Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 18 kwietnia 2019 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 4 kwietnia 2019 r. w Katowicach

na rozprawie

sprawy z powództwa E. P. (1), D. P., M. S. i D. S.

przeciwko Towarzystwu (...) Spółce Akcyjnej w W.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanej

od wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach

z dnia 29 czerwca 2018 r., sygn. akt II C 236/16

1)  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddala powództwo i odstępuje od obciążania powodów kosztami procesu;

2)  odstępuje od obciążania powodów kosztami postępowania apelacyjnego.

SSO del. Aneta Pieczyrak-Pisulińska SSA Roman Sugier SSA Anna Bohdziewicz

Sygn. akt I ACa 874/18

UZASADNIENIE

Powódka E. P. (1), działając imieniem własnym oraz
jako przedstawiciel ustawowy małoletnich M. S., D. S. oraz D. P., w pozwie skierowanym przeciwko Towarzystwu (...) Spółce Akcyjnej w W. wnosiła o zasądzenie od pozwanej na swoją rzecz zadośćuczynienia w kwocie 100.000 złotych a na rzecz każdego z dzieci po 50.000 złotych z odsetkami od wskazanych dat oraz kosztów procesu.

Uzasadniając żądnie pozwu podała, że w wyniku wypadku komunikacyjnego jej mąż a ojciec małoletnich powodów doznał licznych, poważnych obrażeń skutkujących jego nieodwracalnym kalectwem. Odpowiedzialność cywilna sprawcy wypadku ubezpieczała pozwana Spółka.

Jako podstawę prawną swoich roszczeń powodowie wskazali art. 448 k.c.
w związku z art. 23 k.c. i art. 24 § 1 k.c.

W ich ocenie konsekwencje wypadku doprowadziły do zerwania więzi rodzinnej jaka łączyła powodów z mężem/ojcem przed wypadkiem, do naruszenia ich dóbr osobistych w postaci prawa do utrzymywania z nim normalnej więzi rodzinnej oraz prawa do niezakłóconego życia rodzinnego.

Pozwana wnosiła o oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów. Zakwestionowała powództwo co do zasady jak i co do wysokości zarzucając przede wszystkim, że prawo do utrzymywania niezakłóconej więzi rodzinnej nie jest dobrem osobistym podlegającym ochronie w oparciu o przepisy powołane przez powodów.

Wyrokiem z dnia 29 czerwca 2018r. Sąd Okręgowy w Katowicach uwzględnił powództwo w całości zasądzając od pozwanej na rzecz powodów żądanie zadośćuczynienia z odsetkami za opóźnienie dla każdego z powodów od dat wskazanych w wyroku i koszty procesu oraz obciążył pozwaną nieuiszczonymi kosztami sądowymi.

Sąd Okręgowy ustalił, że niedługo po zawarciu przez E. P. (2) związku małżeńskiego z K. P. (1), w (...) urodziła się ich córka D.. K. P. (2) nie jest ojcem biologicznym pozostałych dzieci swej żony, tj. M. S. i D. S. ale wszystkie dzieci E. P. (1) traktowały go jak swego ojca. Rodzina żyła zgodnie. Wkrótce po zawarciu związku małżeńskiego K. P. (1) przeszedł na emeryturę i żona mogła powrócić do wykonywania pracy zarobkowej. Mąż wspomagał ją w wychowywaniu dzieci.
W dniu 9 grudnia 2009r. K. P. (1) był uczestnikiem wypadku drogowego w trakcie którego został potrącony przez samochód prowadzony
przez kierowcę, którego odpowiedzialność cywilną ubezpieczała pozwana
Spółka. Kierowca pojazdu został uznany za winnego spowodowania wypadku
i prawomocnie skazany w postępowaniu karnym. W wyniku wypadku
K. P. (1) doznał licznych obrażeń zagrażających jego życiu
i skutkujących kalectwem powodującym całkowitą niezdolność do pracy.

