Pełny tekst orzeczenia

WYROK WSTĘPNY

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 31 maja 2019 r.

Sąd Okręgowy w Warszawie XXV Wydział Cywilny w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 31 maja 2019 r. w Warszawie

na rozprawie sprawy z powództwa P. K. (1)

przeciwko J. K., M. K., A. K. (1)

o zapłatę

orzeka:

uznaje powództwo za usprawiedliwione co do zasady.

Sygn. akt XXV C 769/19

UZASADNIENIE

Pozwem z 29 grudnia 2017 r. (data nadania przesyłki pocztowej) P. K. (1) wystąpił przeciwko J. K., M. K., A. K. o zapłatę solidarnie kwoty 231 562,50 zł wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 24 listopada 2009 r. do dnia zapłaty oraz kosztami postępowania, w tym kosztami zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

W uzasadnieniu powód podniósł, że w 2009 r. wniósł przeciwko pozwanym pozew o zachowek, który przysługuje mu po zmarłym dziadku A. K. (2), a sprawa ta prowadzona jest przed Sądem Okręgowym w Warszawie pod sygn. akt XXV C 1296/09. Zachowek należny powodowi z części majątku, a mianowicie z samych nieruchomości wchodzącego w skład spadku po zmarłym wynosi 926.250,00 zł (tj. 5.557.500 : 4 = 1.389.375 x 2/3- z uwagi na małoletność powoda). Strona powodowa w poprzednim postępowaniu wniosła o wydanie wyroku częściowego poprzez zasądzenie solidarnie od pozwanych na rzecz powoda kwoty 926.250,00 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 2 czerwca 2009r. do dnia zapłaty. Sąd Okręgowy wyrokiem częściowym z dnia 12 maja 2016r. zasądził zaś na rzecz powoda kwotę 694.687,50 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 12 maja 2016 r. do dnia zapłaty. Wyrok ten, zdaniem powoda nie odpowiada prawu, gdyż Sąd doszedł do błędnego przekonana, że powodowi należy się zachowek w takiej wysokości, jaki przysługiwałby jego ojcu, gdyby ten nie został wydziedziczony oraz niewłaściwie określił roszczenie odsetkowe. Zdaniem powoda, z uwagi na sytuację, jaka zaistniała w następstwie wydania przez Sąd Okręgowy w Warszawie wyroku częściowego z dnia 12 maja 2016 r. istnieje możliwość wytoczenia nowego powództwa o roszczenie, o którym Sąd nie orzekł w tym wyroku. Dochodzona pozwem kwota 231 562,50 zł stanowi różnicę pomiędzy kwotą dochodzoną z tego tytułu, a kwotą zasądzoną wyrokiem częściowym (pozew k. 3-15).

W odpowiedzi na pozew pozwani wnieśli o odrzucenie pozwu, ewentualnie o oddalenie powództwa oraz o zasądzenie od powoda solidarnie na rzecz pozwanych kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego.

W uzasadnieniu pozwani wskazali, że powód dochodzi jako dalszy zstępny spadkodawcy 2/3 z ¼ części wartości całego spadku tytułem zachowku i sprawa toczy się w I instancji przed Sądem Okręgowym w Warszawie, XXV Wydział Cywilny, XXV C 1296/09. Sąd na wniosek powoda wydał wyrok częściowy dotyczący tylko wysokości zachowku liczonego od wartości nieruchomości wchodzących w skład masy spadku. Z uzasadnienia do ww. wyroku wynika, że Sąd uznał, że powód nie może dochodzić 2/3 wartości udziału spadkowego, a jedynie ½, gdyż tyle przysługiwałoby jego ojcu, gdyby nie został wydziedziczony. Sąd wskazał również przyczynę nie zasądzenia odsetek zgodnie z wnioskiem powoda. W opinii pozwanych Sąd orzekł zatem co żądań powoda w tym zakresie, wobec czego pozew w przedmiotowej sprawie podlega odrzuceniu, gdyż zachodzi tożsamość roszczeń. Wdając się w spór co do istoty sprawy pozwani podnieśli zarzut przedawnienia roszczenia powoda. Ponadto wskazywali, iż za uzasadnieniem kwestionowanego wyroku, iż powodowi należy się 1/2 udziału ojca w zachowku a nie 2/3 jak utrzymuje powód (odpowiedź na pozew- k. 45-49).

