Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 446/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 maja 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
Protokolant Justyna Kosińska
w sprawie z powództwa Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa
w W.
przeciwko Bankowi […] S.A. w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 14 maja 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 grudnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powodowa Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (AR i MR)
żądała zapłaty od pozwanego Banku kwoty 423.706,35 zł, a na kwotę tę składały
się należności: należność główna - 134.131,89 zł, odsetki za opóźnienie
w wysokości 289.574,46 zł oraz dalsze odsetki od kwoty należności głównej do
dnia zapłaty. Żądanie to Agencja wywodziła z łączących strony umów o współpracę.
Kredytobiorcy - kontrahenci Banku nie wykonali dwóch umów kredytowych
w związku z tym z powstały podstawy do żądania zwrotu od Banku – kredytodawcy
dopłat do oprocentowania obu kredytów.
Sąd Okręgowy zasądził od Banku na rzecz Agencji dochodzone należności
po dokonaniu następujących ustaleń faktycznych.
W dniu 28 kwietnia 1996 r. pomiędzy Agencją a Bankiem – poprzednikiem
prawnym pozwanego Banku – doszło do zawarcia umowy o współpracę,
obejmującej zasady, warunki i tryb przekazywania dopłat ze środków Agencji do
oprocentowania kredytów, udzielanych przez Bank na utworzenie lub urządzenie
gospodarstw rolnych przez osoby nieprzekraczające 40 roku życia. W dniu
13 września 1996 r. poprzednik prawny obecnego Banku zawarł umowę kredytową
z dwojgiem kredytobiorców - małżonków w celu przeznaczenia sumy kredytu na
urządzenie gospodarstwa rolno - ogrodniczego. Kredytu udzielono do 2008 r.
W dniu 22 kwietnia 1997 r. Agencja zawarła z poprzednikiem prawnym pozwanego
Banku kolejną umowę o współpracę, w której określono zasady, warunki i tryb
przekazywania dopłat za środków Agencji do oprocentowania kredytów udzielanych
przez Bank na określone w umowie przedsięwzięcia w rolnictwie. W dniu 20
listopada 1997 r. poprzednik prawny obecnego Banku zawarł kolejną umowę
kredytową z tymi samymi kredytobiorcami na urządzenie gospodarstwa rolnego, tj.
dokończenie budowy laboratorium do produkcji sadzonek.
W umowie nr […] z 2005 r., zawartej pomiędzy Agencją a pozwanym
Bankiem, przewidziano, że w razie powstania przesłanek do zwrotu dopłat
określonych w zał. Nr 1 Bank będzie zobowiązany do wyegzekwowania w swoim
3
imieniu i na swoją rzecz zwrotu części oprocentowania wynikającego z umowy
kredytowej (§ 6 umowy). Niespłacenie kolejnych rat przez kredytobiorców
spowodowało wypowiedzenie umowy kredytowej i Bank przystąpił do egzekucji
należności wobec zadłużonych kredytobiorców. W czerwcu 2007 r. doszło do
sprzedaży licytacyjnej dwóch nieruchomości kredytobiorców i odzyskania części
zadłużenia kredytowego z tytułu dwóch umów kredytowych. Bank poinformował
Agencję o stanie zadłużenia w związku z niewykonaniem umów kredytowych przez
kredytobiorców (pismo z dnia 28 października 2010 r.). Bank odmówił zwrotu dopłat,
powołując się na treść umowy o współpracę i w związku z tym Agencja skierowała
wobec Banku wezwanie o zwrot dopłat (pismo z dnia 1 grudnia 2010 r.).
Analizując § 6 i § 9 ust. 4 pkt 4 umowy stron o współpracę z 2005 r. oraz
załącznik nr 1 do tej umowy, Sąd Okręgowy doszedł do wniosku, że umowa
przewiduje obowiązek Banku do dochodzenia zwrotu od kredytobiorcy dopłat
i przekazania ich na rachunek Agencji. Z umowy nie wynika to, że nieskuteczność
wyegzekwowania całości dopłat powoduje pomniejszenie należności o ich zwrot.
Bank bowiem miał obowiązek dokonania zwrotu całości faktycznie uzyskanych
dopłat.