W związku z doznanymi obrażeniami, głównie głowy, skutkującymi
śpiączką mózgową, K. P. (1) poddany był długotrwałemu leczeniu szpitalnemu i rehabilitacji. Przeprowadzone w 2010r. badanie wykazało u niego objawy otępienne wynikające z uszkodzenia mózgu. Poszkodowany utracił posiadane wcześniej wiadomości i umiejętności, był niezorientowany, utracił zdolność myślenia przyczynowo-logicznego i abstrakcyjnego, był bezkrytyczny
i nie miał możliwości podejmowania racjonalnych decyzji. Nie potrafił się samodzielnie poruszać ani wykonywać żadnych czynności z zakresu samoobsługi. Wymagał stałej pomocy opieki osób trzecich. K. P. (1) został całkowicie ubezwłasnowolniony a jego opiekunem prawnym została ustanowiona w 2011r. żona E. P. (1).

Aktualnie stwierdzono u niego istnienie psychoorganicznego zespołu otępiennego stopnia umiarkowanego, przejawiające się upośledzeniem funkcji poznawczych – zwłaszcza funkcji pamięci świeżej, zapamiętywania, spostrzegania i odtwarzania spostrzeżeń. Posiada niski poziom koncentracji uwagi,
ograniczony kontakt z otoczeniem ze względu na rozproszenie uwagi.
Zarówno D., M. jak i D. szanują ojczyma/ojca i pomagają
w jego opiece – na przykład przynoszą mu jedzenie lub picie. Jednakże nie traktują go jako adekwatnego rozmówcę, z którym mogą porozmawiać na ważne tematy. Nie posiadają adekwatnego wzorca rodzica – ojca, który potrafi się nimi zaopiekować i uczestniczyć w ich wychowaniu. Funkcje ojca, jego rolę, przejęła E. P. (1), która dba o rodzinę kompleksowo. Uczestniczy ona aktywnie w życiu szkolnym dzieci, dba o zaspokojenie ich potrzeb. Na bieżąco monitoruje ich sposoby funkcjonowania, czy możliwości szkolne. D. S. uczy się w klasie integracyjnej, jest dzieckiem pogodnym
i towarzyskim. M. S. jest uczennicą 5 klasy szkoły podstawowej, nie ma trudności z nauką. Nigdy nie powtarzała żadnej klasy, jest dzieckiem towarzyskim, angażującym się w życie szkolne. Również D. P. jest dzieckiem pogodnym i towarzyskim. Ponadto jest silnie związana z matką. Dzieci pomimo trudnej sytuacji radzą sobie w życiu codziennym, szkolnym, towarzysko-rówieśniczym, co jest wynikiem dużej pracy ich matki. Dzieci nie mogą liczyć na wsparcie ojca w sytuacjach dla nich emocjonalnie trudnych, obciążających.

W chwili obecnej życie rodziny różni się diametralnie. Powódka E. P. (1) zrezygnowała z pracy, ponieważ musi zajmować się mężem,
który wymaga stałej opieki. Cała odpowiedzialność spoczywa na jej barkach. Dzieci starają się jej pomagać, jednak matka prosi je tylko o podstawowe czynności jak na przykład podanie mężowi herbaty czy gazety. Opieka nad mężem pociąga za sobą brak jakiegokolwiek życia towarzyskiego powódki. Czasami odwiedza ją koleżanka A. Ł., gdyż ich dzieci przyjaźnią się w szkole. Sama relacja z poszkodowanym jest bardzo trudna. Zmienił się on od czasu wypadku. Poza okolicznością, iż kontakt z nim jest bardzo utrudniony,
stał się mniej cierpliwy. Nie lubi czekać, a gdy czegoś potrzebuje – stuka po blacie dopóki ktoś do niego nie podejdzie. Denerwuje go hałas i głośne zabawy dzieci. Jest złośliwy i zdarza mu się przejawiać agresywne zachowania. Bywa, że krzyczy na dzieci. Porusza się o balkoniku ale nie chce wychodzić nawet do ogródka.
Nie przejawia inicjatywy do jakichkolwiek działań, musi być cały czas nakierowywany przez żonę do mycia czy też rehabilitacji. Prócz tego, nie jest zdolny do okazywania uczuć ani żonie, ani dzieciom. Między nimi istnieje już całkowicie inna relacja. Dzieci nie przebywają u niego, nie rozmawiają z nim. Dzieciom brakuje taty, jednak stan poszkodowanego nawet nie pozwala na swobodne prowadzenie rozmów. Nie jest on w stanie pełnić roli ojca
w normalnie funkcjonującej rodzinie.

