Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 491/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 maja 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z powództwa B. M. i J. M.
przeciwko B. K.
o pozbawienie wykonalności,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 15 maja 2015 r.,
skargi kasacyjnej powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 26 marca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w pkt I, III i IV i sprawę przekazuje
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi orzeczenie
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powodowie – B. M. i J. M. wnieśli o pozbawienie wykonalności tytułu
wykonawczego - aktu notarialnego sporządzonego 23 listopada 2010 r. przez
notariusza B. T. w Kancelarii Notarialnej w W., rep. A nr […], stanowiącego
umowę sprzedaży i zaopatrzonego klauzulą wykonalności postanowieniem Sądu
Rejonowego w W. z 29 sierpnia 2011 r., co do oświadczenia kupujących
o poddaniu się egzekucji obowiązku zapłaty ceny za nieruchomość.
Pozwana B. K. wniosła o oddalenie powództwa.
Wyrokiem z 9 września 2013 r. Sąd Okręgowy w Ś. uwzględnił powództwo w
części, co do kwoty 85.765,39 zł oraz orzekł o kosztach procesu.
Sąd Okręgowy ustalił, że powodowie kupili od pozwanej oraz K. D. i M. P.
udziały we własności nieruchomości obciążonej hipoteką przymusową zwykłą,
zabezpieczającą wierzytelność Skarbu Państwa - Agencji Restrukturyzacji i
Modernizacji Rolnictwa (dalej: „Agencja”) w kwocie 74.578,60 zł z odsetkami w
kwocie 11.186,79 zł i kosztami poświadczenia notarialnego - 24,40 zł. Strony
określiły cenę na łączną kwotę 250.000 zł i oświadczyły, że jej część, to jest kwotę
85.765,39 zł stanowiącą obciążenie hipoteczne, kupujący zapłacą w terminie do 23
grudnia 2010 r. na rachunek Agencji, tytułem spłaty zadłużenia sprzedających, na
co te wyraziły zgodę. Pozostała część ceny była płatna do rąk sprzedających.
Postanowieniem z 29 sierpnia 2011 r. Sąd Rejonowy w W. na wniosek
wierzyciela B. K. nadał klauzulę wykonalności aktowi notarialnemu - umowie
sprzedaży nieruchomości, co do obowiązku zapłaty kwot 85.765,39 zł i 79.407,66 zł
na rzecz tego wierzyciela, uznając, że nie nastąpiło skuteczne przejęcie długu
przez kupujących, z uwagi na brak zgody wierzyciela na jego dokonanie. Zażalenie
dłużników, a powodów w niniejszej sprawie na to postanowienie nie zostało
uwzględnione z tych samych przyczyn.
Pozwana 24 października 2011 r. wystąpiła z wnioskiem o wyegzekwowanie
od powodów kwot wymienionych w wydanym jej tytule wykonawczym. W marcu
2012 r. powodowie wnieśli o ograniczenie egzekucji, twierdząc, że wierzycielka
uprawniona jest jedynie do egzekwowania kwoty 79.407,66 zł, a pozostała część
ceny ma być wpłacona na rzecz wierzyciela hipotecznego, który 5 czerwca 2012 r.
poinformował powodów, że zezwoli na wykreślenie hipoteki obciążającej
3
nieruchomość po uiszczeniu mu kwoty 85.765,39 zł. W czerwcu 2012 r. powód
wniósł o rozłożenie tej kwoty na raty. W listopadzie 2012 r. Agencja poinformowała
powoda, że pozwana była jej dłużnikiem rzeczowym z tytułu hipoteki
zabezpieczającej wierzytelność w stosunku do K. W. wynikającej z umowy z 30
listopada 1992 r. o spłatę zrestrukturyzowanego długu, a wobec zbycia obciążonej
nieruchomości dłużnikami rzeczowymi Agencji są powodowie. 27 lutego 2013 r.
zawarli oni z Agencją umowę w sprawie rozłożenia na raty spłaty wierzytelności.
