Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 13 czerwca 2019 r.

Sąd Okręgowy w Olsztynie IX Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 13 czerwca 2019 r. w Olsztynie na rozprawie

sprawy z powództw B. Ż. i R. Ż.

przeciwko D. Ż.

o zapłatę

na skutek apelacji powodów od wyroku Sądu Rejonowego w Olsztynie

z dnia 9 października 2018 r., sygn. akt X C 2021/17,

I.  zmienia zaskarżony wyrok w punktach I, II, IV i V w ten sposób, że:

- w punkcie I zasądza od pozwanego D. Ż. na rzecz powoda B. Ż. kwotę 3.000 zł (trzy tysiące złotych) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 13 czerwca 2019 r. do dnia zapłaty, oddalając powództwo w pozostałej części;

- w punkcie II nie obciąża powoda B. Ż. kosztami procesu na rzecz pozwanego oraz przyznaje radcy prawnemu S. K. ze Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Olsztynie kwotę 3.600 zł (trzy tysiące sześćset złotych), powiększoną o należny podatek VAT, tytułem wynagrodzenia za pomoc prawną udzieloną pozwanemu z urzędu;

- w punkcie IV zasądza od pozwanego D. Ż. na rzecz powoda R. Ż. kwotę 3.000 zł (trzy tysiące złotych) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 13 czerwca 2019 r. do dnia zapłaty, oddalając powództwo w pozostałej części;

- w punkcie V nie obciąża powoda R. Ż. kosztami procesu na rzecz pozwanego oraz przyznaje radcy prawnemu K. K. ze Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Olsztynie kwotę 3.600 zł (trzy tysiące sześćset złotych), powiększoną o należny podatek VAT, tytułem wynagrodzenia za pomoc prawną udzieloną pozwanemu z urzędu;

II.  oddala apelację w pozostałej części;

III.  nie obciąża powodów na rzecz pozwanego kosztami procesu za instancję odwoławczą;

IV.  przyznaje radcom prawnym K. K. i S. K. ze Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Olsztynie kwoty po 300 zł (trzysta złotych), powiększone o należny podatek VAT, tytułem wynagrodzenia za pomoc prawną udzieloną pozwanemu z urzędu w postępowaniu apelacyjnym.

Dorota Ciejek Bożena Charukiewicz Krystyna Skiepko

Sygn. akt IX Ca 1555/18

UZASADNIENIE

Powód B. Ż. wniósł o zasądzenie od pozwanego D. Ż. kwoty 55.000 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 24 lutego 2017r. do dnia zapłaty i kosztami procesu według norm przepisanych.

W uzasadnieniu wskazał, że w dniu 9 kwietnia 2016r. zmarła babcia powoda i pozwanego W. L.. Na podstawie testamentu notarialnego jedynym jej spadkobiercą został pozwany. W chwili śmierci spadkodawczyni była wdową, miała 2 synów, z czego jeden będący ojcem powoda zmarł przed nią i pozostawił 2 dzieci. W tej sytuacji powód dziedziczyłby z ustawy ¼ część spadku po W. L.. W skład majątku spadkowego wchodziła nieruchomość zabudowana domem mieszkalnym położona w O. przy ul. (...), objęta księgą wieczystą o nr (...) o wartości co najmniej 440.000zł. Należny powodowi zachowek wynoszący 1/8 część spadku wyniósł zatem kwotę 55.000zł.

Pozwany D. Ż. wniósł o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie kosztów procesu.

W uzasadnieniu wskazał, że od urodzenia jest osobą niepełnosprawną ze znacznym stopniem upośledzenia umysłowego. Został przez Sąd ubezwłasnowolniony całkowicie, a jego opiekunem prawnym jest ojciec W. Ż.. Poza chorobą psychiczną pozwany cierpi również na chorobę oka prawego i z tego tytułu wymaga dodatkowej opieki medycznej. Pozwany utrzymuje się z renty socjalnej oraz dodatku opiekuńczego. Nie jest w stanie spełnić żądania zapłaty zachowku w jakiejkolwiek kwocie. Spadkodawczyni sporządzając testament na jego rzecz chciała zapewnić mu miejsce zamieszkania do końca życia, wiedziała bowiem że pozwany nie będzie w stanie sam zapewnić sobie środków utrzymania. Niezależnie od tego żądanie zachowku było zawyżone o 22.500 zł, bowiem w skład spadku po W. L. wchodziła połowa domu przy ul. (...), a nie cały dom.

