Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 16 marca 2018 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach w II Wydziale Karnym w składzie:

przy udziale Prokuratora Prokuratury Rejonowej w Częstochowie del. do Prokuratury Okręgowej w Częstochowie Lidii Boroń

po rozpoznaniu w dniu 16 marca 2018 r. sprawy

wnioskodawcy Z. N. s. Z. i W. ur. (...)
w C.

w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia

na skutek apelacji pełnomocnika wnioskodawcy

od wyroku Sądu Okręgowego w Częstochowie

z dnia 14 listopada 2017 roku, sygn. akt II Ko 70/16

1.  utrzymuje w mocy zaskarżony wyrok;

2.  kosztami postępowania odwoławczego obciąża Skarb Państwa.

SSO del. Arkadiusz Cichocki SSA Wiesław Kosowski SSA Robert Kirejew

Sygn. akt II AKa 63/18

UZASADNIENIE

Sąd Okręgowy w Częstochowie, w sprawie o sygn. akt II Ko 70/16, rozpoznawał wniosek Z. N. w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie w sprawie Sądu Rejonowego w Częstochowie, sygn. XI K 413/14.

Wyrokiem z dnia 14 listopada 2017 r. Sąd Okręgowy orzekł, co następuje:

1.  na podstawie art. 552 par 4 kpk zasądza od Skarbu Państwa na rzecz wnioskodawcy Z. N. kwotę 90 000 zł (dziewięćdziesiąt tysięcy złotych) wraz z ustawowymi odsetkami od daty uprawomocnienia się wyroku, tytułem zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie w okresie od 30.09.2010 roku do 30.12.2010 roku w postępowaniu Sądu Rejonowego w Częstochowie sygn. XI K 413/14;

2.  na podstawie art. 552 par 4 kpk zasądza od Skarbu Państwa na rzecz wnioskodawcy Z. N. kwotę 4413,69 zł (cztery tysiące czterysta trzynaście złotych sześćdziesiąt dziewięć groszy) wraz z ustawowymi odsetkami od daty uprawomocnienia się wyroku, tytułem odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie w okresie od 30.09.2010 roku do 30.12.2010 roku w postępowaniu Sądu Rejonowego w Częstochowie sygn. XI K 413/14;

3.  w pozostałej części wniosek oddala;

4.  na podstawie art. 554 par 4 kpk w związku z par 4 ust 1, par 17 ust 6 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 03.10.2016 roku w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu zasądza od Skarbu Państwa na rzecz Z. N. kwotę 396 (trzysta dziewięćdziesiąt sześć złotych) złotych tytułem zwrotu uzasadnionych wydatków związanych z ustanowieniem w sprawie pełnomocnika;

5.  na podstawie art. 554 par 4 kpk poniesionymi wydatkami obciąża Skarb Państwa.

Apelację od tego wyroku wniósł pełnomocnik wnioskodawcy. Zaskarżył wyrok w części, tj. w pkt 2 oraz 3. Zarzucił:

1)  obrazę prawa materialnego, a to art. 83 ust. 2 Karty Nauczyciela (w brzmieniu obowiązującym w 2010 r.) poprzez jego błędną interpretacje i przyjęcie, jakoby przepis ten dla swej skuteczności wymagał powołania go w decyzji dyrektora szkoły o zawieszeniu nauczyciela, gdy tymczasem jego skuteczność następowała automatycznie z mocy samego prawa na skutek tymczasowego aresztowania wnioskodawcy i decyzja dyrektora szkoły nic w tym względzie zmienić nie mogła;

2)  błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia, mający wpływ na jego treść poprzez błędne przyjęcie, iż:

-

wnioskodawca Z. N. został zawieszony w obowiązkach nauczyciela z powodu naruszenia prawa i dobra dziecka na podstawie art. 83 ust. 1, 1a Karty Nauczyciela w brzmieniu obowiązującym w 2010 r., nie zaś z powodu zastosowania tymczasowego aresztowania, gdy tymczasem zawieszenie wnioskodawcy nastąpiło z mocy samego prawa już z chwilą jego tymczasowego aresztowania, w oparciu o art. 83 ust. 2 Karty Nauczyciela, nie zaś dopiero z chwilą jego zawieszenia mocą późniejszej decyzji dyrektor szkoły, zwłaszcza przy uwzględnieniu treści art. 265 k.p.k. nakazującego obliczanie terminu tymczasowego aresztowania od chwili zatrzymania, co sprawia, iż wydana dopiero w dniu 1 października 2010 r. przez dyrektora szkoły decyzja w przedmiocie zawieszenia wnioskodawcy nie powodowała już dodatkowego skutku w postaci jego zawieszenia albowiem owo zawieszenie trwało już z mocy prawa od dnia 30 września 2010 r. w oparciu o wcześniejsze, aniżeli decyzja dyrektor, postanowienie Sądu z dnia 1 października 2010 r. o zastosowaniu tymczasowego aresztowania i bez jakiegokolwiek prawnego znaczenia pozostawał akcentowany przez Sąd fakt, iż „wprawdzie postanowienie o tymczasowym aresztowaniu zostało wydane w dniu 01.10.2010 r. lecz informacja do Dyrekcji o tym fakcie (tj. tymczasowym aresztowaniu) została sporządzona przez Sąd dopiero 4 października 2010 r.;

-

przyznane wnioskodawcy odszkodowanie za niesłuszne tymczasowe aresztowanie winno ograniczać się tylko do kwot utraconych zarobków jedynie w okresie tymczasowego aresztowania, nie zaś do końca okresu zatrudnienia w szkole, tj. do dnia 31 sierpnia 2013 r., ze względu na przyjęcie, iż tymczasowe aresztowanie nie stanowiło bezpośredniej przyczyny zawieszenia wnioskodawcy w obowiązkach nauczyciela, gdy tymczasem to właśnie ono spowodowało z mocy samego prawa zawieszenie wnioskodawcy, a tym samym pozbawiło go dodatkowych zarobków także po zakończeniu stosowania tegoż środka zapobiegawczego, co sprawia, iż zgodnie z powołanym przez Sąd Okręgowy orzecznictwem Sądu Najwyższego, przyznane wnioskodawcy odszkodowanie winno uwzględniać również utracone przez wnioskodawcę dochody także po zakończeniu stosowania tymczasowego aresztowania aż do zakończenia zatrudnienia w szkole albowiem to właśnie tymczasowe aresztowanie wnioskodawcy samo w sobie spowodowało jego zawieszenie, wskutek którego wnioskodawca utracił znaczne, dodatkowe zarobki, nie zaś dopiero późniejsza decyzja dyrektor szkoły o jego zawieszeniu, czego Sąd błędnie nie wziął pod uwagę.

W konsekwencji podniesionych zarzutów skarżący wniósł o zmianę wyroku w zaskarżonej części poprzez zasądzenie na rzecz wnioskodawcy od Skarbu Państwa kwoty 44.034,88 zł wraz z ustawowymi odsetkami od daty uprawomocnienia się wyroku tytułem odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie, ewentualnie o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Wniósł ponadto o zasądzenie na rzecz wnioskodawcy kosztów zastępstwa w postępowaniu odwoławczym.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Apelacja pełnomocnika wnioskodawcy jest bezzasadna.

Sąd Okręgowy trafnie ustalił, jakie elementy doznanej przez pokrzywdzonego szkody pozostają w związku przyczynowym z jego tymczasowym aresztowaniem. Przedmiotem roszczeń, które mogą być dochodzone przed sądem właściwym w sprawach karnych na podstawie art. 552 § 4 k.p.k. są tylko te doznane przez uniewinnionego oskarżonego niekorzystne następstwa w jego majątku, których przyczyną było niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. Nie oznacza to oczywiście, że szkoda musi powstać w okresie tymczasowego aresztowania. Istotne jest natomiast, by uszczerbek w majątku lub utrata korzyści były następstwami stosowania tego środka. Samo powiązanie tychże następstw z faktem wszczęcia i prowadzenia postępowania karnego przeciwko danej osobie nie daje podstaw do domagania się odszkodowania na takiej podstawie, co w żadnej mierze nie ogranicza uprawnień do ubiegania się o odszkodowanie w postępowaniu cywilnym.