Według Sądu pierwszej instancji, nie doszło do przedawnienia roszczenia
powodowej Agencji. Roszczenie to ma swoje źródło w umowie o współpracę.
Wymagalność tego roszczenia może powstać dopiero w razie braku
wyegzekwowania przez Bank należności wobec kredytobiorców. Odsetki są
należnością o charakterze ciągłym i przedawniają się w okresie trzech lat (art. 118
k.c.). Skoro roszczenie główne nie zostało jeszcze spłacone i nie przedawniło się,
nie rozpoczął się jeszcze bieg przedawnienie roszczenia o odsetki.
W wyniku apelacji pozwanego Banku Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony
wyrok i oddalił powództwo Agencji. Sąd ten podzielił ustalenia faktyczne Sądu
Okręgowego.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, trafny okazał się zarzut przedawnienia
roszczenia Agencji. Powództwo wniesiono w dniu 8 listopada 2011 r., odzyskanie
środków finansowych przez Bank nastąpiło w dniu 11 lipca 2008 r. Bank o tym
także poinformował partnera pismem z dnia 20 stycznia 2011 r. Skoro termin
4
przedawnienia wynosi 3 lata (bowiem chodzi tu o świadczenie okresowe i związane
z prowadzeniem działalności gospodarczej), to przedawnienie roszczenia nastąpiło
w lipcu 2011 r. przed wniesieniem pozwu.
Obie umowy kredytowe nie zostały wykonane i kredytobiorcy zaprzestali
spłacania rat kredytowych, były zatem podstawy do żądania od Banku zwrotu
dopłat przez Agencję. Część należności z tytułu obu kredytów została
wyegzekwowana. Agencja nie wykazała jednak, jaka część tej kwoty przeznaczona
została na pokrycie kosztów egzekucji należności od kredytobiorcy, nie udowodniła
też, jaka była ogólna suma dokonanych dopłat (art. 6 k.c.). Z treści umowy
o współpracę wynika, że Bank był zobowiązany wobec Agencji do
wyegzekwowania dopłat od kredytobiorcy i dopiero potem – do przelania tych kwot
na rachunek Agencji, po potrąceniu kosztów egzekucji. Obowiązek zwrotu
w zakresie dokonanych dopłat nie powstawał zatem niezależnie od wyników
postępowania egzekucyjnego Banku.
W skardze kasacyjnej powodowej Agencji podnoszono zarzuty naruszenia
prawa procesowego, tj. art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 230 k.p.c., art. 233 § 1 k.p.c.
w zw. z art. 229 k.p.c. i art. 98 k.p.c. Wskazywano także na naruszenie prawa
materialnego, tj. art. 118 k.c. również z uwzględnieniem art.4 ust. 2 pkt 1 i 2 ustawy
z dnia 9 maja 2008 r. o Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (Dz. U. nr
98, poz. 634 ze zm.); art. 3 ust. 2 pkt 1, art. 2a i 3 ustawy z dnia 29 grudnia 1993 r.
o utworzeniu Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (Dz. U. z 2005 r., nr
31, poz. 264 ze zm.); art. 118 k.c., art. 120 § 1 i § 2 k.c.; art. 118 k.c., art. 65 k.c.,
art. 471 k.c. i art. 120 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 65 k.c.; art. 65 k.c.; art. 5, art. 65, art.
355 § 2, art. 472 k.c.
Skarżąca Agencja wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie – o zmianę zaskarżonego wyroku
i orzeczenie co do istoty sprawy w wyniku uwzględnienia żądania Agencji w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok i oddalił powództwo z tej racji,
ponieważ przyjął przedawnienie roszczenia powodowej Agencji objętego pozwem.
5
Ponadto stwierdził, że Agencja nie wykazała wysokości dochodzonej wierzytelności
(s. 12 uzasadnienia zaskarżonego wyroku).
Ocena zasadności roszczenia Agencji w tym także jego ewentualnego
przedawnienia wymaga rozstrzygnięcia kilku zasadniczych kwestii prawnych.