W umowie z 15 czerwca 2012 r. powodowie zobowiązali się zapłacić
pozwanej do 15 grudnia 2012 r. kwotę 85.765,39 zł, zaś pozwana zobowiązała się
wpłacić ją na rzecz Agencji. We wniosku z 15 stycznia 2013 r. pozwana wystąpiła
o ograniczenie postępowania egzekucyjnego przeciwko powodom do kwoty
85.942,39 zł, wskazując, że kwotę w tej wysokości należy wpłacić na rachunek
Agencji.
Zdaniem Sądu Okręgowego, powództwo podlegało uwzględnieniu na
podstawie art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c., bowiem powodowie kwestionowali istnienie
obowiązku stwierdzonego tytułem wykonawczym, wobec zawarcia z Agencją
umowy w sprawie rozłożenia na raty przysługującej jej wierzytelności, spłacanej
przez powodów kwotami po 1.000 zł miesięcznie. Spłata długu hipotecznego
obniżającego wartość nieruchomości jest obecnie obowiązkiem powodów,
a pozwana nie jest dłużnikiem Agencji. Zgodnie z wolą stron ujawnioną przy
zawarciu umowy sprzedaży, kwota 85.789,79 zł oznaczona w umowie jako część
ceny za nieruchomość, miała być przeznaczona na spłatę zobowiązania
obciążającego właściciela spornej nieruchomości jako dłużnika rzeczowego
Agencji. Spłacanie przez powodów wierzyciela hipotecznego uzasadnia
pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności w części dotyczącej kwoty
odpowiadającej jego wierzytelności.
Wyrokiem z 26 marca 2014 r., wydanym w częściowym uwzględnieniu
apelacji pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego, Sąd Apelacyjny zmienił ten wyrok
w punktach l i II w ten sposób, że pozbawił wykonalności tytuł wykonawczy -
umowę sprzedaży z 23 listopada 2010 r. zawartą w formie aktu notarialnego przed
notariuszem B. T. w Kancelarii Notarialnej w W., rep. A nr […], zaopatrzony w
klauzulę wykonalności postanowieniem Sądu Rejonowego w W. z 29 sierpnia 2011
4
r., w części co do kwoty 6.000 zł oraz oddalił powództwo w pozostałej części.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że powództwo z art. 840 § 1 k.p.c., jako środek
merytorycznej obrony dłużnika, pozwala na zakwestionowanie wykonalności tytułu
wykonawczego w drodze badania zasadności i wymagalności stwierdzonego nim
obowiązku i w konsekwencji musi być oparte na przyczynach materialnoprawnych
wymienionych w pkt 1 - 3 tego przepisu. Zgodnie z art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. dłużnik
może wytoczyć powództwo w celu pozbawienia tytułu wykonawczego
wykonalności, jeżeli przeczy zdarzeniom, na których oparto nadanie klauzuli
wykonalności, przez co w doktrynie rozumie się zaprzeczenie przez dłużnika
obowiązkowi spełnienia na rzecz wierzyciela świadczenia objętego tytułem
egzekucyjnym. Art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. stwarza podstawę do zwalczania tytułu
wykonawczego, gdy już po powstaniu tytułu egzekucyjnego zaszły zdarzenia
prowadzące do wygaśnięcia zobowiązania lub wskutek których zobowiązanie nie
może być egzekwowane.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, ocena zasadności powództwa wymagała
właściwego określenia treści umów zawieranych przez strony oraz ich skutków
w zakresie stosunków prawnych łączących strony sporu i występującej poza tym
postępowaniem Agencji. Z ustaleń Sądu Okręgowego wynika, że zgodnie
z wolą stron ujawnioną przy zawarciu umowy sprzedaży nieruchomości kwota
85.789,79 zł, oznaczona w umowie jako część ceny za nieruchomość, miała być
przeznaczona na spłatę zobowiązania obciążającego jej właściciela jako dłużnika
