Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 6 listopada 2019 roku

Sąd Rejonowy dla Łodzi – Widzewa w Łodzi Wydział I Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: sędzia SR Wioletta Sychniak

Protokolant: staż. Jarosław Ciski

po rozpoznaniu w dniu 23 października 2019 roku w Łodzi

sprawy z powództwa P. Z.

przeciwko G. S.

o zapłatę

1.  oddala powództwo;

2.  nie obciąża powódki P. Z. obowiązkiem zwrotu pozwanej G. S. kosztów procesu;

3.  przyznaje adwokatowi P. S. i nakazuje wypłacić z funduszy Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego dla Łodzi – Widzewa w Łodzi kwotę 2952 (dwa tysiące dziewięćset pięćdziesiąt dwa) złote tytułem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej, udzielonej pozwanej G. S. z urzędu.

Sygn. akt I C 208/18

UZASADNIENIE

W pozwie złożonym 11 kwietnia 2018 roku r. P. Z. wniosła o zasądzenie na jej rzecz od G. S. kwoty 18 525 zł z odsetkami za opóźnienie od dnia 1 grudnia 2016 roku do dnia zapłaty oraz zasądzenie kosztów procesu wraz z kosztami zastępstwa adwokackiego. /pozew k. 3-4/

W odpowiedzi na pozew G. S. wniosła o oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie kosztów procesu według norm przepisanych.

/odpowiedź na pozew k. 35-37/

Sąd Rejonowy ustalił następujący stan faktyczny:

H. K. – matka Pozwanej – zmarła 28 lutego 1998 roku. Do jej spadkobierców ustawowych należeli mąż A. K. i córka G. S..

G. S. złożyła w dniu 1 lipca 1999 roku do Sądu Rejonowego w Łodzi wniosek o stwierdzenie nabycia spadku po swojej matce H. K.. Jako uczestnika wskazała męża zmarłej A. K..

W toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku po H. K., jej mąż A. K. złożył zapewnienie spadkowe, zgodnie z którym oprócz niego i córki nie ma innych osób mogących dziedziczyć po zmarłej oraz, że spadkodawczyni nie sporządziła testamentu.

G. S. potwierdziła zupełność i prawdziwość złożonego zapewnienia spadkowego.

Postanowieniem z dnia 31 sierpnia 1999 roku Sąd Rejonowy w Łodzi stwierdził, że spadek po H. K., na podstawie ustawy, nabyli jej mąż A. K. i córka G. S. po ½ części każde z nich.

/bezsporne, akt zgonu H. K. k. 3, protokół z rozprawy – k. 10, postanowienie k. 11 - w załączonych aktach IV Ns II 1890/99, zeznania Pozwanej k. 79,80 [znacznik czasowy: 00:40:48-00:51:31] i k. 56, 58 [znacznik czasowy: 00:28:04-00:59:17]/

W dniu 2 lutego 2005 roku G. S. złożyła do Sądu Rejonowego dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi wniosek o dział spadku po H. K.. Wskazała, że w skład spadku wchodzi mieszkanie własnościowe, położone w Ł. przy ul. (...). A. K. przyłączył się do wniosku co do zasady.

Postanowieniem z dnia 26 lipca 2007 roku, wydanym na zgodny wniosek zainteresowanych, Sąd Rejonowy dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi ustalił, że w skład spadku po H. K. wchodzi spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego numer (...), położonego w Ł. przy ul. (...) o wartości 74 100 złotych; dokonał działu spadku w ten sposób, że prawo do ww lokalu przyznał A. K. ze spłatą na rzecz G. S. w kwocie 18 525 złotych płatną do 31.10.2007 roku.

/bezsporne, wniosek k. 2, pismo przygotowawcze k. 23-25 (jego kopia k. 40-42), postanowienie k. 89 w załączonych aktach I Ns 284/05/

H. K. sporządziła w dniu 2 marca 1990 roku testament notarialny, w Państwowym Biurze Notarialnym w Ł. przed notariuszem B. G.. Powołała w nim do dziedziczenia całego spadku wnuka R. S. (1) (syna M. i G.).