Mając na względzie powyższe ustalenia faktyczne Sąd Okręgowy uznał,
że powództwo jest zasadne. W ocenie Sądu pierwszej instancji roszczenie
znajduje oparcie w przepisach dotyczących ochrony dóbr osobistych. Uzasadniając rozstrzygnięcie Sąd Okręgowy odwołał się do utrwalonego orzecznictwa uznającego prawo do więzi rodzinnej za dobro osobiste w rozumieniu przepisu
art. 23 k.c.

Zdaniem Sądu żądanie zadośćuczynienia w oparciu o art. 448 k.c. jest zasadne nie tylko w przypadku całkowitego zerwania więzi rodzinnej w wyniku śmierci poszkodowanego spowodowanej czynem niedozwolonym ale także
w przypadku diametralnej zmiany tej więzi poprzez doznanie ciężkiego
i nieodwracalnego uszczerbku na zdrowiu.

W tym zakresie Sąd Okręgowy odwołał się do uchwały Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izby Cywilnej z dnia 27 marca 2018r., sygn. akt
III CZP 60/17, III CZP 36/17, III CZP 69/17.

Dlatego Sąd uznał, że obecny charakter więzi rodzinnej istniejącej między K. P. (1) a jego żoną i dziećmi uzasadnia przyznanie żądanych zadośćuczynień na mocy art. 448 k.c. w związku z art. 23 k.c. i art. 24 § 1 k.c.
O odsetkach za opóźnienie w zapłacie Sąd orzekł na mocy art. 481 k.c. w związku z art. 14 ust. 2 ustawy z dnia 22 maja 2003r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych zasądzając je od dat wymagalności roszczeń w stosunku do poszczególnych powodów. O kosztach Sąd orzekł na mocy art. 98 § 1 k.p.c.
i art. 113 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Wyrok został zaskarżony apelacją w całości przez pozwaną.

Skarżąca zarzuciła naruszenie prawa materialnego, tj. art. 448 § 1 k.c.
w związku z art. 23 k.c. i art. 24 § 1 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie
i błędne przyjęcie, że powodom przysługuje zadośćuczynienie pieniężne za zmianę sposobu relacji rodzinnej – więzi rodzinnej z mężem i ojcem K. P. (3).

W uzasadnieniu apelacji pozwana zarzuciła, że wbrew stanowisku Sądu pierwszej instancji więzi rodzinne nie są dobrem osobistym, brak jest podstawy prawnej pozwalającej na uwzględnienie zgłoszonych roszczeń, gdyż nie
są spełnione przesłanki o jakich mowa w przepisie art. 446 § 4 k.c. a nadto
w dalszym ciągu istnieją więzi rodzinne między powodami a poszkodowanym K. P. (1).

Powołując się na powyższe pozwana wnosiła o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa oraz o zasądzenie od powodów na jej rzecz kosztów procesu za obie instancje.

Powodowie wnieśli o oddalenie apelacji i o zasądzenie od pozwanej na ich rzecz kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny w Katowicach zważył co następuje:

Apelacja pozwanej w przeważającej części jest zasadna aczkolwiek Sąd odwoławczy nie podziela wszystkich twierdzeń skarżącej.