rzeczowego Agencji. Sąd Okręgowy nie przeanalizował należycie poszczególnych
zobowiązań odnoszących się do świadczeń ze stosunku prawnego łączącego
strony, a jego wnioski na temat ich charakteru i tego, czy pozwana jest nadal
wierzycielem powodów z tytułu obowiązku zapłaty ceny sprzedaży za
nieruchomość, nie są prawidłowe.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, w ustalonym stanie faktycznym brak jest
podstaw do przyjęcia, by zamiarem stron było przejęcie przez pozwanych długu
sprzedających wobec Agencji, stosownie do art. 523 k.c., który to przepis odnosi
się tylko do długów osobistych. Żadna ze stron umowy nie zwróciła się do Agencji
o udzielenie zgody na przejęcie długu przez powodów, a samo przeniesienie
własności nieruchomości nie powoduje przejęcia przez jej nabywcę związanych
5
z nią długów zbywcy. Skoro zbywana nieruchomość obciążona jest hipoteką, to jej
nabywca ponosi z niej odpowiedzialność rzeczową, bez potrzeby spełniania
przesłanek z art. 519 - 522 k.c., gdy tymczasem po przejęciu długu odpowiadałby
za ten dług także osobiście. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, strony niniejszego
postępowania nie zawarły umowy o przejęcie długu powódki wobec Agencji,
bowiem cena sprzedaży została przez nie ustalona na kwotę 250.000 zł, z czego
część odpowiadająca wartości hipoteki miała być zapłacona przez powodów na
rzecz innego podmiotu aniżeli sprzedające. Powodom zależało na wykreśleniu
hipoteki obciążającej nieruchomość, a pozwanej na zapłacie długu własnego
do Agencji z tytułu poręczenia kredytu. Powodowie nie obejmowali swoim
zamiarem przyjęcia na siebie nieograniczonej odpowiedzialności za pozwaną
wobec Agencji, a jedynie stawali się dłużnikami rzeczowymi wobec nabycia
nieruchomości obciążonej hipoteką. Ustalone okoliczności faktyczne wykluczają
zastosowanie w sprawie domniemania z art. 523 k.c.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, umowa zawarta przez strony w części
dotyczącej sposobu zapłaty ceny za nieruchomość ma cechy porozumienia na
rzecz osoby trzeciej w rozumieniu art. 393 k.c., w związku z zastrzeżeniem w niej
możliwości zapłaty części ceny za nabytą przez powodów nieruchomość na rzecz
Agencji jako osoby trzeciej, w celu umorzenia zobowiązania pozwanej wobec
Agencji. W umowie na rzecz osoby trzeciej (pactum in favorem tertii) strony tej
umowy, wierzyciel (zastrzegający) i dłużnik (przyrzekający) postanawiają, że
dłużnik spełni świadczenie na rzecz osoby trzeciej. Osoba trzecia nie bierze udziału
w zawieraniu tej umowy, ale w wyniku zastrzeżenia umownego nabywa
uprawnienie do żądania od dłużnika spełnienia świadczenia na swoją rzecz.
Zawarcie umowy na rzecz osoby trzeciej nie wymaga jej zgody ani nawet wiedzy.
Dopóki osoba trzecia nie oświadczyła którejkolwiek ze stron, że chce
z zastrzeżenia skorzystać, dopóty zastrzeżenie, zgodnie z art. 393 § 2 k.c., może
być odwołane lub zmienione. Przepis ten nie uprawnia do innych modyfikacji
objętego tym zastrzeżeniem stosunku zobowiązaniowego, zwanego stosunkiem
pokrycia. Odwołanie oznacza powrót do stanu, w którym jedynie wierzyciel może
od dłużnika żądać spełnienia świadczenia na swoją rzecz, a zmiana polega na
wskazaniu innej osoby trzeciej, na rzecz której dłużnik powinien spełnić
6
świadczenie. Nabycie uprawnienia przez osobę trzecią staje się definitywne,
dopiero po złożeniu przez nią zastrzegającemu lub przyrzekającemu oświadczenia,
że chce z zastrzeżenia skorzystać.
