Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 23 października 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku – Wydział V Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: SSA Włodzimierz Gawrylczyk

Sędziowie: SA Katarzyna Przybylska (spr.)

SA Zbigniew Koźma

Protokolant: sekretarz sądowy Joanna Makarewicz

po rozpoznaniu w dniu 16 października 2013 r. w Gdańsku na rozprawie

sprawy z powództwa M. Z.

przeciwko A. Z.

o zapłatę

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w T.

z dnia 17 września 2012 r., sygn. akt I C 1770/08

I.  zmienia zaskarżony wyrok:

1)  w punkcie II (drugim) o tyle tylko, że zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 249.087,86 zł (dwieście czterdzieści dziewięć tysięcy osiemdziesiąt siedem złotych osiemdziesiąt sześć groszy) z ustawowymi odsetkami od dnia 17 września 2012 roku do dnia zapłaty,

2)  w punkcie III (trzecim) w ten sposób, ze koszty zastępstwa procesowego między stronami wzajemnie znosi,

3)  w punkcie IV (czwartym) w ten sposób, że nakazuje ściągnąć od powoda na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w T. w miejsce kwoty 22.588 zł kwotę 10.128 zł (dziesięć tysięcy sto dwadzieścia osiem złotych),

II.  oddala apelację w pozostałej części;

III.  zasądza od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w T. na rzecz Kancelarii Adwokackiej adwokata T. F. kwotę 5.400 zł (pięć tysięcy czterysta złotych) wraz z należnym podatkiem od towarów i usług tytułem nieuiszczonych kosztów zastępstwa procesowego pozwanego w postępowaniu apelacyjnym;

IV.  nie obciąża pozwanego kosztami zastępstwa procesowego poniesionymi przez powoda w postępowaniu apelacyjnym.

Na oryginale właściwe podpisy

UZASADNIENIE

Powód M. Z. wniósł o zasądzenie od pozwanego małoletniego A. Z. kwoty 525.000,-zł z tytułu zachowku po swoim ojcu A. Z. (1), zmarłym w dniu (...) r., który sporządził testament na rzecz pozwanego - swojego wnuka, z pominięciem powoda. W uzasadnieniu pozwu powód stwierdził, że dochodzona pozwem kwota odpowiada połowie wartości należnej mu masy spadkowej, obejmującej bliżej wymienione w pozwie składniki majątkowe.

Pozwany A. Z. działający przez matkę E. Z. wniósł o oddalenie powództwa. Przyznał, ze powód jest wprawdzie uprawniony do zachowku, ale nie udowodnił wysokości swojego roszczenia. Na pomniejszenie zachowku należnego powodowi wpływa okoliczność, że nie przekazał on pozwanemu składników majątku spadkowego oraz nie rozliczył się z zarządu majątkiem spadkowym, w tym z pobieranych pożytków z najmu.

Sąd Okręgowy w T. wyrokiem z dnia 22 czerwca 2004 r. zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 203.279,24,-zł, oddalił powództwo w pozostałej części, zniósł wzajemnie między stronami koszty procesu oraz obciążył Skarb Państwa nieuiszczonymi kosztami sądowymi.

Powyższy wyrok zaskarżył powód co do kwoty 204.060,02,-zł. Wyrokiem z dnia 2 lutego 2005 r. Sąd Apelacyjny w Gdańsku uchylił zaskarżony wyrok w punktach 2,3 i 4 oraz przekazał sprawę w tym zakresie do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu wyroku Sąd Apelacyjny wskazał, że obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczenia z tego tytułu, wobec czego wadliwe było ustalenie przez Sąd Okręgowy w T. wartości własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego według cen z dnia (...) r. Ponadto Sąd II instancji stwierdził, że naruszony został w zaskarżonym wyroku art. 995 k.c., regulujący zasady doliczania darowizny według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z daty ustalania zachowku. W konsekwencji polecił ustalić prawidłową wartość tej darowizny, rozliczyć ją zgodnie z art. 993 k.c. oraz ustalić obecną wartość ww. prawa do lokalu.

W toku ponownego rozpoznania sprawy powód rozszerzył żądanie z kwoty 525.000,-zł do kwoty 620.000,-zł i w konsekwencji – w związku z zasądzoną już prawomocnym wyrokiem z dnia 22 czerwca 2004 r. kwotą 203.279,24,-zł – domagał się zasądzenia na swoją rzecz od pozwanego dodatkowej kwoty 416.720,76,-zł. Pozwany uznał co do zasady żądanie powoda, ale nie zgodził się z jego wysokością.

Sąd Okręgowy w T. wyrokiem z dnia 31 sierpnia 2006 r. zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 416.720,76,-zł oraz kwotę 36.467,76,-zł tytułem zwrotu kosztów procesu, oddalił wniosek powoda o zasądzenie kosztów procesu w pozostałej części i nie obciążył pozwanego kosztami postępowania poniesionymi przez Skarb Państwa.

Powyższy wyrok zaskarżył pozwany, który zarzucił Sądowi pierwszej instancji nierozpoznanie istoty sprawy i domagał się uchylenia tego wyroku oraz przekazania sprawy do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego. W uzasadnieniu apelacji przedstawiciel ustawowy małoletniego pozwanego stwierdził, że przy ustalaniu wysokości przedmiotowego zachowku nie powinno się uwzględniać darowizny dokonanej przez spadkodawcę na rzecz powoda kilkanaście lat temu. Ponadto wywodził, że należało ustalić wartość nakładów poczynionych przez powoda z pieniędzy przywłaszczonych kosztem pozwanego, ponieważ doprowadziły one do podwyższenia standardu lokali, a w konsekwencji zwiększenia wartości spadku ustalonej przez biegłą.