Postanowieniem z 18 kwietnia 2018 r. Sąd odrzucił pozew w oparciu o art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., wskazując na prawomocne osądzenie roszczenia powoda (k. 54-56).

Sąd Apelacyjny w Warszawie w dniu 08 lutego 2019 r. uchylił powyższe postanowienie. Sąd II instancji wskazał, że kwestionowany wyrok częściowy, nie zawiera rozstrzygnięcia w zakresie pozostałej części roszczenia częściowego tj. co do kwoty 231 562,50 zł, która dochodzona jest w ramach niniejszego postępowania. Tym samym nie zachodzi powaga rzeczy osądzonej, tym samym brak przeszkód do objęcia spornego roszczenia nowym powództwem.

Sąd ustalił, co następuje:

12 maja 2016 r. zmarł A. K. (2) (okoliczność bezsporna; dowód: odpis postanowienia z 23 lipca 2017 r. w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku – k. 220 akt XXV C 1296/09).

Otwarcie i ogłoszenie testamentu po zmarłym A. K. (2) nastąpiło w dniu 19 września 2006 r. (dowód: odpis protokołu otwarcia i ogłoszenia testamentu – k. 219 akt XXV C 1296/09).

Spadkobiercami testamentowymi zmarłego A. K. (2) są J. K., A. K. (1) i M. K. w 1/3 części spadku (dowód: odpis postanowienia z 23 lipca 2017 r. w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku – k. 220 akt XXV C 1296/09).

Pozwem z dnia 29 czerwca 2009 r. skierowanym przeciwko J. K., M. K. i A. K. (1) powód wniósł o zasądzenie na swoją rzecz solidarnie od pozwanych kwoty1.660.000,00 zł z ustawowymi odsetkami od daty wniesienia pozwu do dnia zapłaty tytułem zachowku po zmarłym A. K. (2), dziadku powoda. Sprawa ta toczy się pod sygn. akt XXV C 1296/09 (dowód: pozew- k. 1-5 akt XXV C 1296/09).

W piśmie z dnia 20 kwietnia 2016 r. powód wniósł o wydanie wyroku częściowego poprzez zasądzenie solidarnie od pozwanych na rzecz powoda kwoty 926.250,00 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu tj. 2 czerwca 2009 r. do dnia zapłaty. Zdaniem powoda możliwe było określenie wysokości zachowku przysługującego powodowi z części składników majątkowych wchodzących w skład spadku po zmarłym tj. nieruchomości. W jego opinii zachowek mu należny ze wskazanej części majątku wynosił 926.250,00 zł (tj. 5.557.500 : 4 = 1.389.375 x 2/3- z uwagi na małoletność powoda) (dowód: pismo- k. 809-813 akt XXV C 1296/09).

W dniu 12 maja 2016 r. Sąd Okręgowy w Warszawie, XXV Wydział Cywilny wydał w sprawie XXV C 1296/09 wyrok częściowy, w którym zasądził od pozwanych na rzecz powoda kwotę 694.687,50 zł wraz z odsetkami od dnia 12 maja 2016 r. do dnia zapłaty (dowód: wyrok- k. 843 akt XXV C 1296/09).

W uzasadnieniu Sąd wskazał, że ,,udział spadkowy, który przypadłby wydziedziczonemu przez spadkodawcę dziecku, przypada zstępnym wydziedziczonego (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 1971 r., III CZP 5/71). W sprawie niniejszej, pomimo tego, iż postępowanie zostało wszczęte zanim powód osiągnął pełnoletniość, nie może on dochodzić 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, bowiem to nie powód, a jego ojciec – P. K. (2) byłby uprawniony do żądania zachowku, gdyby nie został pozbawiony tego prawa. Powód może więc dochodzić udziału spadkowego, jaki przysługiwałby jego ojcu, a zatem ½ wartości udziału, jaka przypadałaby mu przy dziedziczeniu ustawowym (dowód: uzasadnienie- k. 849 akt XXV C 1296/09).

Apelacja wniesiona przez powoda od powyższego wyroku, w zakresie niezasądzonej kwoty 231.562, 50 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 2 czerwca 2009 r. do dnia zapłaty oraz nie zasądzenie od kwoty 694.687,50 zł ustawowych odsetek od dnia 2 czerwca 2009 r. do dnia zapłaty została postanowieniem tutejszego Sądu z dnia 30 czerwca 2016r. odrzucona, z powodu braku substratu zaskarżenia (postanowienie- k. 873-874 akt XXV C 1296/09- k. 873-874).