Oświadczenie wierzyciela o odwołaniu zastrzeżenia jest dokonane z chwilą
dojścia do dłużnika w taki sposób, że mógł się on zapoznać z jego treścią (art. 61
§ 1 k.c.). Zdaniem Sądu Apelacyjnego, sytuacja, w której pozwana, jako wierzyciel
następnie wystąpiła z wnioskiem do sądu o nadanie klauzuli wykonalności aktowi
notarialnemu - oświadczeniu o poddaniu się egzekucji złożonemu przez powodów,
co do obowiązku zapłaty ceny sprzedaży i wszczęła postępowanie egzekucyjne,
wyczerpuje przesłanki cofnięcia zastrzeżenia. Działanie to było skuteczne
i dopuszczalne, bowiem Agencja nie złożyła wcześniej żadnej ze stron
oświadczenia o skorzystaniu z uczynionego na jej rzecz zastrzeżenia.
Porozumienie zawarte pomiędzy stronami 15 czerwca 2012 r. w trakcie
postępowania egzekucyjnego potwierdziło tylko, że pozwana nadal jest
wierzycielem powodów z tytułu zapłaty reszty ceny sprzedaży nieruchomości,
a ustalono w nim jedynie nowy termin spełnienia tego świadczenia. Czym innym
były natomiast podjęte przez powodów z Agencją w okresie późniejszym
rokowania, odnośnie spłaty zadłużenia ratalnego powodów jako dłużników
rzeczowych wobec tego podmiotu.
W świetle powyższych okoliczności nie było podstaw do przyjęcia, że
pozwana nie jest wierzycielem powodów, a tym samym, że została wypełniona
przesłanka powództwa opozycyjnego określona w art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c.
Jako odrębną przesłankę powództwa opozycyjnego powodowie wskazywali
częściowe spełnienie świadczenia i przedłożyli dowody wpłaty na rzecz Agencji
kwoty 6.000 zł tytułem zaspokojenia zobowiązania pozwanej, czemu pozwana nie
przeczyła. W tym zakresie podstawą powództwa opozycyjnego był art. 840 § 1 pkt
2 k.p.c., a skoro po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek
którego zobowiązanie częściowo wygasło, to Sąd w tym zakresie częściowo
uwzględnił powództwo.
Powodowie zaskarżyli wyrok Sądu Apelacyjnego w części, w której Sąd ten
zmienił wyrok Sądu Okręgowego, a w skardze kasacyjnej zarzucili, że orzeczenie
to zapadło z naruszeniem prawa materialnego, to jest: - art. 393 § 2 k.c. poprzez
7
jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że odwołanie zastrzeżenia co do
obowiązku świadczenia na rzecz osoby trzeciej może zostać dokonane
jednostronnie przez zastrzegającego w każdym przypadku, niezależnie
od posiadanego przez dłużnika interesu w spełnieniu świadczenia na rzecz osoby
trzeciej; - art. 77 § 1 k.c. poprzez jego niezastosowanie i przyjęcie, że pozwana
w sposób dorozumiany odwołała zastrzeżenie spełnienia świadczenia na rzecz
Agencji zawarte w umowie sprzedaży, w sytuacji gdy odwołanie zastrzeżenia
zawartego w akcie notarialnym stanowiłoby zmianę zawartej przez strony umowy,
a zatem powinno być dokonane w formie aneksu do umowy sporządzonego
w formie, jaką strony przewidziały dla jej zawarcia; - art. 65 § 2 k.c. poprzez jego
niezastosowanie i przyjęcie, że pozwana mogła bez zgody powodów odwołać
zastrzeżenie świadczenia na rzecz Agencji, chociaż ze względu na cel
przedmiotowego zastrzeżenia niemożliwe było jego jednostronne odwołanie
z pominięciem zgody powodów.