Powód wniósł o oddalenie apelacji i zasądzenie od pozwanego na jego rzecz kosztów procesu za drugą instancję.

Wyrokiem z dnia 27 kwietnia 2007 r. Sad Apelacyjny w Gdańsku oddalił apelację i zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 2.700,-zł z tytułu zwrotu kosztów postępowania odwoławczego. W uzasadnieniu wyroku Sad Apelacyjny stwierdził, że podstawowe znaczenie w nin. sprawie ma kwestia, według jakich zasad ustala się wartość spadku w celu obliczenia zachowku: według stanu z chwili otwarcia spadku, czy według stanu z chwili orzekania o zachowku. Uznając, iż kwestia ta nie została uregulowana w przepisach kodeksu cywilnego ani rozstrzygnięta w orzecznictwie, Sąd drugiej instancji przyjął, że zgodnie z art. 316 § 1 k.p.c. stan spadku w celu obliczenia zachowku podlega ustaleniu według stanu z chwili zamknięcia rozprawy. W związku z tym nie podzielił on stanowiska pozwanego, iż w tej sprawie należało rozliczyć strony z tytułu zarządu majątkiem spadkowym oraz z tytułu pożytków i innych przychodów z tego majątku.

Powyższy wyrok – w wyniku uwzględnienia skargi kasacyjnej pozwanego – został uchylony przez Sad Najwyższy wyrokiem z dnia 14 marca 2008 r., z jednoczesnym przekazaniem sprawy Sadowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego. Sąd Najwyższy stwierdził, że przy orzekaniu o zachowku wartość spadku należy ustalić według stanu z chwili otwarcia spadku przez ustalenie różnicy między wartością stanu czynnego spadku (aktywów) i wartością stanu biernego spadku (pasywów) według reguł określonych w art. 922 k.c., ponieważ zachowek jest w pewnym sensie zastępczą formą dziedziczenia, więc z natury rzeczy punktem odniesienia przy jego obliczaniu może być jedynie chwila otwarcia spadku.

Wyrokiem z dnia 24 czerwca 2008 r. Sad Apelacyjny w Gdańsku uchylił wyrok Sadu Okręgowego w T. z 31 sierpnia 2006 r. i przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania, pozostawiając zarazem Sądowi pierwszej instancji rozstrzygniecie kosztach postępowania.

W piśmie procesowym z dnia 16 października 2008 r. powód wniósł o ustanowienie kuratora dla małoletniego pozwanego, który nie może być reprezentowany przez matkę E. M. (1).

Postanowieniem z dnia 6 listopada 2008 r. zwrócono się do Sadu Rejonowego w T. o wyznaczenie kuratora dla małoletniego pozwanego A. Z. celem reprezentowania go w nin. sprawie. Sąd Rejonowy w T. postanowieniem z dnia 17 marca 2009 r. w sprawie o sygn. III RNsm(...) ustanowił kuratora w osobie B. B. dla mał. A. Z. celem reprezentowania go w nin. sprawie.

Kurator B. B. w imieniu mał. A. Z. podtrzymała wszystkie dotychczasowe twierdzenia, zarzuty i wnioski zawarte w poprzednich pismach zgłoszonych przez matkę mał. pozwanego - E. M. (2).

W piśmie procesowym z dnia 8 grudnia 2011 r. pozwany wniósł o pomniejszenie dochodzonego przez powoda zachowku o następujące potrącenia, a mianowicie o kwotę:

- 142.000,-zł z (zgłoszoną w piśmie z dnia 28 lipca 2010 r.),

- 258.085,60,-zł (pismo procesowe pozwanego z 13 stycznia 2011 r.),

- 73.406,-zł (oświadczenie kuratora mał. pozwanego z 14 listopada 2011 r.,

- 81.496,52,-zł (oświadczenie o potrąceniu z 8 grudnia 2011 r.),

- 32.000,-zł (oświadczenie o potrąceniu z 8 grudnia 2011 r.).

W piśmie procesowym z dnia 29 sierpnia 2012 r. powód M. Z. ostatecznie sprecyzował żądanie pozwu w ten sposób, że domagał się zasądzenia od pozwanego na jego rzecz kwoty 898.520,76,-zł wraz z ustawowymi odsetkami od tej kwoty od dnia wytoczenia powództwa do dnia zapłaty.

Ponadto powód oświadczył, że uznaje potrącenia następujący kwot:

A) kwoty 110.973,66,-zł należnej pozwanemu od powoda tytułem należności wynikającej z czynów zabronionych, stwierdzonej prawomocnym wyrokiem Sadu Okręgowego w T. z dnia 31 sierpnia 2006 r., sygn. akt IX Ka (...) (oświadczenie o potrąceniu przedstawiciela ustawowego pozwanego z 25 kwietnia 2007 r.),

B) kwoty 11.893,11,-zł należnej pozwanemu od powoda tytułem nakładów i pożytków oraz wyrównania udziałów w odniesieniu do nieruchomości położonej w T. przy ul. (...), zasądzonej prawomocnym postanowieniem Sadu Rejonowego w T. w sprawie XI Ns (...) (oświadczenie o potrąceniu powoda z dnia 2 marca 2006 r.),

C) łącznej kwoty 313.716,75,-zł należnej pozwanemu od powoda tytułem dochodu z zarządu udziałem pozwanego we własności nieruchomości położonej w T. przy ul. (...).

Sąd Okręgowy w T. wyrokiem z 17.09.2012 r. zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 152.828,39 zł z ustawowymi odsetkami od 17 września 2012 r., oddalił powództwo w pozostałej części oraz orzekł o kosztach postępowania w sprawie.

Swoje stanowisko oparł na następujących ustaleniach.