Postanowieniem z dnia 10 sierpnia 2016r. Sąd odrzucił wniosek powoda o przywrócenie terminu do zgłoszenia wniosku o uzupełnienie wyroku częściowego z dnia 12 maja 2016r. oraz odrzucił wniosek o uzupełnienie wyroku częściowego z dnia 12 maja 2016 r. (postanowienie- k. 896-898 akt XXV C 1296/09).

Sąd Apelacyjny w Warszawie postanowieniami z dnia 29 grudnia 2016r. oddalił zażalenie powoda na postanowienie z dnia 30 czerwca 2016r. oraz odrzucił zażalenie na pkt 1 postanowienia z dnia 10 sierpnia 2016r. i oddalił zażalenie w pozostałym zakresie (postanowienia- k. 938-945 akt XXV C 1296/09).

Powyższy stan faktyczny ustalono na podstawie dokumentów prywatnych – pism procesowych oraz urzędowych – orzeczeń – znajdujących się w aktach postępowania XXV C 1296/09.

Sąd zważył, co następuje:

Powództwo należy uznać za usprawiedliwione.

Na podstawie art. 318 § 1 k.p.c. sąd, uznając roszczenie za usprawiedliwione, w zasadzie może wydać wyrok wstępny, tylko co do samej zasady, co do spornej zaś wysokości żądania - zarządzić bądź dalszą rozprawę, bądź jej odroczenie. Wyrokiem wstępnym sąd nie rozstrzyga ostatecznie sporu, a tylko przesądza o zasadzie odpowiedzialności pozwanego, i to tylko wtedy, gdy pozwany zaprzecza nie tylko wysokości żądania pozwu, ale i kwestionuje, że ponosi określoną normami prawa materialnego odpowiedzialność za dochodzone przez powoda roszczenie.

W ocenie Sądu w realiach niniejszego postępowania zachodziły przesłanki do wydania wyroku wstępnego. Storna pozwana kwestionuje bowiem roszczenie powoda, przede wszystkim co do samej zasady. Sama dopuszczalność spornego powództwa, brak powagi rzeczy osądzonej (art. 199 pkt 2 k.p.c.) na skutek wydanego przez Sąd Okręgowy w Warszawie wyroku częściowego z 12 maja 2016 r. w sprawie o zachowek po zmarłym A. K. (2) została przesądzona postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 08 lutego 2019 r. (k. 86-89). Zagadnieniem, które miało zostać przesądzone w niniejszym wyroku wstępnym, był podniesiony przez pozwanych zarzut przedawnienia roszczenia o zapłatę z tytułu części prawa do zachowku.

Na kanwie niniejszego procesu problematycznym była nie tylko sama kwestia przedawnienia spornego roszczenia. Należało także odpowiedzieć na pytanie czy w sprawie znajduje zastosowanie trzyletni czy może pięcioletni termin przedawnienia.

Przepis art. 1007 § 1 k.c. w brzmieniu pierwotnym, obowiązującym do 22 października 2011 r. stanowił, że roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów i poleceń przedawniają się z upływem lat trzech od ogłoszenia testamentu. Ustawą z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2011.85.458, dalej jako ustawa nowelizująca) przepisowi art. 1007 § 1 k.c. nadano następujące brzmienie: „§ 1 Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu”. Przepis art. 1007 § 1 k.c. w brzmieniu nadanym ustawą nowelizującą obowiązuje od dnia 23 października 2011 r. (art. 9 ustawy nowelizującej). Jednakże przepis art. 8 ustawy nowelizującej stanowi, że do roszczeń, o których mowa w art. 1007 ustawy, o której mowa w art. 1, powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy i w tym dniu jeszcze nie przedawnionych, stosuje się przepisy tego artykułu w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą. W świetle powyższego pięcioletni termin przedawnienia stosuje się do roszczeń uprawnionego z tytułu zachowku, które powstały począwszy od 23 października 2011 r. oraz do takich roszczeń powstałych przed 23 października 2011 r. wówczas, gdy trzyletni termin przedawnienia nie upłynął jeszcze w dniu 23 października 2011 r. Zmiana terminu przedawnienia nie ma natomiast znaczenia dla tych roszczeń, które w dniu wejścia w życie ustawy nowelizującej były już przedawnione.