Powodowie zarzucili także, że zaskarżony wyrok zapadł z naruszeniem
przepisów postępowania (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.), to jest: - art. 378 § 1 k.p.c.
polegającym na rozpoznaniu sprawy poza granicami apelacji, to jest
z uwzględnieniem z urzędu naruszenia przepisu art. 393 § 2 k.c., w sytuacji gdy
pozwana nie interpretowała przytaczanych faktów jako odwołania zastrzeżenia
świadczenia na rzecz osoby trzeciej, a broniła się innymi zarzutami (twierdzeniami).
Powodowie wnieśli o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Art. 378 § 1 k.p.c., którego naruszenie zarzucają powodowie określa
granice rozpoznania sprawy w postępowaniu apelacyjnym. W mającej moc zasady
prawnej uchwale składu siedmiu sędziów z 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07
(OSNC 2008, nr 6, poz. 55), Sąd Najwyższy objaśnił sposób, w jaki wykładany ma
być art. 378 § 1 k.p.c. i wskazał, że sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na
skutek apelacji nie jest związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi
naruszenia prawa materialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia
prawa procesowego; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę
nieważność postępowania. Sąd Apelacyjny orzekający w niniejszej sprawie nie
8
dostrzegł uchybień prawu procesowemu w przebiegu postępowania przed Sądem
Okręgowym skutkujących nieważnością postępowania, zaakceptował ustalenia
faktyczne Sądu Okręgowego, lecz zakwestionował trafność ich oceny
materialnoprawnej, do czego - w świetle przytoczonego wyżej poglądu na temat
wykładni art. 378 § 1 k.p.c. - był uprawniony. Sąd Apelacyjny uznał przy tym, że
materiał dowodowy zebrany w sprawie przez Sąd Okręgowy pozwalał na
skorygowanie oceny materialnoprawnej sprawy bez konieczności jego
uzupełnienia. Takie postępowanie Sądu Apelacyjnego mieściło się w granicach
rozpoznania apelacji wyznaczonych treścią art. 378 § 1 k.p.c. Osobną kwestią jest
natomiast to, czy Sąd ten przypisał właściwe skutki ustalonym faktom.
2. Uprawnieniem wnoszącego skargę kasacyjną jest przytoczenie w toku
postępowania zmierzającego do jej rozpoznania nowego uzasadnienia podstaw
kasacyjnych (art. 39813
§ 3 k.p.c.). Na rozprawie wyznaczonej w celu rozpoznania
ich skargi kasacyjnej powodowie - niezależnie od podtrzymania przytoczonych
w niej zarzutów - wywodzili nadto, że zaskarżony wyrok zapadł z naruszeniem art.
393 k.c. przez bezzasadne przyjęcie, iż postanowienia umowy zawartej przez
strony mogą być ocenione na podstawie tego przepisu. Ścisłe rozumienie pojęcia
„podstawa skargi kasacyjnej” jako zarzucanego sądowi uchybienia
sprowadzającego się bądź to do wadliwej wykładni konkretnego przepisu, bądź to
do jego bezpodstawnego zastosowania w ustalonych okolicznościach faktycznych
albo niezastosowania w tych okolicznościach, nie pozwala na uznanie, żeby zarzut
wadliwej wykładni art. 393 § 2 k.c. był tożsamy z zarzutem niewłaściwego
zastosowania art. 393 k.c., lecz tylko stanowił o jego odmiennym uzasadnieniu.