Spadkodawca A. Z. (1) zmarł (...) r. Pozostawił on testament, sporządzony w dniu 22 lipca 1998 r. przed notariuszem, w którym powołał do całości spadku swojego wnuka mał. A. Z.. Wykonawcą testamentu został ustanowiony M. Z. – syn spadkodawcy, a zarazem ojciec spadkobiercy testamentowegoA. Z..

Powód M. Z. jest jedynym dzieckiem spadkodawcy i w razie dziedziczenia ustawowego zostałby powołany do całego majątku pozostawionego przez spadkodawcę.

Postanowieniem z dnia 14 listopada 2000 r. w sprawie XI Ns (...)Sad Rejonowy w T. stwierdził, że spadek po A. Z. (1) na podstawie testamentu z dnia 22 lipca 1998 r. nabył w całości wnuk A. Z..

W skład spadku po zmarłym w dniu (...) r. A. Z. (1) wchodzą:

a) własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego położonego przy ul. (...) w T. o wartości 157.500,-zł,

b) udział wynoszący ½ we współwłasności nieruchomości położonej w T. przy ul. (...) o wartości 2.011.000,-zł,

c) udział wynoszący 1/8 we współwłasności nieruchomości położonej w T. przy ul. (...) o wartości 373.000,-zł. Wartość tych składników majątku spadkowego ustalono według stanu z chwili otwarcia spadku po A. Z. (1), zaś według aktualnych cen rynkowych.

Wartość darowizny uczynionej przez spadkodawcę na rzecz powoda według stanu z chwili dokonania darowizny, a według aktualnych cen rynkowych wynosi 337.900,-zł.

Po śmierci spadkodawcy powód jako wykonawca testamentu M. Z. zarządzał całym majątkiem spadkowym. W związku z tym, że nie rozliczał się z pozwanym i nie przekazywał jemu wszelkich pożytków i korzyści uzyskiwanych z majątku spadkowego toczyła się sprawa karna. Wyrokiem Sądu Okręgowego w T. z 31 sierpnia 2006 r. powód został zobowiązany do zapłaty na rzecz pozwanego kwoty 110.973,66,-zł tytułem rozliczenia korzyści przywłaszczonych przez niego kosztem pozwanego. Przedstawiciel ustawowy pismem z 25 kwietnia 2007 r. złożył oświadczenie o potrąceniu należności wynoszącej 172.973,66,-zł przysługującej pozwanemu wobec powoda z wierzytelnością przysługującą powodowi wobec pozwanego z tytułu zachowku. W skład kwoty 172.973,66,-zł wchodziły kwoty: 110.973,66,-zł (zasądzonej w sprawie karnej) i kwota 62.000,-zł z tytułu bezumownego korzystania przez powoda z lokalu mieszkalnego położonego w budynku przy ul. (...). W późniejszym czasie przez kilka lat przedstawiciel ustawowy mał. pozwanego składał wielokrotnie oświadczenia o potrąceniu wzajemnych wierzytelności, domagając się kompensaty zachowku z przysługującymi pozwanemu wobec powoda roszczeniami z tytułu pożytków uzyskiwanych z majątku spadkowego oraz odszkodowania z tytułu bezumownego korzystania przez powoda z majątku spadkowego.

W związku ze zgłaszanymi oświadczeniami pozwanego o potrąceniu wierzytelności i żądaniem pozwanego rozliczenia przez powoda dochodów z majątku spadkowego, od listopada 2006 r. powód składał pozwanemu comiesięcznie zestawienia przychodów, nakładów i innych kosztów utrzymania nieruchomości przy ul. (...) oraz dochodów uzyskiwanych z tej nieruchomości. W oświadczeniach składanych przedstawicielowi mał. pozwanego powód wskazywał, jaką kwotę dochodów uzyskiwał w danym miesiącu, dzielił ją na połowę i wskazywał, ze połowę dochodu z danego miesiąca potrąca ze swoim roszczeniem z tytułu zachowku. Zgodnie z niektórymi oświadczeniami. z nieruchomości powód nie uzyskiwał żadnych dochodów w danym miesiącu, albowiem nakłady i koszty utrzymania nieruchomości odpowiadały wysokości uzyskanych przychodów. Łącznie powód złożył oświadczenia o potrąceniu należności 313.716,75,-zł.

Powód złożył również oświadczenie o potrąceniu z przysługującym jemu wobec pozwanego zachowku kwoty 11.893,11,-zł należnej pozwanemu od powoda tytułem nakładów i pożytków oraz wyrównania udziałów w odniesieniu do nieruchomości położonej w T. przy ul. (...), zasądzonej prawomocnym postanowieniem Sądu Rejonowego w T. w sprawie XI Ns(...)

Odmówił natomiast potrącania następujących wierzytelności zgłoszonych przez przedstawiciela ustawowego mał. pozwanego, a przysługujących pozwanemu z tytułu:

- połowy dochodów uzyskiwanych z nieruchomości przy ul. (...) w T. w kwocie 313.716,75,-zł.

- odszkodowania za bezumowne korzystanie przez powoda z lokalu przy ul. (...) w T. w łącznej wysokości 120.120,-zł (88.800 za okres od do czerwca 2004 r. i 31.320,-zł za okres od lipca 2010 r. do czerwca 2012 r.),

- odszkodowania za bezumowne korzystanie przez powoda z lokalu przy ul. (...) w łącznej wysokości 78.551,40,-zł.

Powód do tej pory nie wydał pozwanemu majątku spadkowego i nadal nim zarządza. Do czerwca 2011 r. mieszkał w lokalu przy ul. (...). Pomimo wyprowadzenia się z tego lokalu nadal nie wydał go pozwanemu.

