Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 565/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 czerwca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa K. T.
przeciwko A. K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 czerwca 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 18 lutego 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 29 maja 2013 roku Sąd Okręgowy zasądził od pozwanej A.
K. na rzecz powódki K. T. kwotę 231 005,81 złotych z ustawowymi odsetkami od
dnia 29 maja 2013 roku do dnia zapłaty, oddalając powództwo w pozostałej części.
Ustalił, że powódka pozostawała od 1978 roku w wieloletnim stałym nieformalnym
związku z K. S. Konkubenci mieszkali w mieszkaniu powódki przy ulicy G. w W.
razem z jej synem i prowadzili wspólne gospodarstwo domowe; przez otoczenie
byli uważani za małżeństwo. Wyjeżdżali razem za granicę do pracy zarobkowej,
prowadzili wspólnie różne przedsięwzięcia gospodarcze i handlowe, gospodarując
„ze wspólnego portfela” i gromadząc wspólnie majątek, w tym pieniądze
na rachunkach bankowych prowadzonych na nazwisko K. S. W 2003 roku K. S.,
jako najemca, nabył od Gminy Miejskiej W., za wspólne z powódką środki
finansowe, prawo odrębnej własności komunalnego lokalu mieszkalnego
położonego przy ulicy N. […], składającego się z pokoju, kuchni, łazienki oraz
przedpokoju o łącznej powierzchni 32,65 m2
; został następnie wpisany jako
właściciel do założonej dla tego lokalu księgi wieczystej […]. W dniu 6 grudnia 2008
roku konkubent powódki zmarł nagle nie pozostawiając testamentu, w związku z
czym spadek po nim nabyła z mocy ustawy jego jedyna krewna- siostra A. K., a po
jej śmierci jej córka - pozwana A. K. W skład spadku po K. S. weszły zgromadzone
na rachunkach bankowych środki finansowe: 242,80 USD, 46.189,86 USD oraz
2.672,27 GBP o łącznej wartości 139 011,62 złotych na dzień orzekania w
niniejszej sprawie oraz opisane mieszkanie przy ulicy N. o rynkowej wartości 323
000 zł na dzień orzekania w niniejszej sprawie. Sąd pierwszej instancji przyjął, że
powódka zasadnie domagała się od pozwanej, na podstawie przepisów o
bezpodstawnym wzbogaceniu, równowartości połowy korzyści majątkowej
uzyskanej kosztem majątku powódki w drodze spadkobrania po K. S. i zasądził z
tego tytułu na rzecz powódki kwotę 231 005,81 złotych.
W toku rozpoznawania apelacji pozwanej, Sąd Apelacyjny dopuścił dowód
z przedstawionego przez pozwaną dokumentu w postaci zawartej w formie aktu
notarialnego umowy sprzedaży opisanego wyżej lokalu mieszkalnego z dnia
12 listopada 2002 roku. Ustalił, że wartość rynkowa tego lokalu wynosiła w dniu
3
jego sprzedaży kwotę 105 982 zł, a cena sprzedaży, przy zastosowaniu
80 procentowej bonifikaty - kwotę 21 196 złotych czyli 20 procent jego ówczesnej
wartości rynkowej. W tej sytuacji Sąd Apelacyjny uznał, że nakład z majątku
powódki na zakup tego mieszkania wyniósł 10 procent realnie zapłaconej wówczas
przez K. S. ceny, co oznacza, że na wzbogacenie pozwanej kosztem majątku
powódki składa się 10 procent aktualnej wartości rynkowej mieszkania, to jest 32
300 złotych. Ta bowiem kwota odpowiada, w ocenie Sądu drugiej instancji,
nakładowi powódki z jej majątku na cenę nabycia lokalu w 2002 roku. Sąd
Apelacyjny zmienił w tej sytuacji zaskarżony wyrok Sądu pierwszej instancji przez
obniżenie należnej powódce od pozwanej kwoty z 231 005,81 złotych
do 101 805,81 złotych.