A. K. wiedział o sporządzeniu testamentu przez żonę. On również w tej samej dacie, w tym samym Państwowym Biurze Notarialnym w Ł. przed notariuszem B. G., sporządził testament notarialny, w którym powołał do dziedziczenia wnuka R. S. (1).

/bezsporne, kopie testamentów k. 12, 38, 39, zeznania świadka M. R. k. 56v-57, 58 [znacznik czasowy 01:02:40-01:18:59]/

G. S. wiedziała o sporządzeniu testamentu przez matkę. Była o tym przez nią informowana. H. K. zapewniała córkę, że jej syn jest zabezpieczony.

Po śmierci matki Pozwana rozmawiała z ojcem o tym, czy matka pozostawiła testament. A. K. wobec córki zaprzeczał, aby jego żona zostawiła testament. Jednocześnie w rozmowach prowadzonych z krewnymi jego drugiej żony w okresie, kiedy trwała sprawa o dział spadku przyznawał, że jego pierwsza żona sporządziła testament.

/zeznania świadka M. R. k. 56v-57, 58 [znacznik czasowy 01:02:40-01:18:59], zeznania Pozwanej k. 79,80 [znacznik czasowy: 00:40:48-00:51:31] i k. 56, 58 [znacznik czasowy: 00:28:04-00:59:17]/

R. S. (1) nie był uczestnikiem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku po H. K., prowadzonym w 1999 roku, ani o dział spadku po niej.

Po śmierci A. K., R. S. (1) złożył wniosek o stwierdzenie nabycia spadków po jego dziadkach H. K. i po A. K..

W efekcie wniosków R. S. (1), Sąd Rejonowy dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi zmienił prawomocne postanowienie Sądu Rejonowego w Łodzi z 31 sierpnia 1999 roku w ten sposób, że stwierdził, że spadek po H. K. na podstawie testamentu notarialnego z dnia 29 marca 1990 roku nabył wnuk R. S. (2) w całości.

Postanowieniem z dnia 19 maja 2016 roku Sąd Rejonowy dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi, na skutek skargi R. S. (1) o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem tego Sądu z 26 lipca 2007 roku, zmienił postanowienie z dnia 26 lipca 2007 roku, wydane w sprawie o sygn. akt I Ns 284/05 w ten sposób, że oddalił wniosek o dział spadku po H. K..

/bezsporne, odpisy postanowień: z 4.11.2015 r. k. 14, z 19.05.2016 r. k. 15/

Po śmierci pierwszej żony, A. K. zawarł ponownie związek małżeński z J. K.. /bezsporne/

Po zawarciu kolejnego związku małżeńskiego, doszło do konfliktu pomiędzy G. S. i jej ojcem oraz jego drugą żoną.

/zeznania Pozwanej k. 79,80 [znacznik czasowy: 00:40:48-00:51:31] i k. 56, 58 [znacznik czasowy: 00:28:04-00:59:17]/

Spadek po A. K., zmarłym w dniu 23 lutego 2015 roku, na podstawie testamentu notarialnego z dnia 21 listopada 2007 roku nabyła P. Z. (wnuczka J. K.) w całości.

/bezsporne, odpis postanowienia z 17.06.2015 r. k. 16, zeznania Powódki k. 79, 80 [znacznik czasowy 00:31:56-00:40:48] i k. 55v, 58 [znacznik czasowy: 00:10:09-00:20:32]/

Na mocy postanowienia Sądu Rejonowego dla Łodzi Śródmieścia w Łodzi z dnia 26 marca 2018 roku (sygn. akt I Ns 1037/16), zmienionego postanowieniem Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 5 grudnia 2018 roku (sygn. akt III Ca 1080/18) dokonano zniesienia współwłasności spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego numer (...), położonego w Ł. przy ul. (...) w ten sposób, że przyznano je w całości R. S. (1) ze spłatą na rzecz P. Z. w kwocie 74 500 złotych.

Powódka otrzymała spłatę w całości.