Stan faktyczny Sąd Okręgowy ustalił w zasadzie w sposób bezsporny na podstawie dokumentów zaoferowanych przez strony, zeznań świadków. przesłuchania strony pozwanej oraz opinii biegłej B. K.. Jeśli chodzi o dowody z dokumentów, zeznań świadków i przesłuchania strony procesowej, to Sąd dał im w pełni wiarę. Miały one jednak niewielkie znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Podstawowe znaczenie miała natomiast opinia biegłej B. K..

W ocenie Sądu I instancji istota sporu w nin. sprawie nie dotykała w zasadzie kwestii wartości majątku spadkowego wchodzącego w skład spadku po A. Z. (1) i darowizny dokonanej przez spadkodawcę na rzecz powoda w 1993 r. W tym zakresie opinia biegłej nie była kwestionowana przez obie strony procesu. Spór dotyczył natomiast tego, czy i na ile roszczenie z tytułu zachowku powinno być pomniejszone o zgłoszone przez pozwanego do kompensaty wierzytelności wzajemne.

Sąd Okręgowy ustalił czynną wartość spadku na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu. Przyjął, że w skład spadku po A. Z. (1) wchodzą:

a) własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego położonego przy ul. (...) w T. o wartości 157.500,-zł,

b) udział wynoszący ½ we współwłasności nieruchomości położonej w T. przy ul. (...) o wartości 2.011.000,-zł,,

c) udział wynoszący 1/8 we współwłasności nieruchomości położonej w T. przy ul. (...) o wartości 373.000,-zł.

Do wartości czystego spadku (tj. kwoty 2.541.500,-zł) doliczył wartość darowizny dokonanej przez spadkodawcę na rzecz powoda zgodnie z zasadami przewidzianymi w art. 994-996 k.c. Doliczeniu podlega kwota 337.900,-zł.

Po zsumowaniu wymienionych - kwot otrzymał kwotę 2.879.400,-zł i od tej kwoty liczył należny powodowi od pozwanego zachowek.

Powodowi jako zstępnemu spadkodawcy przysługuje na mocy art. 991 k.c. połowa wartości jego udziału spadku, tj. 1/2 część. W rezultacie zachowek, jakiego może dochodzić powód od pozwanego wynosi 1.439.700,-zł.

Zgodnie z art. 996 k.c. darowiznę dokonaną przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Z tego powodu od kwoty 1.439.700,-zł należało odjąć wartość darowizny, tj. 337.900,-zł. co dało kwotę 1.101.800,-zł.

Prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w T. z 22 czerwca 2004 r. zasądzono już na rzecz powoda od pozwanego kwotę 203.279,24,-zł, wobec tego może on domagać się od pozwanego kwoty 898.520,76,-zł.

Rozstrzygając o podniesionym przez pozwanego zarzucie potrącenia, Sąd Okręgowy dokonał rozważań co do jego dopuszczalności oraz zasadności. Sąd Okręgowy przyjął, że uwzględnieniu zarzutu potrącenia wierzytelności objętej wyrokiem karnym, wydanym przeciwko powodowi w związku z wyrządzeniem przez niego szkody w stosunku do pozwanego nie stoi na przeszkodzie art. 505 pkt. 3 kc, który włącza dopuszczalność potrącenia wierzytelności wynikającej z czynów niedozwolonych. W tej kwestii Sąd Okręgowy zastosował się do wytycznych Sądu Apelacyjnego, który podzielił stanowisko wyrażone w doktrynie i orzecznictwie, że zakaz ten nie dotyczy potrącenia dokonywanego przez osobę, która jest wierzycielem z tytułu czynu niedozwolonego.

Powód nie kwestionował dopuszczalności potrącenia wierzytelności z tytułu z zachowku z wierzytelnościami przysługującemu pozwanemu w kwotach:

- 110.973,66,-zł (stwierdzonej wyrokiem karnym),

- 11.893,11,-zł (stwierdzonej postanowieniem SR w T. w sprawie XI Ns(...)),

- 313.716,75,-zł (z tytułu połowy dochodów uzyskiwanych przez powoda z zarządu udziałem pozwanego we własności nieruchomości położonej w T. przy ul. (...)) z tym iż pozwany nie wykazał, że suma potrącanych przez powoda kwot w złożonych do Sądu oświadczeniach wynosi 339.582,12,-zł (tak w piśmie pozwanego z 4 września 2012 r. w zw. z pismem z 8 grudnia 2011 r.), a nie, jak twierdzi powód 313.716,75,-zł.

Sąd Okręgowy uznając za dopuszczalną kompensatę zachowku z ww. kwotami otrzymał kwotę 665.216,54,-zł.

Sąd Okręgowy rozstrzygając o spornych między stronami potrąceń wierzytelności uwzględnił wierzytelności z trzech źródeł.

Po pierwsze przedmiotem sporu między stronami było to, czy powód ma obowiązek przekazywać pozwanemu wszelkie dochody uzyskiwane z nieruchomości przy ul. (...), czy tylko ich połowę. Powód uzasadniał swoją decyzję tym, że pozwany jest jedynie współwłaścicielem nieruchomości przy ul. (...) w ½ części. Drugim współwłaścicielem jest E. K. (1), nieznany z miejsca pobytu. Powód wskazał też, że posiada samoistnie udział E. K. (1) w nieruchomości i dlatego jest uprawniony do korzystania z pożytków i innych korzyści z tej nieruchomości.