W skardze kasacyjnej powódka zarzuciła naruszenie przepisów
postępowania, tj. art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., a także naruszenie prawa
materialnego, tj. art. 405 k.c. w zw. z art. 316 § 1 k.p.c. i art. 363 § 2 k.c. Wniosła
o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z wiążących Sąd Najwyższy ustaleń wynika, że powódka i K. S. pozostawali
w długoletnim pożyciu faktycznym, a ich relacje osobiste i majątkowe układały się
jak w małżeństwie, w szczególności konkubenci mieszkali w mieszkaniu powódki,
prowadzili razem gospodarstwo domowe, gospodarując „ze wspólnego portfela”,
nie rozliczając się szczegółowo co do wnoszonych dochodów i ponoszonych
wydatków, co niewątpliwe ma znaczenie dla sposobu rozliczenia ich wzajemnych
stosunków majątkowych w relacji między powódką a spadkobierczynią zmarłego
konkubenta (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2011 roku, IV
CSK 11/11, niepubl.). Przy niesporności podstawy prawnej rozliczenia, jaką
stanowią przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, Sądy obu instancji przyjęły
odmienny sposób ustalenia wartości podlegającej zwrotowi na rzecz powódki
korzyści majątkowej w zakresie dotyczącym mieszkania przy ul. N. w W., korzyści
odniesionej kosztem majątku powódki przez spadkobierczynię zmarłego
konkubenta.
4
Sformułowany w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 405 k.c. jest
zasadny, albowiem istotnie Sąd drugiej instancji dokonał wadliwego ustalenia
wartości korzyści majątkowej podlegającej zwrotowi na rzecz powódki w oparciu
o tę podstawę prawną. Sąd uznał bowiem, że należy obliczyć ją biorąc pod uwagę
cenę nabycia mieszkania w dacie zawarcia umowy sprzedaży (12 listopada
2002 roku), nie zaś w oparciu o rynkową wartość tego mieszkania ustaloną na
dzień orzekania w rozpoznawanej sprawie. Tymczasem zasądzeniu z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia podlega kwota odpowiadająca wartości
wzbogacenia istniejącego w chwili wyrokowania w sprawie o zwrot
bezpodstawnego wzbogacenia, co oznacza konieczność jej ustalenia według stanu
wzbogacenia i cen z daty wyrokowania. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
7 maja 2009 r., IV CSK 27/09, niepubl.). Powódka nie żądała zwrotu kwoty
wydatkowanej przez nią w 2002 roku na pokrycie ceny nabycia przedmiotowego
mieszkania, zwaloryzowanej na podstawie art. 3581
§ 3 k.c., przy uwzględnieniu
aktualnej wartości mieszkania, jak przyjął i orzekł Sąd Apelacyjny, lecz rozliczenia
korzyści majątkowej, uzyskanej w ten sposób, kosztem majątku powódki, przez
konkubenta powódki K. S., a następnie jego spadkobierców. Korzyścią majątkową
podlegającą rozliczeniu jest przedmiotowe mieszkanie, kupione dzięki wydatkom
poczynionym na jego zakup w równym stopniu przez oboje konkubentów z ich
majątków. Oboje powinni więc w równym stopniu partycypować także w
zwiększeniu wartości tego mieszkania ponad nominalną cenę zakupu z 2002 roku,
wynikającą z udzielonej bonifikaty oraz z powszechnie znanego zjawiska wzrostu
cen nieruchomości w W. Kwestionowane w skardze kasacyjnej rozstrzygnięcie
czyni beneficjentem tego wzrostu wartości korzyści majątkowej w postaci
mieszkania jedynie spadkobierczynię K. S., co jest nie tylko sprzeczne z zasadami
rozliczania korzyści uzyskanej bezpodstawnie, ale także krzywdzące dla powódki,
która stosownie do poczynionych w tej sprawie i wiążących Sąd Najwyższy ustaleń,
pozostawała przez trzydzieści lat w bliskim związku faktycznym z K. S. i przyczyniła
się w połowie do powstania majątku odziedziczonego następnie przez pozwaną.
W tym stanie rzeczy orzeczono jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
5