Powód R. Ż. wniósł o zasądzenie od pozwanego D. Ż. kwoty 55.000 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 24 lutego 2017r. do dnia zapłaty i kosztami procesu według norm przepisanych.

W uzasadnieniu podniósł te same argumenty przemawiające za uwzględnieniem żądania, co powód B. Ż..

Pozwany D. Ż. wniósł o oddalenie również tego powództwa i zasądzenie kosztów procesu. Powołał na poparcie swojego stanowiska analogiczne argumenty, co przy pozwie B. Ż..

Sprawy z powództwa B. Ż. i R. Ż. przeciwko D. Ż. zostały połączone do wspólnego rozpoznania.

Wyrokiem z dnia 9 października 2018 r. Sąd Rejonowy w Olsztynie oddalił powództwa B. Ż. i R. Ż.. Zasądził od powodów na rzecz radcy prawnego S. K. i radcy prawnego K. K. kwoty po 4.428 zł, w tym należny podatek Vat tytułem zwrotu kosztów procesu. Nakazał zwrócić powodowi B. Ż. 750 zł niewykorzystanej zaliczki na koszty sądowe.

Sąd Rejonowy ustalił, że spadkodawczyni W. L. zmarła 9 kwietnia 2016r. W chwili śmierci była wdową. Posiadała dwóch synów- W. Ż. - ojca pozwanego oraz M. Ż.- ojca powodów, który zmarł 24 lutego 2015r. Pozostawił dwóch synów- powodów B. Ż. i R. Ż.. Postanowieniem z 10 stycznia 2018r. Sąd Rejonowy w Olsztynie stwierdził nabycie spadku po W. L. w całości na pozwanego, na podstawie testamentu notarialnego z 9.4.2015r. W skład spadku po W. L. wchodziła połowa działki zabudowanej domem jednorodzinnym położonym w O. przy ul. (...), objęta księgą wieczystą o nr (...).

Powód B. Ż. ma 22 lata, nie ma nikogo na utrzymaniu, pracuje jako kierowca. Ma wykształcenie gimnazjalne.

Powód R. Ż. ma 30 lat, żyje w konkubinacie, na utrzymaniu ma córkę w wieku 2 lat. Wraz z rodziną wyjechał do Niemiec do pracy. Z zawodu jest kierowcą.

Pozwany D. Ż. ma 24 lata, jest od urodzenia osobą niepełnosprawną ze znacznym stopniem niepełnosprawności na skutek Zespołu (...). Został całkowicie ubezwłasnowolniony postanowieniem Sądu Okręgowego w Olsztynie z 14 marca 2013r., a jego opiekunem prawnym został ustanowiony ojciec W. Ż.. Poza upośledzeniem umysłowym cierpi również na problemy z oczami. Potrzebuje stałej i całodobowej opieki osoby dorosłej.

Pozwany utrzymuje się z renty socjalnej z ZUS w kwocie 1.029,80 zł brutto oraz dodatku pielęgnacyjnego w kwocie 168 zł. Jego opiekun po rezygnacji z pracy otrzymuje świadczenie pielęgnacyjne w wysokości 1.460zł. Poza połową domu przy ul. (...) pozwany nie ma innego majątku.

W ocenie Sądu Rejonowego powództwa nie były zasadne. Wprawdzie co do zasady powodom przysługiwało prawo do zachowku, jednak w niniejszej sprawie roszczenia te należało ocenić jako nadużycie prawa podmiotowego w domaganiu się zapłaty zachowku. Sąd Rejonowy podkreślił, że pozwany jest chory na Zespół (...) bez możliwości poprawy stanu zdrowia, bez majątku za wyjątkiem pozostawionego w spadku, ze znacznym stopniem niepełnosprawności i bez jakiejkolwiek możliwości podjęcia zajęcia zarobkowego, miał dokonać spłaty swoich kuzynów kwotami po 55.000 zł. Dochodzone przez powodów kwoty nie były im konieczne dla ratowania zdrowia lub życia, poprawiłyby z pewnością ich sytuację materialną, ale nie była ona na tyle zła, by powodom groziło popadnięcie w niedostatek, brak możliwości zapewnienia sobie podstawowych chociaż potrzeb życiowych. Stan majątkowy powodów, w przeciwieństwie do pozwanego, zależał jedynie od ich zaradności życiowej, ochoty do podjęcia pracy, zaangażowania w obowiązki codzienne i nie był ograniczony żadnymi przeszkodami niemożliwymi do przezwyciężenia. Pozwany natomiast, nie miał możliwości żadnego wywiązania się z obowiązku zapłaty jakiejkolwiek kwoty z tytułu zachowku. Jedyną w zasadzie kwestią sporną było osiąganie przez pozwanego dodatkowego dochodu z wynajmu pomieszczeń w domu jednorodzinnym, jednak okoliczności tej powodowie nie udowodnili. W prawdzie świadek M. G. najmował pokój w przedmiotowym domu, jednak miało to miejsce jeszcze przed śmiercią spadkodawczyni. Gdyby nawet pozwany uzyskiwał z tego tytułu czysty dochód, to kwota jaką uzyskałby z tego tytułu nie poprawiłaby w drastyczny i zdecydowany sposób jego sytuacji materialnej. W sytuacji otrzymywania renty socjalnej i dodatku pielęgnacyjnego w łącznej kwocie około 1 200zł brutto, bez możliwości najmniejszej zarobkowania w jakikolwiek sposób, sytuacja materialna pozwanego mierzona dla potrzeb możliwości spłacenia żądań obu powodów, była tak trudna, że nie pozwalała na dokonanie spłaty nawet w jakichś realnych ratach miesięcznych. Dlatego na podstawie art. 5 k.c. Sąd Rejonowy żądania w całości oddalił. O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie art. 98 § 1 i 2 k.p.c.