W ocenie Sądu Okręgowego stanowisko powoda jest bezzasadne. Zgodzić się należy z pozwanym, że to on jako współwłaściciel nieruchomości i nabywca posiadania samoistnego nieruchomości przy ul. (...) wykonywanego przez A. Z. (1) w zakresie udziału E. K. jest wyłącznie uprawniony do uzyskiwania wszelkich dochodów z przedmiotowej nieruchomości. Podobnie należy uznać za uzasadnione żądanie pozwanego w zakresie dochodzenia od powoda odszkodowania za bezumowne korzystanie przez niego z majątku spadkowego poA. Z. (1), a mianowicie z lokalu mieszkalnego przy ul. (...) i mieszkania przy ul. (...). Poza sporem jest, że to powód – bez zgody pozwanego jako spadkobiercy(...) – rozdysponował spadkiem po A. Z. (1), pozbawiając pozwanego wymiernych korzyści w postaci pożytków cywilnych osiąganych z tych składników majątkowych. Motywy, jakimi kierował się przy tym powód (jeśli chodzi o mieszkanie przy ul. (...) - konieczność zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych matki) nie mają tu znaczenia, skoro zachowanie powoda nie było uprawnione w świetle zasady, że wykonawca testamentu nie może samodzielnie dysponować majątkiem spadkowym z pokrzywdzeniem spadkobiercy).

W rezultacie w ocenie Sądu Okręgowego pozwanemu przysługują wobec powoda podlegające potrąceniu kolejne należności w kwotach:

- 313.716,75,-zł (druga połowa dochodów uzyskiwanych z nieruchomości położonej w T. przy ul. (...)),

- 78.551,40,-zł (z tytułu odszkodowania za bezumowne korzystanie z mieszkania przy ul. (...)),

- 120.120,-zł (z tytułu odszkodowania za bezumowne korzystanie z lokalu przy ul. (...)).

Kwota 120.120,-zł stanowi sumę kwot 88.800 i 31.320, wynikającą z opinii biegłej B. K.. Okoliczność, że należne odszkodowanie z tego tytułu w kwocie przekraczającej ww. kwotę, zgłoszone przez przedstawiciela ustawowego mał. pozwanego Sąd I instancji uznał za nieudowodnione.

W rezultacie przyjął, że roszczenie powoda względem pozwanego z tytułu zachowku po dokonaniu wzajemnej kompensaty ww. należności wynosi 152.828,39,-zł. (665.216,54 – 313.716,75 + 120,120 + 78.551,40).

W pozostałej części powództwo podlegało oddaleniu. Jako podstawę swego rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy wskazał art. 991 i następne kc oraz 498 i następne kc.

W ocenie Sądu Okręgowego zarzut nadużycia prawa zgłoszony przez pozwanego nie zasługiwał na uwzględnienie. Wprawdzie w utrwalonym orzecznictwie SN zarzut taki uznano za dopuszczalny w sprawie o zachowek, to w ocenie Sądu I instancji okoliczności nin. sprawy nie przemawiają za jego uwzględnieniem. Sam fakt dochodzenia zachowku przez ojca od mał. syna nie usprawiedliwia zastosowania instytucji przewidzianej w art. 5 k.c. Powód od długiego już czasu (tj. od 2006 r.) rozlicza się z mał. synem odnośnie dochodów uzyskiwanych z majątku spadkowego. Jego rozliczenia co do zasady nie są kwestionowane przez pozwanego. Spadkodawca (...) postanowił, że wykonawcą jego testamentu będzie M. Z.. Założył zatem, że będzie on właściwie zarządzał majątkiem spadkowym. W ocenie Sądu I instancji twierdzenie, że powód celowo wyrządził szkodę w majątku pozwanego nie znajduje potwierdzenia. Pozwany na skutek dziedziczenia nabył majątek, który z pewnością mógł zaspokoić zachowek przysługujący powodowi, zwłaszcza w jego wysokości dochodzonej pierwotnie. Okoliczność, że powód nie przekazywał pozwanemu wszystkich dochodów z nieruchomości przy ul. (...) nie może być wystarczającą przyczyną zastosowania art. 5 k.c. Zachowanie takie można bowiem usprawiedliwić tym, że pozwany do tej pory nie nabył udziału we współwłasności nieruchomości, przypadającego E. K.. Fakt posiadania tego udziału przez pozwanego wynika jedynie z tego, że wykonawca testamentu działając na jego rzecz zarządza cała nieruchomością przy ul. (...).

Sąd Okręgowy uznał żądanie zasądzenia odsetek ustawowych od dnia wytoczenia powództwa o zachowek zgłoszone przez powoda za nieuzasadnione. Podzielił

pogląd, zgodnie z którym roszczenie o zachowek staje się wymagalne z chwilą określenia jego wysokości przez sąd według cen z daty orzekania o nim i dopiero z tą datą staje się możliwe naliczanie odsetek za opóźnienie. Nie sposób bowiem zaakceptować poglądu, zgodnie z którym na zobowiązanym do zachowku spoczywa obowiązek zapłaty świadczenia na rzecz uprawnionego w wysokości wyliczonej według cen aktualnych na chwilę inną aniżeli data wyrokowania (np. otwarcia spadku czy doręczenia jemu wezwania do zapłaty zachowku) wraz z odsetkami ustawowymi naliczanymi od tej daty.

W ocenie Sądu Okręgowego ustalenie cen na chwilę wyrokowania jako jedynie miarodajnych dla określenia wysokości należnego uprawnionemu zachowku przesądza kwestię niedopuszczalności naliczania odsetek za opóźnienie w zapłacie zachowku za okres poprzedzający wyrokowanie.

Sąd Okręgowy podkreślił, że także okoliczności przedmiotowej sprawy przemawiają za oddaleniem powództwa w zakresie zasądzenia odsetek ustawowych od należności głównej za okres od chwili zgłoszenia tego żądania do chwili wyrokowania. Nie sposób pominąć, że długotrwałość nin. postępowania spowodowała, że aktualna wartość rynkowa składników majątku spadkowego znacznie odbiega od wartości z chwili wniesienia pozwu. Nie przypadkiem powód w istotny sposób rozszerzał żądanie pozwu, z kwoty pierwotnej 525.000,zł do kwoty w sumie ponad 1.100.000,-zł.