/bezsporne, postanowienia z 26.03.2018 r. k. 134, z dnia 5.12.2018 r. k. 183 w załączonych aktach I Ns 1037/16, zeznania Powódki k. 79, 80 [znacznik czasowy 00:31:56-00:40:48]/

Młodszy syn G. S., T. S., studiował w latach 2007 – 2010 na Politechnice (...) w K.. Wybór miejsca studiów nie był podyktowany względami finansowymi. Studiowanie poza Ł. wiązało się z kosztami związanymi z opłatami za mieszkanie, wyżywienia i pomocy naukowych. T. S. na późniejszych semestrach pracował dorywczo, jednak zasadniczo był w czasie studiów na utrzymaniu rodziców. Na pokrycie kosztów utrzymania otrzymywał pieniądze w drodze przelewów bankowych, albo bezpośrednio w gotówce, którą przekazywała mu Pozwana.

/kopia legitymacji studenckiej k. 46, kopia dyplomu k. 46, zeznania świadka T. S. k. 78v-79, 80 [znacznik czasowy 00:19:28-00:31:07], zeznania Pozwanej k. 79,80 [znacznik czasowy: 00:40:48-00:51:31]/

Sąd Rejonowy zważył, co następuje:

W pozwie Powódka powoływała się na okoliczność uzyskania przez Pozwaną kwoty 18 525 złotych bez podstawy prawnej, ale wprost nie wskazała podstawy prawnej swojego roszczenia.

Zgodnie z art. 405 k.c., kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.

Postacią bezpodstawnego wzbogacenia (jej szczególnym rodzajem) jest nienależne świadczenie, o którym stanowi art. 410 § 1 k.c. Przepis art. 410 § 2 k.c. wskazuje cztery postacie nienależnego świadczenia, którym odpowiadają kondykcje (condictio) – roszczenia o zwrot nienależnego świadczenia. Na potrzeby niniejszej sprawy wystarczające jest skupienie się na condictio causa finita. W piśmiennictwie określa się ją mianem najsilniejszej ze względu na to, że przy tej postaci nienależnego świadczenia istniało ważne zobowiązanie, podstawa świadczenia istniała w pewnym przedziale czasu i była ważna, ale następnie odpadła. Przyczyny następczego odpadnięcia podstawy świadczenia mogą być różne. Wymienia się wśród nich wzruszenie prawomocnego orzeczenia. Nie ulega wątpliwości, że świadczenie spełnione na podstawie prawomocnego wyroku jest świadczeniem należnym. Sytuacja ta ulega zmianie w przypadku późniejszego uchylenia lub zmiany tego wyroku w wyniku jego zaskarżenia skargą kasacyjną. To powoduje zmianę charakteru dokonanego wcześniej świadczenia, które staje się świadczeniem nienależnym i podlega obowiązkowi zwrotu (tak Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z 29 grudnia 2005 r., I ACa 1062/05, Lex nr 186167 i w wyroku z 9 lutego 2011 r., I ACa 16/11, Lex nr 898636). Z kolei Sąd Najwyższy w wyroku z 13 kwietnia 2011 r. wskazał: „Roszczenie o zwrot takiego świadczenia powstaje jedynie w wypadku ostatecznego i trwałego odpadnięcia podstawy prawnej, a nie powstaje w razie przejściowego jej odpadnięcia. W przypadku spełnienia świadczenia na podstawie orzeczenia sądowego, nieprawomocnego lub prawomocnego, następnie uchylonego, nie dochodzi do powstania roszczenia, jeżeli sprawa jest nadal w toku. Dopiero prawomocne zakończenie sprawy i oddalenie powództwa oznacza odpadnięcie podstawy wzbogacenia wobec braku tytułu prawnego wzbogacenia”.

W realiach rozpoznawanej sprawy bezspornie zaistniała sytuacja, gdy w pewnym przedziale czasu (od wydania postanowienia przez Sąd Rejonowy dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi w dniu 26 lipca 2007 r.) istniała podstawa prawna do otrzymania przez Pozwaną od jej ojca kwoty zasądzonej tytułem spłaty. Odpadła dopiero po zmianie tego postanowienia i oddaleniu wniosku o dział spadku po H. K. (czyli od uprawomocnienia się postanowienia Sądu Rejonowego dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi z 19 maja 2016 r, sygn. akt I Ns 1401/15).

