zadanie służbowe poza miejscowością, w której znajduje się siedziba
pracodawcy, lub poza stałym miejsce pracy przysługują należności na pokrycie
kosztów związanych z podróżą służbową. Przepis § 2 wskazanego artykułu
ustanawia delegację dla ministra właściwego do spraw pracy do określenia, w
drodze rozporządzenia, wysokości oraz warunków ustalania należności
przysługujących pracownikowi, zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej
jednostce sfery budżetowej, z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju oraz
poza granicami kraju. Rozporządzenie powinno w szczególności określać
wysokość diet, z uwzględnieniem czasu trwania podróży, a w przypadku podróży
poza granicami kraju - walutę, w jakiej będzie ustalana dieta i limit na nocleg w
poszczególnych państwach, a także warunki zwrotu kosztów przejazdów, noclegów
i innych wydatków. Zgodnie z art. 775
§ 3 k.p., warunki wypłacania należności z
tytułu podróży służbowej pracownikowi zatrudnionemu u innego pracodawcy niż
wymieniony w § 2 określa się w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie
wynagradzania albo w umowie o pracę, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem
zbiorowym pracy lub nie jest obowiązany do ustalenia regulaminu wynagradzania.
W myśl art. 775
§ 4 k.p., postanowienia układu zbiorowego pracy, regulaminu
wynagradzania lub umowy o pracę nie mogą ustalać diety za dobę podróży
służbowej na obszarze kraju oraz poza granicami kraju w wysokości niższej niż
dieta z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju określona dla pracownika, o
którym mowa w § 2. Wreszcie według art. 775
§ 5 k.p., w przypadku gdy układ
zbiorowy pracy, regulamin wynagradzania lub umowa o pracę nie zawiera
postanowień, o których mowa w § 3, pracownikowi przysługują należności na
pokrycie kosztów podróży służbowej odpowiednio według przepisów, o których
mowa w § 2.
Ustawa o czasie pracy kierowców wprowadziła w art. 2 pkt 7 definicję
podróży służbowej kierowcy (uznając za nią każde zadanie służbowe polegające na
wykonywaniu na polecenie pracodawcy przewozu drogowego poza siedzibą
pracodawcy lub wyjazdu poza siedzibę pracodawcy, w celu wykonania przewozu
drogowego) oraz w art. 21a przyjęła, że kierowcy w podróży służbowej przysługują
8
należności na pokrycie kosztów związanych z wykonywaniem tego zadania
służbowego, ustalane na zasadach określonych w przepisach art. 775
§ 3-5 k.p.
Zdaniem Sądu drugiej instancji, skoro w pozwanej Spółce obowiązywał
regulamin wynagradzania zawierający postanowienia dotyczące wszystkich
należności z tytułu podróży służbowej, w tym ustalający dietę i ryczałt za nocleg z
tytułu podróży służbowej poza granicami kraju w kwocie wyższej niż dieta
przysługująca na obszarze kraju, to brak jest podstaw do zastosowania zasad
zwrotu kosztów noclegu określonych w rozporządzeniu z dnia 19 grudnia 2002 r.
Taki pogląd miałby swoje uzasadnienie wówczas, gdyby przedmiotowy regulamin
określał rekompensatę kosztów pobytu za granicą z tytułu wyżywienia i noclegu bez
kwotowego wyodrębnienia tych świadczeń i w wysokości nie niższej niż suma
minimalnej diety (art. 775
§ 4 k.p.) oraz ryczałtu według stawki określonej dla
danego kraju zgodnie z § 9 powołanego rozporządzenia (por. uchwałę składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2014 r., II PZP 1/14, OSNP
2014 nr 12, poz. 164, w której wyrażono pogląd, że niezapewnienie przez
pracodawcę pracownikowi - kierowcy samochodu ciężarowego podczas
wykonywania przewozów w transporcie międzynarodowym bezpłatnego noclegu w
rozumieniu § 9 ust. 4 rozporządzenia z dnia 19 grudnia 2002 r., powoduje, iż
pracownikowi przysługuje zwrot kosztów noclegu na warunkach i w wysokości
określonych w § 9 ust. 1-3 tego rozporządzenia albo na korzystniejszych
warunkach i wysokości, określonych w umowie o pracę, układzie zbiorowym pracy
lub innych przepisach prawa pracy, a także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26
stycznia 2016 r., II PK 308/14, niepublikowany). Tymczasem ze stanu faktycznego
sprawy wynika, że w regulaminie wynagradzania określono odrębnie kwotę diety na
120 zł oraz kwotę ryczałtu za nocleg na 40 zł. Ponieważ postanowienia układów
zbiorowych pracy i regulaminów wynagradzania mogą być dla pracownika zawsze
korzystniejsze niż przepisy Kodeksu pracy, innych ustaw i aktów wykonawczych
(art. 9 § 2 k.p.), przeto niedopuszczalne było dokonanie przez Sąd drugiej instancji
zmiany proporcji wysokości świadczeń ustalonych w regulaminie wynagradzania i
przyjęcie, że w przysługującej skarżącemu łącznej kwocie 160 zł mieściła się dieta
w minimalnej wysokości 30 zł (art. 775
§ 4 k.p.) oraz ryczałt za nocleg w kwocie
9
130 zł, przewyższającej wysokość ryczałtu przewidzianą w rozporządzeniu z dnia
19 grudnia 2002 r.
Uszło również uwagi Sądu drugiej instancji, że w okresie objętym
roszczeniami skarżącego, wysokość ryczałtu za nocleg uzależniona była od limitu
określonego w poszczególnych państwach w załączniku do rozporządzenia z dnia
19 grudnia 2002 r. (§ 9 ust. 1 i 2) oraz w załączniku do obowiązującego od dnia 1
marca 2013 r. rozporządzenia z dnia 29 stycznia 2013 r. (§ 16 ust. 1 i 2).
Uniemożliwia to odniesienie się do zarzutu skarżącego, że ustalona w pozwanej
Spółce stawka ryczałtu za nocleg w podróży zagranicznej była niższa od stawki
wynikającej z rozporządzenia z dnia 29 stycznia 2013 r. Nadto, zgodnie z
utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego, zastosowanie przepisów prawa
materialnego do niedostatecznie ustalonego stanu faktycznego oznacza wadliwą
subsumcję tego stanu do zawartych w nich norm prawnych, a brak stosownych
ustaleń uzasadnia kasacyjny zarzut naruszenia prawa materialnego przez jego
niewłaściwe zastosowanie (por. wyrok z dnia 10 kwietnia 2014 r., II UK 393/13, LEX
nr 1475166 i powołane w nim orzeczenia).
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji wyroku na podstawie
art. 39815
§ 1 i odpowiednio stosowanego art. 108 § 2 k.p.c.
kc