Koszty procesu Sąd Okręgowy rozdzielił pomiędzy strony mając na uwadze wynik procesu.

Apelację od powyższego orzeczenia złożył powód, zaskarżając wyrok w zakresie: punktu II, co do oddalenia powództwa w kwocie 512 388,15 zł wraz z odsetkami ustawowymi od kwoty 665 216,54 od dnia doręczenia pozwanemu odpisu pozwu do dnia zapłaty, punktu III, punktu IV.

I. Skarżonemu orzeczeniu zarzucił:

1. sprzeczność istotnych ustaleń Sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego wskutek naruszenia przepisów postępowania, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy, a mianowicie naruszenie art. 233 § 1 kpc, przez dokonanie oceny dowodów w sposób:

- sprzeczny z zasadami doświadczenia życiowego i nielogiczny, poprzez uznanie, że motywacja powoda w zakresie nieczerpania dodatkowych dochodów z nieruchomości położonej przy ul. (...) w T. nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia przedmiotowej sprawy, podczas gdy motywacja powoda pozwala na uzasadnienie odmowy pobierania przedmiotowych dochodów z uwagi na sprzeczność takiego działania z zasadami współżycia społecznego.

- sprzeczny z punktu widzenia zasad logicznego rozumowania, poprzez uznanie, że podmiotem z którym powinien rozliczyć się z zarządu faktyczny zarządca całej nieruchomości, którym jest powód, jest wyłącznie współwłaściciel nieruchomości A. Z., nie zaś obaj współwłaściciele w udziale po ½ tj. poza A. Z. także E. K. (1).

2. naruszenie prawa materialnego:

- art. 207 k.c. poprzez jego błędną wykładnię i przyjęcie, że pożytki i inne przychody z rzeczy wspólnej współwłaściciela nieznanego z miejsca pobytu, przypadające mu zgodnie z wielkością jego udziału, mogą powiększać pożytki i przychody drugiego współwłaściciela, a w konsekwencji niewłaściwe zastosowanie ww. przepisu i uznanie, że powód M. Z. sprawujący faktyczny zarząd nieruchomością położoną w T. przy ul. (...) (zarządzający ½ nieruchomości na rzecz pozwanego, jako wykonawca testamentu po A. Z. (1) natomiast ½ jako posiadacz samoistny w złej wierze na własną rzecz) powinien przekazać cały uzyskany dochód z nieruchomości wyłącznie pozwanemu, z pominięciem drugiego współwłaściciela E. K. (1), w związku z czym Sąd błędnie uznał za zasadne potrącenie kwoty 313 716,75 zł, tytułem drugiej połowy dochodów uzyskiwanych z przedmiotowej nieruchomości oraz błędnie uznał zasadność potrącenia całej należności (a nie jak powinien z uwzględnieniem udziału w wysokości ½) z tytułu bezumownego korzystania z lokalu nr (...) przy (...) 7 z zachowku,

- art. 5 k.c. poprzez jego błędną wykładnię i w konsekwencji brak zastosowania w sytuacji, gdy wyłącznym powodem braku uzyskania przez powoda dochodów z czynszu najmu lokalu przy ul. (...) w T. było zamieszkiwanie w przedmiotowym lokalu przez członka rodziny, osobę starszą, schorowana o niskich dochodach; nie bez znaczenia jest ponadto wola testatora, który uzgodnił z J. Z., że będzie ona zamieszkiwała przedmiotowy lokal do końca życia, brak zastosowania przedmiotowego przepisu i uznanie potrącenia kwoty 78.551,40 zł z tytułu bezumownego korzystania z mieszkania przy ul. (...) w T. przez J. Z. stoi w sprzeczności z zasadami godziwego postępowania,

- art. 455 w zw. z art. 481 § 1 k.c. i art. 359 § 1 k.c. poprzez ich błędną wykładnie i brak zastosowania, czego przejawem było zasądzenie odsetek ustawowych od należnej powodowi kwoty zachowku od dnia wyroku ustalającego wysokość tego zachowku tj. od dnia 17 września 2012 r., podczas gdy odsetki za czas opóźnienia w spełnieniu świadczenia pieniężnego, jakim jest zachowek, biegną od daty wezwania dłużnika do zapłaty; takim wezwaniem jest doręczenie zobowiązanemu przedsądowego wezwania do zapłaty lub doręczenie pozwanemu odpisu pozwu,

II. Powołał nowy fakt, uzasadniający współwłasność nieruchomości położonej w T. przy ul. (...) w udziale ½ na rzeczA. Z. i w udziale ½ na rzecz E. K. (1).

W związku z powyższym, wniósł o dopuszczenie dowodu z dokumentu, postanowienia Sądu Okręgowego w T., Wydział VIII Cywilny Odwoławczy w sprawie o zasiedzenie udziału E. K. (1) we własności nieruchomości położonej w T. przy ul. (...) (sygn. akt: VIII (...)), które zostało wydane po wydaniu orzeczenia w przedmiotowej sprawie.

III. Wskazując na powyższą podstawę apelacji wniósł o:

1.Zmianę wyroku i uwzględnienie powództwa łącznie w zakresie kwoty 665 216,54 wraz z odsetkami ustawowymi od tej kwoty od dnia doręczenia pozwanemu odpisu pozwu do dnia zapłaty oraz zasądzenie na rzecz powoda kosztów procesu za wszystkie instancje według norm przepisanych,

2. Zasądzenie na rzecz powoda kosztów postępowania apelacyjnego według norm przepisanych.

Ewentualnie

o uchylenie skarżonego orzeczenia w skarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego – w związku z zarzutami procesowymi, na wypadek uznania przez Sąd, że zachodzi potrzeba przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości lub znacznej części.