3. Strony niniejszego postępowania oraz dwie inne osoby, zawarły umowę
sprzedaży nieruchomości w formie przewidzianej w art. 158 k.c. Istotnymi
postanowieniami tej umowy były te, które odnosiły się do przedmiotu sprzedaży
i jego ceny. Z ustaleń Sądów meriti wynika, że wynosiła ona 250.000 zł. W opisie
przedmiotu umowy jej strony uwzględniły, że nieruchomość jest obciążona
hipoteką, a wierzyciel zabezpieczonej nią wierzytelności deklaruje gotowość
wykreślenia tego obciążenia, gdy uzyska kwotę przysługującej mu wierzytelności
w granicach jej zabezpieczenia istniejącego na nieruchomości. Istnienie obciążenia
na nieruchomości będącej przedmiotem sprzedaży i przesłanki, od których zależało
9
jego wygaśnięcie były zatem objęte świadomością stron umowy. Z postanowień
umowy sprzedaży Sądy obu instancji wyprowadziły trafny wniosek, że nie było
intencją stron umowy sprzedaży obniżenie ceny za nieruchomość z uwagi na
istniejące na niej obciążenie rzeczowe, ale spowodowanie, by obciążenie to
wygasło po przekazaniu wierzycielowi hipotecznemu części ceny za nieruchomość
wyczerpującej granice zabezpieczenia, z którego korzystał. Strony umowy przyjęły
zatem, że cena za nieruchomość w wysokości 250.000 zł będzie przez powodów
świadczona w taki sposób, by jej część w wysokości 85.789,79 zł podlegała
przekazaniu wierzycielowi hipotecznemu, który deklarował, że po jej uzyskaniu
podejmie czynności zmierzające do wykreślenia obciążenia. Pozwana powoływała
się wprawdzie na to, że zabezpieczona na nieruchomości wierzytelność nie
powstała na skutek czynności prawnej dokonanej przez nią, ale skoro zarówno
pozwana, jak i jej córki nabyły własność sprzedanej nieruchomości przez
dziedziczenie, a obciążenie na tej nieruchomości powstało wskutek czynności ich
poprzednika, to skutki jego działań muszą objąć pozwaną, bo wraz z innymi
spadkobiercami weszła w stworzoną nim sytuację prawną. Istnienie obciążenia
musiało zatem wpływać na wartość sprzedawanej nieruchomości, gdyż jej każdy
potencjalny nabywca powinien liczyć się z tym, że wierzyciel hipoteczny będzie
poszukiwać zaspokojenia swojej wierzytelności z tejże nieruchomości w granicach
ustanowionego zabezpieczenia. Postanowienie umowy, z którego wynika, że
powodowie jako kupujący będą świadczyć kwotę 85.789,79 zł z ustalonej
ze sprzedającymi ceny sprzedaży na rzecz wierzyciela hipotecznego
deklarującego gotowość wykreślenia hipoteki po uzyskaniu kwoty wyczerpującej jej
granice, świadczy o tym, że zamiarem stron umowy sprzedaży było doprowadzenie
do wygaśnięcia obciążenia nieruchomości będącej przedmiotem umowy przez
spełnienie części świadczenia w postaci ceny za nieruchomość do rąk wierzyciela
hipotecznego, w celu zaspokojenia jego zabezpieczonej na niej wierzytelności.
Sąd Apelacyjny przyjął, że tego rodzaju zastrzeżenie umowne miało postać
zastrzeżenia świadczenia na rzecz osoby trzeciej w rozumieniu art. 393 § 1 k.c.
Zastrzeżenie świadczenia dłużnika na rzecz osoby trzeciej zakłada istnienie
wierzytelności pomiędzy zastrzegającym i dłużnikiem (art. 393 § 1 k.c.)
(por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 14 października 2010 r., III CSK
10
15/10, „Palestra” 2010, nr 11-12, s. 180). Gdyby odpowiedzialność pozwanej
w stosunku do Agencji miała charakter li tylko rzeczowy i ograniczający się do
zbywanego udziału we własności nieruchomości, to odpowiedzialność
ta ustawałaby wraz z zawarciem umowy jej sprzedaży. Z motywów wyroku Sądu
Apelacyjnego, uzupełniających w tej części ustalenia Sądu Okręgowego, wynika,
że zastrzeżenie świadczenia na rzecz Agencji w umowie zawartej przez strony
wynikało z tego, że pozwanej zależało na zapłacie długu własnego do Agencji
z tytułu poręczenia kredytu. Powstaje jednak kwestia, czy dług ten dotyczył
wyłącznie pozwanej, czy także dwóch innych osób sprzedających udziały we
własności nieruchomości obciążonej hipoteką, które działając razem z pozwaną
zastrzegły, że świadczenie z tytułu ceny za nieruchomość w wysokości 85.789,79 zł
będzie spełnione na rzecz Agencji.