Wokół tych zagadnień koncentrują się bowiem podniesione zarzuty skargi
kasacyjnej. Po pierwsze, chodzi przede wszystkim o określenie samego charakteru
prawnego zgłoszonego roszczenia o zwrot dopłat i jego zasadniczych elementów.
Po wtóre, pojawia się pytanie, czy roszczenie takie w ogóle powstało w świetle
postanowień łączących strony porozumień o współpracy. Po trzecie, dalsza
kwestia to określenie chwili, w której roszczenie to stało się wymagalne i czy
ewentualnie doszło do jego przedawnienia. Po czwarte, pojawia się także kwestia
ustalenia odpowiedniego zakresu tego roszczenia, skoro - jak wynika z ustaleń
Sądów meriti - doszło jedynie do ściągnięcia części należności od zadłużonych
kredytobiorców (kontrahentów Banku), a w umowie łączącej Agencję z Bankiem
przewidziano odpowiednie reguły dochodzenia i zaliczenia kwot uzyskanych przez
Bank w toku egzekucji na poczet należności przysługującej Agencji wobec Banku
(§§ 6-8 umowy).
2. Z treści pozwu i uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika,
że powodowa Agencja dochodziła roszczenia obejmującego należność główną,
odsetki za opóźnienie i dalsze odsetki, liczone od kwoty należności głównej od dnia
wniesienia pozwu do dnia zapłaty (odsetki od zaległych odsetek). Nie analizując
bliżej samego charakteru prawnego wspomnianej należności głównej, obejmującej
zwrot dopłat do kredytów rolniczych, Sąd Apelacyjny ogólnie stwierdził, że chodzi tu
„o świadczenie okresowe i związane z prowadzeniem działalności gospodarczej”),
a od lipca 2008 r. (tj. okresu odzyskania przez bank należności kredytowych) do
listopada 2011 r. (wniesienia pozwu) upłynęło 3 lata (art. 118 k.c.).
Tymczasem w orzecznictwie Sądu Najwyższego ukształtował się już trafny
pogląd, że roszczenie o zwrot wspomnianych dopłat stanowi jednak świadczenie
jednorazowe, a nie roszczenie okresowe, przy czym nie jest to także roszczenie
związane z prowadzeniem działalności gospodarczej w rozumieniu art. 118 k.c.
(por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 2011 r., I CSK 799/11,
6
Monitor Prawa Bankowego 2012, z. 12, s. 15 -19; wyrok Sądu Najwyższego z dnia
2 grudnia 2004 r., V CK 308/04, nie publ.). Roszczenie o zwrot dopłat
(wraz z odsetkami za opóźnienie Banku, art. 481 k.c.) stanowi niewątpliwie
roszczenie wynikające z wiążącej Agencję z Bankiem umowy o współpracę
(por. § 6 umowy nr […]). Z ustaleń faktycznych dokonanych przez Sądy meriti nie
wynika, że z jakichś powodów stało się ono - jak wywodzi skarżący - „roszczeniem
sui generis odszkodowawczym za nienależyte wykonanie umowy” (pkt I.4 skargi) i
tym samym nie może być traktowane jako roszczenie o świadczenie okresowe.
3. Z ustaleń faktycznych Sądów meriti wynika to, że roszczenie o zwrot
dopłaty do kredytów rolniczych niewątpliwie powstało. Doszło do niewykonania
przed kredytobiorców obu umów kredytowych, pozwany Bank wypowiedział
kredytobiorcom te umowy, a następnie prowadził przeciwko nim egzekucję sądową
(§ 6 i § 7 umowy) łączącej Bank i Agencję. Z tych postanowień umowy na pewno
wynika kontraktowy obowiązek dochodzenia należności kredytowych, w tym także -
dopłat do kredytów. Należy przyjąć, że dopłaty takie, oczywiście, zmniejszały
zadłużenie kredytobiorców wobec Banku, stanowiły bowiem odpowiednią dotację
z funduszy publicznych na rzecz tych podmiotów (rolników).
Skoro roszczenie o zwrot dopłat ma - jak wyjaśniono - charakter
jednorazowego świadczenia wynikającego ex contractu, to taki status prawny
tego roszczenia determinuje także kwestię jego wymagalności. W literaturze
i orzecznictwie Sądu Najwyższego trafnie przyjmuje się, że roszczenia wynikające
z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania łączącego
kontrahentów stają się wymagalne już w chwili wystąpienia tych zdarzeń (art. 120
k.c.).