Pozwany w odpowiedzi na apelację wniósł o jej oddalenie.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Apelacja zasługuje częściowo na uwzględnienie.

W ocenie Sądu Apelacyjnego Sąd Okręgowy dokonał prawidłowych ustaleń faktycznych na podstawie dowodów zebranych w sprawie, a oceny ich dokonał bez przekroczenia granic przewidzianych w art. 233 § 1 kpc.

W konsekwencji Sąd Apelacyjny w pełni podziela ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd I instancji i przyjmuje je za własne. Nie w pełni podziela jednak konsekwencje prawne wywiedzione na ich podstawie przez Sąd Okręgowy co czyni apelację powoda częściowo uzasadnioną.

Dodatkowo Sąd Apelacyjny ustalił w toku postępowania apelacyjnego, iż przed Sądem Rejonowym w T. pod sygn. akt XI Ns (...) toczyło się postępowanie z wniosku L. Z. z udziałem E. K. (1),A. Z. i M. Z. o zasiedzenie.

Przedmiotem postępowania był udział wynoszący ½ we własności nieruchomości położonej w T. pryz ul. (...), którego własność w drodze spadkobrania po matce J. K. nabył w całości jej syn E. K. (1). Wniosek został oddalony postanowieniem Sądu Rejonowego w T. z dnia 22.03.2012 r., a następnie Sąd Okręgowy w T. w sprawie sygn. akt VIII Ca(...) postanowieniem z 26 września 2012 r. oddalił apelację wnioskodawcy. Sąd Najwyższy odmówił przyjęcie skargi kasacyjnej (postanowienie SO w T. wraz z uzasadnieniem k-1266-1271, uzasadnienie postanowienia SR w T. k-1272-1279). Z uzasadnienia postanowień zarówno Sądu Rejonowego jak i Sądu Okręgowego wynika, że E. K. (1) brał udział w postępowaniu, był reprezentowany przez pełnomocnika, przesłuchiwany w charakterze strony, działał aktywnie w postępowaniu składając przez swojego pełnomocnika pisma procesowe. Z motywów rozstrzygnięcia Sądów obu instancji wynika, że E. K. (1) jest współwłaścicielem w ½ nieruchomości przy ul. (...), natomiast A. Z. (1) – spadkodawca w niniejszej sprawie – nigdy nie był samodzielnym posiadaczem tego udziału. Poprzednik prawny A. A. Z. traktował E. K. (1) oraz jego poprzedniczkę prawną – matkę J. K. jak współwłaścicieli nieruchomości. Sam występował jedynie jako administrator całej nieruchomości i nią zarządzał.

W 1985 r. E. K. (1) na stałe zamieszkujący za granicą podczas swojego pobytu w Polsce był oprowadzany przez A. Z. (1) m.in. po nieruchomości przy ul. (...) i traktowany jako współwłaściciel kamienicy (uzasadnienie Sądu Rejonowego w T. k- 1274-1274v)

Orzeczenie Sądów I i II instancji rozstrzygające na niekorzyść zarówno M. Z. jak i A. Z. wniosek o zasiedzenie udziału E. K. (1) przesądziły, że A. Z. (1) nie był samoistnym posiadaczem co do udziału J. K. i jej następców prawnych. W rezultacie nie można zgodzić się ze stanowiskiem Sądu I instancji, że pozwany jako jedyny spadkobierca swojego dziadka przejął po nim nie tylko udział we współwłasności, ale także samoistne posiadanie drugiej połowy. Trafnie skarżący zwrócił uwagę, że zgodnie z treścią art. 207 kc pożytki i inne przychody z rzeczy wspólnej przypadają współwłaścicielom w stosunku do wielkości udziałów. Oznacza to, że pożytki cywilne z nieruchomości przy ul.(...) przypadają w połowie A. Z. – spadkobiercy testamentowemu A. Z. (1) i w połowie E. K. (1). W konsekwencji M. Z. jako zarządca nieruchomością powinien rozliczyć się z pozwanym jedynie z ½ dochodów uzyskanych z zarządu całą nieruchomością to jest z kwoty 313.716,75 zł. Zasadnym jest zatem jedynie dokonanie przez powoda potrąceń z zachowku powyższej kwoty.

Z tych samych przyczyn należy przyjąć, iż Sąd I instancji nieprawidłowo potrącił z zachowku całą należność z tytułu bezumownego korzystania z lokalu nr (...) przy ul. (...). Lokal ten nie został wyodrębniony, nie stanowi samodzielnej nieruchomości, wchodzi w skład nieruchomości budynkowej, w której pozwany ma udział wynoszący 1/2.

Nie ma zatem uzasadnienia aby przekazać na rzecz A. Z. całą należność odpowiadającą czynszowi najmu lokalu nr (...), a jedynie w ocenie Sądu Apelacyjnego potrąceniu z zachowku powinna ulec jej połowa tj. kwota 60.060 zł.

Mając powyższe na uwadze zarzut apelacji naruszenia art. 207 kc należy uznać za trafny.

Nie można się natomiast zgodzić z twierdzeniem, że powód nie powinien w ogóle rozliczyć się z pozwanym z tytułu korzystania z lokalu mieszkalnego uznając, że posiadane i 1/2 lokalu stanowi wynagrodzenie z racji sprawowania funkcji wykonawcy testamentu.

Powód nie złożył rozliczenia z tego tytułu, a zatem przyjąć należy, że żądanie wynagrodzenia podniesione zostało na użytek apelacji. Ponadto powód do dnia wydania wyroku przez Sąd I instancji nie wydał lokalu mieszkalnego pozwanemu zatem zasadne jest obciążenie go wynagrodzeniem na rzecz A. Z. z tytułu bezumownego korzystania.