Według przepisu art. 1007 § 1 k.c. zarówno w brzmieniu pierwotnym, jak i obowiązującym od dnia 23 października 2011 r. termin przedawnienia roszczeń uprawnionego z tytułu zachowku rozpoczyna bieg od ogłoszenia testamentu. Moment ogłoszenia testamentu określa z kolei art. 651 k.p.c. Przepis art. 1007 § 1 k.c. wiąże początek biegu terminu przedawnienia roszczeń uprawnionego z tytułu zachowku ze zdarzeniem prawnym obiektywnym w postaci ogłoszenia testamentu. Okoliczności subiektywne nie mają żadnego znaczenia dla rozpoczęcia biegu przedawnienia roszczeń uprawnionego z tytułu zachowku (zob. wyrok SN z 14 marca 1974 r., II CR 175/73, LEX nr 1618). Na marginesie nadmienić należy także, iż brak pełnej zdolności do czynności prawnych powoda na dzień 19 listopada 2006 r., nie miało żadnego znaczenia. Przesunięcie początku biegu terminu przedawnienia do uzyskania pełnoletniości przez uprawnionego znajduje zastosowanie wyłącznie dla biegu terminu przedawnienia w przypadku roszczeń przeciwko rodzicom oraz przeciwko osobom sprawującym opiekę bądź kuratelę.

Otwarcie i ogłoszenie testamentu A. K. (2) nastąpiło 19 listopada 2006 r. i od tego dnia należy liczyć początek biegu ówcześnie trzyletniego terminu przedawnienia roszczenia o zachowek. Roszczenie powoda o zachowek na dzień 23 czerwca 2009 r. (wniesienia powództwa w sprawie XXV C 1296/09) nie było przedawnione. Roszczenie o zachowek ma charakter majątkowy w kwestiach nieuregulowanych przepisami księgi czwartej Kodeksu cywilnego należy sięgać do ogólnych zasad dotyczących przedawnienia roszczeń (art. 117, 119 i nast. k.c.). Wyraźnie trzeba jednak zaznaczyć, że art. 1007 § 1 k.c. wyłącza stosowanie art. 120 § 1 k.c. do określenia początku biegu terminu przedawnienia roszczenia o zachowek jak i art. 118 k.c. określającego ogólne terminy przedawnienia.

W art. 1007 k.c., stanowiącym lex specialis względem art. 120 k.c., ustawodawca nie porusza w ogóle kwestii wymagalności roszczenia. Zawarte w tym drugim przepisie słowa, że bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne, nie mają zastosowania do roszczenia o zachowek. O powstaniu stanu wymagalności roszczenia o zachowek (jako roszczenia bezterminowego) decyduje, stosownie do art. 455 k.c., fakt wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia. Pogląd ten zasadnie zyskał aprobatę zarówno w doktrynie, jak i judykaturze. Kwestie wymagalności roszczenia o zachowek oraz przedawnienia tegoż roszczenia, nie są zatem równoznaczne, należy podchodzić do nich oddzielnie.

Przechodząc do istoty zagadnienia objętego wyrokiem wstępnym, Sąd uznając powództwo za usprawiedliwione, co do zasady miał na względzie zarówno jego aspekt proceduralny jak i materialnoprawny. Obydwa zagadnienia pozostawały bowiem istotne, wzajemnie oddziałując na siebie, prowadząc do finalnego wniosku o zasadności powództwa.

W pierwszej kolejności należy określić podstawowe skutki procesowe wystąpienia przez powoda przeciwko pozwanym z żądaniem o zapłatę zachowku w sprawie XXV C 1296/09, a następnie ocenić w jaki sposób postępowanie to przełożyło się na sferę materialnoprawnych roszczeń powoda, w tym bieg terminu przedawnienia. Niewątpliwie podstawowym skutkiem procesowym tego powództwa, było powstanie tzw. „stanu zawisłości sprawy” (art. 199 k.p.c.). Stan zawisłości sprawy oznacza, że w razie wniesienia pozwu nie można wystąpić z drugim żądaniem o to samo roszczenie. Powstaje on z chwilą doręczenia pozwanemu odpisu pozwu.