Powyższy wyrok zaskarżyli powodowie w części oddalającej powództwa powyżej kwoty 50.000 zł oraz co do kosztów procesu. W apelacji zarzucili:

1.naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 991 k. c. poprzez jego niezastosowanie, co spowodowało oddalenie powództwa w niniejszej sprawie, podczas gdy ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wynika, iż powodom przysługuje prawo do zachowku;

2.naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 5 k. c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i uznanie, iż uwzględnienie roszczenia o zapłatę zachowków w niniejszej sprawie oznaczałoby nadużycie wobec pozwanego praw podmiotowych powodów, podczas gdy wysokość zachowku może być jedynie stosownie obniżona,

3.naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 233 §1 k. p. c. przez sprzeczne z zasadami logiki i doświadczenia życiowego wyprowadzenie twierdzenia, że kwota uzyskana z wynajmu pokoi w domu przy ul. (...) w O. nie zmieniłaby sytuacji finansowej pozwanego, podczas gdy kwota jaką mógłby uzyskać pozwany mogłaby zostać przeznaczona na zaspokojenie roszczeń powodów,

4.naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 217 §1 i 3 k. p. c. w zw. z art. 227 k. p. c. w zw. z 278 §1 k. p. c. poprzez niedopuszczenie prawidłowo zgłoszonego dowodu z opinii biegłego na okoliczność ustalenia wartości nieruchomości wchodzącej w skład masy spadkowej po zmarłej W. L., podczas gdy dowód ten dotyczy okoliczności mających dla sprawy istotne znaczenie, a wartość nieruchomości pozostała okolicznością sporną,

5.błąd w ustaleniach faktycznych, który miał wpływ na wynik sprawy, polegający na uznaniu, że pozwany poza kwotami otrzymywanymi z zasiłków, nie jest w stanie uzyskać innych środków pieniężnych i jego sytuacja nie pozwala na uiszczenie na rzecz powodów jakiejkolwiek kwoty, podczas gdy pozwany ma możliwość wynajęcia pokojów znajdujących się w nieruchomości i uzyskania z tego tytułu dochodów, które pozwoliłyby na zaspokojenie roszczeń powodów.

6. naruszenie przepisu postępowania tj. art. 102 k.p.c. poprzez jego niezastosowanie, i obciążenie powodów w całości kosztami postępowania, podczas gdy zgodnie ze wskazanym przepisem w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów, lub nie obciążać jej w ogóle kosztami, a w niniejszej sprawie zachodzi szczególnie uzasadniony przypadek pozwalający na nieobciążanie powodów kosztami postępowania, bowiem powodowie mogli być przekonani o słuszności ich roszczenia, które jest zasadne i zgodne z obowiązującymi przepisami, a zostało oddalone z uwagi na zasady współżycia społecznego, czego powodowie nie mogli przewidzieć.

Wskazując na powyższe zarzuty powodowie wnieśli o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uwzględnienie powództwa co do obu powodów co do kwot po 5 000 zł wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 24 lutego 2017 r., zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów kosztów procesu za obie instancje, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. Ewentualnie wnieśli o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji lub wnieśli o zmianę wyroku Sądu pierwszej instancji i nie obciążanie powodów kosztami postępowania.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja jest w części zasadna.