Sąd Apelacyjny szeroko wypowiedział się na temat cech i skutków
umownego zastrzeżenia świadczenia na rzecz osoby trzeciej. Dostrzegł, że umowa
przewidziana w art. 393 § 1 k.c. stanowi szczególny typ zobowiązania, zgodnie
z którym dłużnik z tej umowy ma spełnić świadczenie nie wobec wierzyciela, lecz
wobec osoby trzeciej, która nie jest stroną umowy i nie bierze w niej udziału,
a jednak ma odnieść z niej określoną korzyść. Zastrzeżenie takiej korzyści stanowi
z reguły konsekwencję stosunków łączących wierzyciela z osobą trzecią, w wyniku
których wierzyciel, poprzez przysporzenie na rzecz osoby trzeciej korzyści,
wypełnia w ten sposób własny obowiązek. Z umowy tej nie wynikają dla osoby
trzeciej obowiązki ani też uprawnienia względem wierzyciela. Zawarcie takiej
umowy powoduje, że pomiędzy jej stronami a osobą trzecią zachodzą łącznie trzy
stosunki obligacyjne: pokrycia, zapłaty i waluty. U podstaw stosunku pokrycia
zachodzącego między wierzycielem i dłużnikiem leży umowa podstawowa lub inne
zdarzenie prawne będące źródłem głównego stosunku obligacyjnego, wzbogacone
o zastrzeżenie świadczenia na rzecz osoby trzeciej. Stosunek zapłaty (wykonania)
zachodzi między dłużnikiem a osobą trzecią. Jego źródłem jest umowa na rzecz
osoby trzeciej, zamieszczona w treści umowy głównej lub towarzysząca
podstawowemu stosunkowi zobowiązaniowemu, wynikającemu z innego zdarzenia
prawnego niż umowa główna.
W uzasadnieniu wyroku z 17 listopada 2006 r., V CSK 268/06, Sąd
11
Najwyższego wyjaśnił, że zastrzeżenie spełnienia świadczenia na rzecz osoby
trzeciej może być odwołane lub zmienione do czasu aż osoba trzecia oświadczy
którejkolwiek ze stron umowy kształtującej stosunek pokrycia, czyli
zastrzegającemu lub przyrzekającemu, że chce z niego skorzystać (art. 393 § 2
k.c.).
Sąd Apelacyjny powiązał stosunek pokrycia dla umowy zastrzegającej
świadczenie na rzecz Agencji jako osoby trzeciej z umową sprzedaży
nieruchomości z 23 listopada 2010 r. i wynikającym z niej zobowiązaniem powodów
do zapłacenia pozwanej ceny za nieruchomość. Uszło jednak uwadze tego Sądu,
że pozwana nie była jedynym wierzycielem wierzytelności o jej zapłatę. Z ustaleń
poczynionych w sprawie wynika bowiem, że przy zawarciu tej umowy jako
sprzedający występowały pozwana oraz jej dwie córki – K. D. i M. P. Strony umowy
sprzedaży określiły cenę za nieruchomość na 250.000 zł i sprecyzowały, komu i w
jakim terminie mają być zapłacone poszczególne części tak oznaczonej ceny.
Kwotę 85.789,79 zł powodowie mieli świadczyć na rzecz Agencji, a nie do rąk czy
na konto którejkolwiek ze sprzedających. Z ustaleń Sądów obu instancji nie wynika,
żeby kwota 85.789,79 zł była częścią ceny za nieruchomość należną pozwanej i
żeby co do tej kwoty tylko pozwana miała status zastrzegającej świadczenie na
rzecz osoby trzeciej.
Sąd Apelacyjny zaaprobował przyjęty w uzasadnieniu wyroku Sądu
Najwyższego z 17 listopada 2006 r., V CSK 268/06, kierunek wykładni art. 393 § 2
k.c. i uznał, że odwołanie zastrzeżenia co do obowiązku świadczenia na rzecz
osoby trzeciej może zostać dokonane jednostronnie przez zastrzegającego.