Wnioskodawca był tymczasowo aresztowany w okresie od 30 września 2010 r. do 30 grudnia 2010 r. Utrata dochodów w tym okresie, zarówno związanych ze stosunkiem pracy, jak i z umową zlecenia i umową o dzieło, była następstwem braku możliwości świadczenia pracy i realizowania umów cywilnoprawnych. Słusznie zatem – co nie jest w apelacji kwestionowane ani co do zasady ani co do wysokości – przyznano wnioskodawcy odszkodowanie za ten okres w kwocie 4.413,69 zł (pkt 2 zaskarżonego wyroku). W oparciu o opinie biegłego z zakresu rachunkowości (k. 257-268, 307-315) trafnie ustalono, że w okresie tymczasowego aresztowania wnioskodawca utracił świadczenia wynikające ze stosunku pracy na łączną kwotę netto 2.448,33 zł. Z ujawnionych na rozprawie głównej dokumentów (k. 13, 321, 323-327) i z zeznań Z. N. wynikało ponadto, że wnioskodawca utracił korzyści z tytułu zawartej umowy zlecenia – w kwocie netto 1.027 zł i umowy o dzieło – w kwocie netto 938,36 zł. Wymienione wyżej kwoty stanowiły utracone korzyści, jakie wnioskodawca mógłby osiągnąć w okresie w którym był tymczasowo aresztowany.

Obowiązkiem sądu orzekającego w postępowaniu prowadzonym na podstawie przepisów rozdziału 58 k.p.k. jest rozgraniczenie tych następstw postępowania karnego, które miały miejsce w związku z zastosowaniem tymczasowego aresztowania od innych, które wynikają jedynie z faktu prowadzenia postępowania karnego lub innych postępowań z nim powiązanych (np. dyscyplinarnych). Sąd I instancji z obowiązku tego wywiązał się należycie. Zasądzone odszkodowanie odnosi się do tych elementów szkody, które są następstwem tymczasowego aresztowania, co czyni zadość dyspozycji art. 552 § 4 k.p.k.

Skarżący zwraca uwagę na ścisłe powiązanie decyzji Dyrektora Zespołu Szkół (...) w C. z dnia 1 października 2010 r. o zawieszeniu wnioskodawcy w pełnieniu obowiązków nauczyciela (dołączonej do apelacji, k. 368) z faktem wydania postanowienia o tymczasowym aresztowaniu. W apelacji podniesiono, że niezależnie od wskazanej w tym piśmie podstawy prawnej zawieszenia, faktyczną przyczyną decyzji dyrektora o zawieszeniu było tymczasowe aresztowanie wnioskodawcy. Skarżący upatruje w tym obrazy prawa materialnego, choć w istocie adekwatnym zarzutem byłby zarzut błędu w ustaleniach faktycznych. Apelacja podważa bowiem zgodność z prawdą przyczyny zawieszenia wnioskodawcy i opiera się na założeniu, że rzeczywiste przyczyny takiej decyzji dyrektora były inne od wskazanych w decyzji o zawieszeniu datowanej na 1 października 2010 r. Skarżący niesłusznie jednak wywodzi, że jest to okoliczność mająca decydujące znaczenie dla ustalenia, czy wnioskodawca mógł w niniejszym procesie dochodzić także odszkodowania w związku z następstwami finansowymi tego zawieszenia trwającego po 30 grudnia 2010 r. Eksponowaną w apelacji kwestią jest to, jakie były rzeczywiste przesłanki zawieszenia w początkowej jego fazie. Zagadnienie to nie jest jednak wcale istotą sprawy, skoro bez wątpienia Skarb Państwa ponosi na podstawie art. 552 § 4 k.p.k. odpowiedzialność odszkodowawczą w związku ze szkodą wyrządzoną wnioskodawcy tymczasowym aresztowaniem – liczonym od daty zatrzymania. Kluczowe znaczenie ma natomiast to, w jakim zakresie można było łączyć fakt tymczasowego aresztowania ze szkodą majątkową wywołaną zawieszeniem w pełnieniu obowiązków nauczyciela po uchyleniu izolacyjnego środka zapobiegawczego, tj. po 30 grudnia 2010 r.