Zasadnym jest również w ocenie Sądu Apelacyjnego zarzut niezasadnego potrącenia z należnego powodowi zachowku kwoty 78.551,40 aczkolwiek z innych przyczyn niż wskazana w apelacji.

Z akt sprawy wynika, że w lokalu nr (...) przy ul. (...) wchodzącym w skład spadku po A. Z. (1)zamieszkuje jego była żona J. Z.. Z oświadczenia powoda wynika, że korzysta ona nieodpłatnie z mieszkania na skutek porozumienia ze zmarłymA. Z. (1), który zezwolił na to już po rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód. Obecnie to powodowi jako właścicielowi nieruchomości przysługują ewentualne roszczenia wynikające z ochrony własności, które może samodzielnie realizować wobec J. Z..

Wobec częściowej zasadności zarzutów apelacji powoda ostateczna kwota należnego powodowi zachowku ulega podwyższeniu. Dodatkowo podnieść należy, że Sąd Okręgowy wyliczając kwotę należnego M. Z. zachowku w ocenie Sądu Okręgowego popełnił błąd rachunkowy wobec powyższego należało dokonać następujących wyliczeń:

W skład spadku po A. Z. (1) wchodzą :

a) własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego położonego przy ul. (...) w T. o wartości 157.500,-zł,

b) udział wynoszący ½ we współwłasności nieruchomości położonej w T. przy ul. (...) o wartości 2.011.000,-zł,,

c) udział wynoszący 1/8 we współwłasności nieruchomości położonej w T. przy ul. (...) o wartości 373.000,-zł.

Daje to kwotę czystego spadku 2.541.500 zł, do której należało doliczyć zgodnie z zasadami przewidzianymi w art. 994-996 k.c. darowiznę w kwocie 337.900 zł, po zsumowaniu dało to kwotę 2.541.500 + 337.900 = 2.879.400 zł. Powodowi jako jedynemu spadkobiercy ustawowemu zgodnie z art. 991 kc przysługuje połowa udziału w spadku tj. kwota 1.439.700 zł ( (...):2= (...)). Od powyższej kwoty należało odjąć darowiznę dokonaną na rzecz uprawnionego do zachowku tj. 337.900 zł. Po jej odliczeniu zachowek powinien wynieść kwotę 1.101.800 zł (1.439.700 – 337.900 = 1.101.800 zł)

Prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w T. z 22.06.04 r. zasądzono już na rzecz powoda kwotę 203.279,24 zł. Po odjęciu tej kwoty od kwoty 1.101.800 pozostała tytułem należnego zachowku kwota 898.520 zł (1.101.800 – 203.279 = 898.520).

Powód nie kwestionował dopuszczalności potrącenia wierzytelności z tytułu z zachowku z wierzytelnościami przysługującemu pozwanemu w kwotach:

- 110.973,66 zł (stwierdzonej wyrokiem karnym),

- 11.893,11 zł (stwierdzonej postanowieniem SR w T. w sprawie XI Ns (...)),

- 313.716,75 zł (z tytułu połowy dochodów uzyskiwanych przez powoda z zarządu udziałem pozwanego we własności nieruchomości położonej w T. przy ul. (...). Wykazując dopuszczalną kompensatę zachowku z w/w kwotami otrzymujemy kwotę 461.937,25 zł (898.520 – (110.973,66 + 11.893,11 + 313,716,75) = 461.937,25).

W ocenie Sądu Apelacyjnego zasadna jest kompensata ½ wynagrodzenia jakie pozwany mógłby otrzymać za bezumowne korzystanie z lokalu nr (...) przy ul. (...) tj. kwoty(...) i po jej potrąceniu należny powodowi zachowek wynosi kwotę 401.913,25 zł (461.973,25 – (...),25 = 401 913,25). Sąd Okręgowy zasądził na rzecz powoda kwotę 152.825,39 zł zatem należało dodatkowo zasądzić na rzecz powoda kwotę 249.087,86 zł (401.913,25 – 152,825,39 = 249.087,86) o czym na mocy art. 386 § 1 kpc orzeczono w pkt. II wyroku.

Sąd Apelacyjny nie podzielił zarzutu naruszenia art. 455 w zw. z art. 481 § 1 kc i art. 359 § 1 kc przez błędną wykładnię i niezastosowanie tj. zasądzenie odsetek ustawowych od należnej kwoty zachowku od dnia wyrokowania, a nie od dnia wezwania do zapłaty. Sąd Apelacyjny w pełni podziela stanowisko Sądu Okręgowego, iż roszczenie o zachowek staje się wymagalne w chwili określenia jego wysokości przez Sąd według cen z daty orzekania o nim i dopiero z tą datą staje się możliwe naliczanie odsetek za opóźnienie. Jest to pogląd powszechnie utrwalony w orzecznictwie i doktrynie. Słusznie zważył Sąd Okręgowy, że nie do zaakceptowania jest obowiązek zapłaty świadczenia na rzecz uprawnionego w wysokości wyliczonej według cen aktualnych z chwilą inną niż data wyrokowania, a zatem odsetki ustawowe powinny być liczone od tej daty.

Przyjęcie cen na chwilę wyrokowania dla określenia wysokości należnego uprawnionemu świadczenia przesądza kwestię niedopuszczalności naliczenia odsetek za opóźnienie w zapłacie za okres poprzedzający wyrokowanie.

Mając powyższe na uwadze w tej części apelację należało na mocy art. 385 kpc oddalić jako nieuzasadnioną.

Koszty postępowania rozliczono mając na uwadze ostateczny wynik procesu 98 kpc. Nadmienić należy, że zwolnienie od kosztów sądowych nie zwalnia strony, która z tego zwolnienia korzysta w trakcie trwania procesu od obowiązku ich poniesienia po zakończeniu postępowania.