Sąd Okręgowy podziela stanowisko Sądu Rejonowego, zgodnie z którym w sprawie o zachowek zastosowanie może mieć art. 5 k.c. i prowadzić w określonych okolicznościach do całkowitego pozbawienia uprawnionego możliwości dochodzenia roszczenia z tego tytułu.

W ocenie Sądu Okręgowego taka sytuacja nie zachodziła jednak w niniejszej sprawie. Powodowie co do zasady posiadają uprawnienie do żądania zapłaty z tytułu zachowku. Jednak okoliczności sprawy, a przede wszystkim sytuacja życiowa i majątkowa pozwanego powinny prowadzić do zastosowania w sprawie art. 5 k.c. jednak nie w takim zakresie, który pozbawiałby powodów tego uprawnienia w całości.

Podkreślić należy, że klauzula zasad współżycia społecznego, o jakiej mowa w art. 5 k.c., może być stosowana w tych przypadkach, w których zastosowanie przepisów prawa prowadziłoby do wydania niesłusznego i nieakceptowalnego orzeczenia. W orzecznictwie nie budzi wątpliwości, że w razie nadużycia roszczenia o zachowek, jego wysokość może być wyjątkowo obniżona na podstawie art. 5 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03, Legalis nr 73074, wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 31 marca 2011 r., I ACa 99/11, Legalis nr 332296), a nawet zredukowana do zera (por. wyrok Sądu Najwyższego z 11 lipca 2012 r., I CSK 75/12, Legalis nr 736908).

W orzecznictwie przyjmuje się również, że przy dokonywaniu oceny w sprawie nadużycia prawa żądanie zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku stanowi sprzeczność z zasadami współżycia społecznego tylko wówczas, gdy w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musi być ocenione negatywnie. Z uwagi na charakter zachowku obniżenie go na podstawie art. 5 k.c. musi zatem sankcjonować wyłącznie rażące przypadki nadużycia tego prawa. W sprawie o zachowek zakres stosowania tego przepisu powinien być szczególnie wąski, albowiem istotą prawa do zachowku jest urzeczywistnienie obowiązków moralnych, jaki spadkodawca ma względem swoich bliskich oraz realizacji zasady, że nikt nie może na wypadek swej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dowolnie, z pominięciem swoich najbliższych.

W ocenie Sądu Okręgowego zebrany w niniejszej sprawie materiał dowodowy wskazuje na wyjątkowo trudną sytuację życiową pozwanego. Pozwany został zaliczony do znacznego stopnia niepełnosprawności ze względu na Zespół (...), bez możliwości poprawy stanu zdrowia, bez majątku za wyjątkiem pozostawionego w spadku, bez jakiejkolwiek możliwości podjęcia pracy zarobkowej. Jego sytuacja majątkowa jest także bardzo trudna. Pozwany utrzymuje się z renty socjalnej z ZUS w kwocie 1.029,80 zł brutto oraz dodatku pielęgnacyjnego w kwocie 168 zł.

Wskazana sytuacja pozwanego dawała podstawy do zastosowania w niniejszej sprawie art. 5 k.c. Jednak w ocenie Sądu Okręgowego stopień ingerencji Sądu Rejonowego w ustawowe uprawnienia powodów do otrzymania zachowku był zbyt szeroki i nie uwzględniał w dostateczny sposób wszystkich okoliczności sprawy. Należy bowiem podkreślić, że pozwany w wyniku dziedziczenia stał się współwłaścicielem w ½ części nieruchomości zabudowanej domem mieszkalnym, położonej przy ulicy (...) w O.. Drugim współwłaścicielem jest jego ojciec W. Ż., który jednocześnie jest jego opiekunem prawnym. Tylko oni korzystają z całej nieruchomości. Opiekun prawny osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej zostaje powołany w celu ochrony interesów osobistych i majątkowych tej osoby. Jest zobowiązany podejmować takie czynności by ubezwłasnowolniony miał środki do życia i mógł godnie żyć. Zgodzić się należy z apelującymi, że istnieje możliwość wynajmowania pokoi w budynku mieszkalnym na tej nieruchomości. Taka sytuacja miała już miejsce za życia spadkodawczyni W. L.. Dochody z wynajmu niewątpliwie poprawiłyby sytuację materialną pozwanego. Umożliwiłyby także zadośćuczynienie słusznym co do zasady żądaniom powodów.