Art. 83 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela w brzmieniu obowiązującym od 23 sierpnia 2008 r. (Dz. U. z 2008 r. Nr 145, poz. 917) przewidywał trzy formy zawieszenia w pełnieniu obowiązków nauczyciela:

1)  zawieszenie fakultatywne w związku z wszczęciem przeciwko nauczycielowi postępowania karnego lub złożeniem wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego (art. 83 ust. 1),

2)  zawieszenie obligatoryjne w związku z wszczęciem przeciwko nauczycielowi postępowania karnego lub złożeniem wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego, które dotyczyło naruszenia praw i dobra dziecka (art. 83 ust. 1a),

3)  zawieszenie z mocy prawa w razie tymczasowego aresztowania nauczyciela lub pozbawienia go wolności w związku z postępowaniem karnym (art. 83 ust. 2).

Trafnie Sąd Okręgowy zwraca uwagę, że z decyzji dyrektora z dnia 1 października 2010 r. wynika, że za podstawę zawieszenia uznano przesłanki z art. 83 ust. 1 i 1a Karty Nauczyciela. Nawet, jeśli na tę decyzję dyrektora miało jakiś wpływ tymczasowe aresztowanie wnioskodawcy, to i tak dyrektor nie miał żadnych kompetencji, by decydować o zawieszeniu z tego właśnie powodu. Tymczasowe aresztowanie skutkowało zawieszeniem z mocy prawa, więc jakakolwiek decyzja w tym zakresie miałaby wyłącznie charakter deklaratywny i potwierdzałaby skutek, który już z mocy prawa zaistniał. Jeśli więc dyrektor szkoły przy podejmowaniu decyzji w ramach przysługujących mu kompetencji brałaby pod uwagę fakt tymczasowego aresztowania, to nie zwalniało to jej z obowiązku weryfikacji, czy zachodzą przesłanki z art. 83 ust. 1 i 1a KN.

Zawieszenie wnioskodawcy w pełnieniu obowiązków nauczyciela w okresie od 30 września 2010 r. do 30 grudnia 2010 r. obowiązywało z mocy prawa, co jest bezsporne. Istotą zagadnienia było natomiast ustalenie, czy kontynuowanie zawieszenia a w konsekwencji brak możliwości uzyskiwania określonych składników wynagrodzenia po 30 grudnia 2010 r. było następstwem tymczasowego aresztowania. Sąd Okręgowy słusznie stwierdził, że taki związek nie zachodził. Zawieszenie na podstawie art. 83 Karty Nauczyciela nie miało charakteru bezterminowego. Zawieszenie z mocy prawa (art. 83 ust. 2 KN) trwało wyłącznie w okresie tymczasowego aresztowania. Nie ma żadnych podstaw normatywnych, by twierdzić, że zastosowanie takiego środka mogło być traktowane jako przesłanka zawieszenia na dłuższy okres aniżeli okres tymczasowego aresztowania. Po jego uchyleniu odpadały więc przesłanki zawieszenia z mocy prawa na tej podstawie.

Zawieszenie na podstawie art. 83 ust. 1 i 1a KN nie wymagało określenia wprost jego ram czasowych, jednak ze swej istoty musiało podlegać stałej weryfikacji pod kątem aktualności jego stosowania. Wynikało to ze wskazanych w art. 83 ust. 1 przesłanek „względu na powagę i wiarygodność wysuniętych zarzutów” oraz „celowości odsunięcia nauczyciela od wykonywania obowiązków w szkole”. O tymczasowym (więc wymagającym stałej kontroli pod kątem aktualności jego stosowania) charakterze zawieszenia świadczy też ówczesne brzmienie art. 83 ust. 3 KN. Skoro użyto tam sformułowania, że zawieszenie (co do zasady) „nie może trwać dłużej niż 6 miesięcy”, to jasno wynika z tego, że mogło być uchylone przez dyrektora także przed upływem tego terminu. Podjęcie przez dyrektora decyzji z 1 października 2010 r. nie wywoływało zatem skutków nieodwracalnych w tym sensie, że nie pozbawiało dyrektora możliwości wydania decyzji odmiennej np. po stwierdzeniu, że ustała przesłanka „wiarygodności wysuniętych zarzutów”.