4. W postępowaniu kasacyjnym nie mogą być brane pod uwagę zarzuty
naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., art. 229 k.p.c. i 230 k.p.c. (art. 3982
§ 3 k.p.c.).
Nie ma podstaw do twierdzenia, że Sąd Apelacyjny - przy przyjęciu określonej
koncepcji rozstrzygnięcia – „nie rozpoznał całości istoty sprawy” (pkt I 8 skargi).
Kwestia prawnych konsekwencji niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania przez Bank może być podnoszona w ramach zarzutu naruszenia art.
471 k.c., natomiast przy wskazaniu zarzutu naruszenia art. 60 k.c. lub 65 k.c.
7
można wskazywać na uznanie roszczenia powoda w odpowiednim zakresie
(pkt I 10 skargi). Ponowne rozpoznanie sprawy pozwoli także na odpowiednie
zweryfikowanie rozstrzygnięcia o kosztach postępowania (pkt I 11 skargi).
5. W skardze kasacyjnej najwięcej miejsca poświęcono zarzutowi
naruszenia art. 118 k.c. (pkt I 1 - I6 skargi). Zarzut ten okazał się trafny, skoro Sąd
Apelacyjny trzyletni termin przedawnienia odniósł jednocześnie do dwóch
elementów roszczenia Agencji, tj. sumy stanowiącej równowartość dopłat i odsetek
za opóźnienie od tej sumy (s. 10 uzasadnienia zaskarżonego wyroku). Już z tego
powodu zaskarżony wyrok powinien być uchylony a sprawa - przekazana do
ponownego rozpoznania (art. 39815
k.p.c.). Jak już wyjaśniono do roszczenia
obejmującego równowartość dopłat do odsetek nie może mieć zastosowania
przepis art. 118 k.c. Dalszą kwestią pozostaje już ustalenie stanu niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania przez Bank i czasu pojawienia się tego
stanu, co ma istotne znaczenie dla określenia wymagalności roszczenia Agencji
o zwrot dopłat i roszczenia o odsetki za opóźnienie. Ewentualny zakres
świadczenia Banku na rzecz Agencji obejmujący m.in. zwrot dopłat i odsetki za
opóźnienie, uzależniony będzie od przesądzenia tego, czy kontraktowy obowiązek
Banku w postaci dochodzenia należności od kredytobiorców (osób trzecich) ma
ostatecznie postać obowiązku starannego działania (starannej egzekucji, art. 355
§ 2 k.c.), czy obowiązku rezultatu o charakterze gwarancyjnym (art. 65 k.c.) i jaką
należałoby przyjąć sekwencję (kolejność lub proporcję zarachowywania
uzyskanych kwot z egzekucji (§§ 6-8 umowy 2005 r.). Sąd Okręgowy wydaje się
przyjmować gwarancyjny charakter wspomnianego obowiązku zwrotu dopłat
przewidzianego w § 6 umowy (s. 7-8 uzasadnienia zaskarżonego wyroku).
Zapewne z racji przyjętej przez Sąd Apelacyjny koncepcji rozstrzygnięcia w postaci
przedawnienia en bloc roszczenia Agencji Sąd ten tylko ogólnie stwierdził,
że „uprzywilejowanie powódki wskutek przypisania wyłącznie pozwanemu ryzyka
ekonomicznego związanego z zaprzestaniem spłacania kredytu przez
kredytobiorców i obciążeniem go obowiązkiem zwrotu (…) całości dopłat do
oprocentowania kredytu” stanowi naruszenie równowagi stron w stosunku
kontraktowym. Stanowić też miał przejaw niewłaściwej redakcji umowy (s. 13
uzasadnienia). Skarżący opowiada się w skardze za gwarancyjnym charakterem
8
omawianego obowiązku (pkt I 6 i s. 21 - 22 skargi). W każdym razie pojawia się
konieczność szerszej analizy prawnej tego obowiązku kontraktowego Banku
(art. 65 k.c.).
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.