W przedmiotowym świetle zwrócić należy uwagę, iż podstawą roszczenia powoda o zachowek, z którym wystąpił przeciwko pozwanym w dniu 29 czerwca 2009 r. w sensie prawa materialnego - jest przepis ustawowy, z którego roszczenie to wynika tj. art. 991 k.c., a w sensie proceduralnym - zespół okoliczności faktycznych, na które powód celem usprawiedliwienia roszczenia się powołuje i na których stwierdzenie składa dowody (art. 187 k.p.c. w zw. z art. 321 k.p.c.). Tym samym granice zawisłości sporu w sensie przedmiotowym wyznaczały żądanie udzielenia ochrony prawnej w sposób i w zakresie wskazanym w pozwie oraz podstawa faktyczna żądania - powództwa z 29 czerwca 2009 r.

Stosownie do art. 123 k.c. bieg przedawnienia przerywa się przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia. Nie może budzić wątpliwości, iż powód swoim żądaniem procesowym w sprawie XXV C 1296/09 objął całe przysługujące mu roszczenie materialnoprawne z tytułu zachowku, o którym zważywszy na treść prawomocnych orzeczeń sądowych wiążących strony jak i orzekający w niniejszym postępowaniu Sąd (art. 365, 366 k.p.c.), w wyroku częściowym Sądu Okręgowego w Warszawie z 12 maja 2016 r., XXV C 1296/09 nie orzeczono (brak pkt 2. w którym Sąd oddaliłby powództwo co do kwoty 231 562,50 zł – prawomocność orzeczenia obejmuje wyłącznie sentencję wyroku, a nie jego uzasadnienie).

Jak wynika z prawomocnych orzeczeń sądowych w przedmiocie odrzucenia apelacji powoda od wyroku częściowego z 12 maja 2016 r. oraz postanowienia Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 08 lutego 2019 r., z uwagi na konstrukcję sentencji wyroku częściowego, P. K. (1) przysługiwało wyłącznie uprawnienie do uzupełnienia tegoż wyroku w zakresie roszczenia o zapłatę kwoty 231 562,50 zł.

W myśl art. 351 § 1 k.p.c. strona może w ciągu dwóch tygodni od ogłoszenia wyroku, a gdy doręczenie wyroku następuje z urzędu - od jego doręczenia, zgłosić wniosek o uzupełnienie wyroku, jeżeli sąd nie orzekł o całości żądania, o natychmiastowej wykonalności albo nie zamieścił w wyroku dodatkowego orzeczenia, które według przepisów ustawy powinien był zamieścić z urzędu. Powód nie wniósł w ustawowym terminie o uzupełnienie wyroku. Konsekwencją przedmiotowego zaniechania były tylko i wyłącznie dwie grupy istotnych z punktu widzenia niniejszego postępowania następstw: w sferze prawa procesowego oraz prawa materialnego. Podnoszona przez pozwanych na rozprawie w dniu 31 maja 2019 r. (k. 100) kwestia winy powoda w niedochowaniu wspomnianego terminu do uzupełnienia wyroku, nie ma tu jakiegokolwiek prawnie relatywnego znaczenia.

Skutkiem procesowym powyższego zaniechania jest to, iż po upływie dwutygodniowego terminu do uzupełnienia wyroku częściowego ustał stan zawisłości sprawy – w efekcie powód mógł wystąpić ponownie do sądu z żądaniem od pozwanych zapłaty kwoty 231 562,50 zł tytułem części zachowku o którym nie orzeczono w wyroku częściowym. Następstwami natomiast w sferze prawa materialnego było to, iż po pierwsze zainicjowane w dniu 29 czerwca 2009 r. postępowanie sądowe przerwało termin przedawnienia roszczenia powoda o zachowek, który został zawieszony (art. 124 § 2 k.c.), po wtóre termin przedawnienia roszczenia powoda o zachowek w zakresie kwoty 231 562,50 zł zaczął biec na nowo (art. 124 § 1 k.c.) począwszy od dnia 27 maja 2016 r.

Powyższa konstatacja prowadzi znowuż do dwojakich wniosków. Po pierwsze do roszczeń powoda o zachowek, zważywszy na treść przywołanej ustawy nowelizującej oraz fakt braku przedawnienia roszczenia o zachowek na dzień 23 października 2011 r., należy stosować 5 letni termin przedawnienia. Po drugie objęte niniejszym postępowaniem roszczenie o zapłatę z tytułu zachowku na dzień wniesienia powództwa tj. 29 grudnia 2017 r. nie było przedawnione.

W tym stanie rzeczy orzeczono jak w sentencji wyroku wstępnego.

(...)