Powyższa konstatacja prowadzi do wniosku, że zarzut przedawnienia, zgłoszony przez Pozwaną, jest bezzasadny. W żadnym razie nie można uznać, że świadczenie już w momencie jego spełnienia podlegało zwrotowi (było nienależne). Aż do wzruszenia prawomocnego orzeczenia o dziale spadku po H. K. wydanego 26.07.2007 r. w sprawie I Ns 284/05, miało ono charakter świadczenia należnego. Dopiero w 2016 roku doszło do zmiany ww postanowienia i dopiero wówczas powstała sytuacja, w której spłata uzyskana przez Pozwaną stała się nienależna. Pozew wniesiony został w kwietniu 2018 roku, zatem do chwili jego wniesienia przedawnienie (z uwzględnieniem terminu wynikającego z art. 118 k.c.) nie nastąpiło.

W niniejszej sprawie mamy do czynienia nie z bezpodstawnym wzbogaceniem, o którym stanowi art. 405 k.c., lecz z nienależnym świadczeniem, regulowanym w art. 410 k.c. To zaś ma konsekwencje dla oceny zasadności żądania zwrotu świadczenia.

Zgodnie bowiem z art. 411 k.c. nie można żądać zwrotu świadczenia:

1) jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej;

2) jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego;

3) jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu;

4) jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.

Zarzuty Pozwanej i argumentacja obu stron skupiała się wokół okoliczności, czy Pozwana wiedziała o testamencie swojej matki. Choć strony nie wyartykułowały tego wprost, chodziło o ocenę roszczenia o zwrot nienależnego świadczenia w świetle zasad współżycia społecznego. Roszczenie Powódki podlegało więc ocenie z uwzględnieniem art. 411 k.c. Przy tym w ocenie Sądu rozważenia wymagała nie tylko przesłanka z pkt 2 tego przepisu, ale i pkt 1, o czym będzie mowa w dalszej części uzasadnienia.

Rozważania co do istnienia okoliczności wyłączających obowiązek Pozwanej zwrotu nienależnego świadczenia należy poprzedzić oceną materiału dowodowego, zgormadzonego w sprawie.

Pozwana w toku postępowania konsekwentnie zaprzeczała, aby wiedziała o testamencie matki. Jej zeznania są jednak niejasne, niespójne i zawierają sprzeczności, które podważają ich wiarygodność. Po pierwsze: w tej sprawie Pozwana przyznawała, że matka zapewniała ją o tym, że jej syn jest zabezpieczony a ona nie pytała wprost o testament ze względu na stan zdrowia matki. Po drugie: w sprawie o sygn. akt I Ns 1037/16, na rozprawie w dniu 15 lutego 2018 roku wprost przyznała, że były dwa testamenty matki i ojca, a ona o nich wiedziała. Zarówno z zapisu w protokole skróconym, jak i z protokołu [znacznik czasowy 00:35:03] wynika to jednoznacznie. Wówczas G. S. nie zastrzegała, że tę wiedzę uzyskała później (po przeprowadzeniu spraw o spadek w 1999 r i o dział spadku w 2007 roku). Dopiero na potrzeby tej sprawy swojej stanowisko uszczegółowiła takim wskazaniem tj., że wiedzę o testamentach uzyskała już w toku późniejszych spraw, w 2015 roku. Jednocześnie jednak sama zeznała, że po śmierci matki pytała ojca o testament, ale uzyskała zapewnienie, że go nie ma. Trzeba odróżnić dwie rzeczy: wiedzę o tym, czy testament istniał i o tym, gdzie się znajdował po śmierci H. K.. Pozwana mogła nie wiedzieć, gdzie znajduje się testament matki, ani nie znać jego dokładnej treści, ale wiedzę o jego istnieniu miała. Tymczasem złożyła wniosek o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie ustawy, zatajając okoliczność istnienia testamentu zmarłej. Potwierdziła też zapewnienie spadkowe złożone przez A. K. co do braku testamentu, choć nie odpowiadało ono prawdzie.