Okoliczność powyższa, w ocenie Sądu Okręgowego, pozwalała na przyjęcie, że powodowie powinni otrzymać chociaż symboliczną część zachowku, a mianowicie po 3.000 zł dla każdego z nich. Biorąc pod uwagę kwoty, które mogliby uzyskać powodowie, gdyby nie występowały zupełnie nadzwyczajne okoliczności w niniejszej sprawie, łączna kwota 6.000 zł należy do symbolicznych i możliwych do pozyskania przez pozwanego w oparciu o majątek, którego jest współwłaścicielem. Jej zapłata nie będzie prowadziła do powstania w życiu pozwanego tragicznych skutków, a powodom pozwoli na choć na symboliczną realizację ich uprawnień i zadośćuczyni zasadom moralnym. Jednocześnie Sąd Okręgowy uznał, iż żądanie zasądzenia od pozwanego na rzecz pozwanych kwot po 5.000 zł jest zbyt wygórowane uwzględniając wskazaną sytuację pozwanego.

O odsetkach ustawowych za opóźnienie orzeczono na podstawie art. 481 § 1 k.c. określając ich wymagalność na dzień ogłoszenia wyroku. Wówczas bowiem dopiero została ustalona przez Sąd Odwoławczy zasadność oraz wysokość zgłoszonego roszczenia z tytułu zachowku. Sąd Okręgowy podziela w niniejszej sprawie stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z 7 lutego 2013r., w którym Sąd ten stwierdził, że termin, od którego zobowiązany z tytułu zachowku popadł w stan opóźnienia - warunkujący zasądzenie odsetek ustawowych od świadczenia należnego uprawnionemu - należy ustalić indywidualnie z uwzględnieniem okoliczności danej sprawy (II CSK 403/12).

Zmiana rozstrzygnięcia, co do roszczenia głównego prowadziła do zmiany postanowienia o kosztach procesu za pierwszą instancję. Sąd Okręgowy podzielił w tym zakresie zarzuty apelacji naruszenia przez Sąd Rejonowy art. 102 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów, albo nie obciążać jej w ogóle tymi kosztami. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika (np. postanowienie z dnia 7 grudnia 2011 r., II CZ 105/11), iż do okoliczności, które powinny być brane pod uwagę przez sąd przy ocenie przesłanek z art. 102 k.p.c. należą przede wszystkim fakty związane z samym przebiegiem procesu, tj. podstawa oddalenia żądania, zgodność zamiarów stron w sprawach dotyczących stosunku prawnego, który może być ukształtowany tylko wyrokiem, szczególna zawiłość lub precedensowy charakter sprawy albo subiektywne przekonanie powoda co do zasadności zgłoszonego roszczenia - trudne do zweryfikowania a limine, a ponadto sposób prowadzenia procesu przez stronę przegrywającą albo niesumienne lub oczywiście niewłaściwe postępowanie strony wygrywającej, która w ten sposób wywołała proces i koszty połączone z jego prowadzeniem.

W ocenie Sądu Okręgowego oddalenie w znacznej części powództwa na podstawie art. 5 k.c. jest typową sytuacją uzasadniającą zastosowanie w sprawie art. 102 k.p.c. Roszczenie powodów zostało oddalone w znacznej części wyłącznie ze względu na ocenę Sądu, który nie negując ich uprawnień ustawowych wskazał na zupełnie wyjątkowe okoliczności sprawy, które prowadziły do częściowego oddalenia powództwa. Powodowie zaś byli subiektywnie przekonani o zasadności swych żądań wynikających zresztą z ustawy. Powyższe uzasadnia zastosowanie art. 102 k.p.c. i nieobciążenie powodów kosztami procesu na rzecz pozwanego. Te same okoliczności zadecydowały również o zasadzie ponoszenia kosztów postępowania apelacyjnego o których także orzeczono na podstawie art. 102 k.p.c.

Zmiana zasady ponoszenia kosztów procesu spowodowała zmianę rozstrzygnięcia co do wynagrodzenia pełnomocników z urzędu reprezentujących pozwanego przed Sądami pierwszej i drugiej instancji i przyznanie im wynagrodzenia ze Skarbu Państwa (Sądu Rejonowego w Olsztynie i Sądu Okręgowego w Olsztynie) na podstawie art. 22 ³ ust. 2 ustawy z 6 lipca 1982r. o radcach prawnych w zw. z § 8 pkt. 6 i § 8 pkt. 3 w zw. z § 16 ust. 1 pkt. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 3 października 2016r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego z urzędu.

Dorota Ciejek Bożena Charukiewicz Krystyna Skiepko