Powiązanie przesłanki zawieszenia w trybie art. 83 ust. 1a z toczącym się postępowaniem karnym nie było natomiast odnoszone do stosowanych w takim postępowaniu środków zapobiegawczych lecz do samego prowadzenia owego postępowania. Odszkodowanie możliwe do dochodzenia na podstawie art. 552 § 4 k.p.k. nie może natomiast wynikać z samego faktu prowadzenia postępowania karnego przeciwko wnioskodawcy. Z powołanych wyżej względów należy uznać za trafne stanowisko Sądu Okręgowego, że zawieszenie wnioskodawcy w pełnieniu obowiązków nauczyciela po 30 grudnia 2010 r. nie może być traktowane jako nieuniknione następstwo tymczasowego aresztowania. Jeśli nawet dyrektor szkoły kierowała się tym faktem decydując o zawieszeniu (co z treści jej decyzji nie wynika), to nie sposób twierdzić, że sytuacja taka trwała także po 30 grudnia 2010 r. Skoro wnioskodawca nie był po tej dacie pozbawiony wolności a dyrektor szkoły dysponowała (z formalnego punktu widzenia) uprawnieniem do uchylenia zawieszenia, to nie można wiązać przyczynowo szkody wyrządzonej brakiem możliwości uzyskiwania określonych składników wynagrodzenia z zakończonym już tymczasowym aresztowaniem.

Sąd Apelacyjny miał w polu widzenia tę okoliczność, że ówczesne brzmienie art. 83 ust. 1a KN także po 30 grudnia 2010 r. dawało wnioskodawcy nikłe szanse na uzyskanie od dyrektora szkoły decyzji o uchyleniu zawieszenia, co najmniej do czasu uzyskania wyroku uniewinniającego. Nie wynikało to jednak z faktu, że wnioskodawcę wcześniej tymczasowo aresztowano lecz z tego, iż w dalszym ciągu toczyło się przeciwko niemu postępowanie karne dotyczące naruszenia praw i dobra dziecka (przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności na szkodę ucznia – co okazało się oskarżeniem niesłusznym). Trafnie zatem podnosi Sąd Okręgowy, że zawieszenie wnioskodawcy w pełnieniu obowiązków nauczyciela nie może być łączone przyczynowo z jego tymczasowym aresztowaniem, skoro nastąpiłoby także w sytuacji, gdyby izolacyjnego środka w ogóle w sprawie nie zastosowano. Samo niesłuszne oskarżenie o przestępstwo i wszczęcie wiążącego się z tym postępowania dyscyplinarnego nie uprawnia natomiast do odszkodowania na podstawie art. 552 k.p.k. Konsekwencje trwającego przez kilka lat postępowania karnego i wiążących się z tym ograniczeń w możliwości uzyskania określonych dochodów ze stosunku pracy w charakterze nauczyciela nie mogą być w realiach sprawy łączone z faktem tymczasowego aresztowania, które zakończyło się 30 grudnia 2010 r. Tym samym rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego, którym oddalono wniosek o odszkodowanie ponad kwotę 4.413,69 zł należało uznać za trafne i odpowiadające prawu.

Mając na uwadze całość powyższych rozważań, opierając się na dyspozycji
art. 437 § 1 k.p.k., Sąd Apelacyjny zaskarżony wyrok utrzymał w mocy. O kosztach orzeczono zgodnie z dyspozycją art. 554 § 4 k.p.k.

SSO del. Arkadiusz Cichocki SSA Wiesław Kosowski SSA Robert Kirejew