Opisane powyżej sprzeczności i niekonsekwencje w zeznaniach Pozwanej wskazują, że stanowisko prezentowane w niniejszej sprawie zostało przygotowane na potrzeby uzyskania korzystnego rozstrzygnięcia niniejszego sporu.

W ocenie Sądu powyższa okoliczność wyklucza zastosowanie art. 411 pkt 2 k.c. Nie można bowiem uznać, że w opisywanych wyżej okolicznościach świadczenie A. K. czyniło zadość zasadom współżycia społecznego. Ocena taka byłaby niezasadna również dlatego, że A. K. także wiedział o testamencie żony i fakt ten zataił w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku po niej. Taki wniosek uzasadnia okoliczność, że małżonkowie w tym samym dniu, przed tym samym notariuszem sporządzili testamenty o identycznej treści. Ponadto o testamencie A. K. mówił swojej drugiej żonie i jej krewnym. Okoliczność tę potwierdzają zeznania świadka M. R..

Doszło więc do sytuacji, gdy spadkobiercy ustawowi H. K., zatajając jej testament uzyskali dla siebie korzystne rozstrzygnięcie w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku po niej, a następnie przeprowadzili dział spadku i dokonali z tego tytułu rozliczeń. Podczas gdy zgodnie z testamentem żadna z tych osób nie dziedziczyła. Dla A. K. było to o tyle korzystne finansowo, że z córką rozliczył się z udziału ¼ części we współwłasności prawa do lokalu, podczas gdy wnukowi przypadał ze spadkobrania udział ½ części.

Powyższe okoliczności, w ocenie Sądu, uzasadniają jednak przyjęcie, że zastosowanie ma art. 411 pkt 1 k.c. Mianowicie, A. K. wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, a pomimo tego je spełnił. Dla przyjęcia wyłączenia możliwości żądania zwrotu nienależnego świadczenia na tej podstawie nie ma decydującego znaczenia, że jego spełnienie nastąpiło w wykonaniu orzeczenia sądu. Skoro A. K. wiedział, że jego żona pozostawiła testament i na jego podstawie nie dziedziczy córka, to nie podnosząc tej okoliczności najpierw w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, a następnie w sprawie o dział spadku, godził się na wydanie orzeczenia zasądzającego spłatę na rzecz osoby nieuprawnionej. Nie przedsięwziął dostępnych mu środków prawnych, by zapobiec spełnieniu nienależnego świadczenia, dlatego nie może żądać jego zwrotu (analogicznie Sąd Najwyższy w wyroku z 27.06.2002 r., IV CKN 1166/00, OSNC 2003/6/90; w wyroku z 27.06.2002 r., IV CKN 1166/02, OSP 2004/7-8/96). Powódka jest spadkobierczynią A. K., zatem wstąpiła w jego sytuację prawną. Skoro jej poprzednik prawny nie był uprawniony do zwrotu spornego świadczenia, ona również nie ma takiego uprawnienia.

Z powyższych przyczyn powództwo – jako nieuzasadnione – podlegało oddaleniu.

O kosztach postępowania Sąd rozstrzygnął w oparciu o art. 102 k.p.c., nie obciążając Powódki obowiązkiem zwrotu Pozwanej kosztów procesu. Sytuacja życiowa i materialna Powódki jest trudna i obciążenie kosztami procesu byłoby dla niej obowiązkiem trudnym do spełnienia. Również okoliczności sprawy i argumentacja zaprezentowana przez stronę przeciwną przemawiają za zastosowaniem zasady słuszności.

W punkcie 3 wyroku Sąd przyznał adwokatowi P. S. – działającemu w niniejszej sprawie jako pełnomocnik Pozwanej z urzędu - wynagrodzenie w wysokości 2952 zł (2400 zł + VAT), ustalone na podstawie § 8 pkt. 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (Dz.U.2019.18 t.j.).