Z ustaleń Sądów obu instancji nie wynika jednak, żeby wierzycielem tej części
ceny, którą powodowie w uzgodnieniu ze sprzedającymi zobowiązali się świadczyć
na rzecz Agencji była wyłącznie pozwana i żeby tylko z nią powodowie zawarli
umowę o świadczenie na rzecz osoby trzeciej. Termin i sposób zapłaty ceny za
nieruchomość oraz obowiązek jej świadczenia w części na rzecz Agencji określały
wszystkie sprzedające w uzgodnieniu z kupującymi. Gdyby okazało się, że
zastrzegającymi spełnienie świadczenia na rzecz osoby trzeciej były wszystkie
sprzedające, to oczywiście działanie samej tylko pozwanej nie wystarczyłoby do
odwołania takiego zastrzeżenia. Sąd Apelacyjny nie wyjaśnił, z jakiej przyczyny
12
czynność dokonana tylko przez jedną z nich miałaby zniweczyć skutki tego
zastrzeżenia.
W uzasadnieniu wyroku z 17 listopada 2006 r., V CSK 268/06, Sąd
Najwyższy wyprowadził wnioski co do tego, kto w myśl art. 393 § 2 k.c. jest
uprawniony do odwołania zastrzeżenia świadczenia na rzecz osoby trzeciej
z charakteru nabycia przez osobę trzecią uprawnienia do żądania spełnienia
świadczenia od przyrzekającego. Sąd Najwyższy stwierdził, że przyrzekający
spełnienie świadczenia do rąk osoby trzeciej do chwili wyrażenia przez osobę
trzecią woli skorzystania z zastrzeżenia musi się liczyć z odrzuceniem zastrzeżenia
przez tę osobę. Za stanowiskiem, że w braku odmiennego postanowienia stron
w okresie do złożenia przez osobę trzecią oświadczenia co do woli przyjęcia
świadczenia powinien się on liczyć z możliwością odwołania zastrzeżenia przez
wierzyciela, przemawia to, że na ogół dla przyrzekającego, inaczej niż dla
wierzyciela, jest obojętne, do czyich rąk zostanie spełnione świadczenie. Sąd
Najwyższy podkreślił jednak, że ta zasada ma zastosowanie do typowych sytuacji,
które ma na względzie dyspozytywna w rozpatrywanym zakresie norma art. 393 § 2
k.c. W rzadkich przypadkach, w których własny interes w spełnieniu świadczenia do
rąk osoby trzeciej ma także dłużnik, strony mogą w umowie o świadczenie na rzecz
osoby trzeciej uzależnić odstąpienie od ich wspólnej zgody. Sąd Apelacyjny nie
rozważył, czy zamiar stron umowy zwartej 23 listopada 2010 r. i cele, które
zamierzały one zrealizować przez zaciągnięcie zobowiązań o konkretnej treści
(art. 65 § 2 k.c.) nie wskazują na to, iż ich wspólnej zgody wymagało odstąpienie
od zastrzeżenia spełnienia na rzecz wierzyciela hipotecznego świadczenia
w postaci części ceny za nieruchomość odpowiadającej wysokości zabezpieczenia
hipotecznego obciążającego tę nieruchomość.
Trafnie też powodowie zwracają uwagę, że do zastrzeżenia spełnienia przez
powodów na rzecz wierzyciela hipotecznego świadczenia będącego częścią ceny
za sprzedaną nieruchomość doszło w umowie zawartej przez jej strony w formie
aktu notarialnego, a art. 77 § 1 k.c. wymaga, by zmiana umowy nastąpiła w takiej
formie, jaką ustawa lub strony przewidziały dla jej zawarcia. W swoich
rozważaniach na temat działań, które miały spowodować odwołanie zastrzeżenia
świadczenia na rzecz osoby trzeciej Sąd Apelacyjny do tego przepisu się nie
13
odniósł.
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.,
Sąd Apelacyjny orzekł, jak w sentencji.