Okoliczności faktyczne będące podstawą rozstrzygnięcia w istocie były bezsporne. Znajdują one oparcie w zebranych dowodach. Sąd Apelacyjny ustalenia Sądu Okręgowego traktuje jako swoje własne. Podkreślenia jedynie wymaga, że w motywach zaskarżonego wyroku Sąd pierwszej instancji opisał zarówno stan zdrowia K. P. (1) istniejący w dacie postępowania o jego ubezwłasnowolnienie, tj. w 2010-2011r. jak i w czasie poprzedzającym wyrokowanie. Z ustaleń poczynionych w tym zakresie wynika, że stan
zdrowia K. P. (1) uległ pewnej poprawie. O ile kilka lat temu
u poszkodowanego występowały objawy otępienne powodujące utratę zdolności myślenia przyczynowo-logicznego, bezkrytycyzm, brak możliwości podejmowania racjonalnych decyzji to aktualnie rozpoznano u niego psychoorganiczny zespół otępienny stopnia umiarkowanego przejawiający się głównie utratą pamięci świeżej, zapamiętywania i odtwarzania spostrzeżeń. Ponadto niski poziom koncentracji uwagi i ograniczony kontakt z otoczeniem. Kilka lat temu poszkodowany nie był w stanie wykonywać żadnych czynności z zakresu samoobsługi i nie poruszał się samodzielnie. Obecnie K. P. (1) spożywa posiłki dostarczone mu przez członków rodziny, samodzielnie porusza
się po mieszkaniu przy pomocy balkonika, samodzielnie korzysta z ubikacji, jest zorientowany autopsychicznie, rozumie treść pytań, ma zachowaną zdolność myślenia logicznego (opinia sądowo-psychoiatryczna z 18.01.2018r., k. 926-930).

Odnosząc się do zarzutów apelacji nie sposób zgodzić się ze stwierdzeniem skarżącej, że „więź rodzinna”, czy też „więź bliskości” o jakich mowa w orzecznictwie Sądu Najwyższego nie stanowią dobra osobistego w rozumieniu przepisu art. 23 k.c. O ile mogło to budzić wątpliwości w okresie poprzedzającym wejście w życie przepisu art. 446 § 4 k.c. to obecnie, kwestia ta wydaje się
być rozstrzygnięta, skoro ustawodawca wykreował prawo do zadośćuczynienia
za śmierć osoby bliskiej spowodowaną czynem niedozwolonym. Logicznym uzasadnieniem tego rodzaju roszczeń jest traktowanie osób bliskich zmarłego jako poszkodowanych, a co za tym idzie zerwanie wspomnianych „więzi”
jako szkody bliskich osoby zmarłego. Znalazło to odzwierciedlenie w licznych wyrokach sądowych przyznających zadośćuczynienie dla tak poszkodowanych
w wyniku zdarzeń mających miejsce przed wejściem w życie przepisu art. 446
§ 4 k.c. Chociaż należy zauważyć, że nie tylko w doktrynie ale także
w orzecznictwie problematyka ta nadal budzi kontrowersje o czym świadczą chociażby zdanie odrębne do uchwał Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 2018r. do którego odwołano się w motywach zaskarżonego wyroku.

Zarzut braku podstawy prawnej uwzględnionego roszczenia także,
w ocenie Sądu Apelacyjnego w Katowicach w obecnym składzie, nie zasługuje na uwzględnienie. Wskazaną w motywach zaskarżonego wyroku podstawą prawną rozstrzygnięcia nie jest bowiem przepis art. 446 § 4 k.c. lecz przepis art. 448 k.c. w związku z art. 23 i 24 § 1 k.c. Konieczna jest więc odpowiedź na pytanie
czy o zerwaniu „więzi rodzinnej” może być mowa tylko w przypadku śmierci
osoby bliskiej czy też w przypadku takich stanów faktycznych w których mimo,
że poszkodowany członek rodziny żyje więź ta została w istocie zerwana.

Uznanie „więzi rodzinnej” za dobro osobiste w rozumieniu przepisu
art. 23 k.c. nakazuje uznać roszczenie powodów za dopuszczalne co do
zasady, mimo obowiązywania przepisu art. 446 § 4 k.c. przyznającego tego
rodzaju kompensatę jedynie w przypadku śmieci osoby bliskiej. Nie można bowiem pominąć przy wykładni przepisów dotyczących ochrony dóbr osobistych ekstremalnych stanów faktycznych dotyczących śpiączki mózgowej czy nieodwracalnych stanów wegetatywnych, w których to przypadkach krzywda doznana przez bliskich poszkodowanego jest porównywalna lub nawet większa niż w przypadku jego śmierci.

Konkluzja ta zbieżna jest z poglądami Sądu Najwyższego wyrażonymi
w motywach uchwał Sądu Najwyższego z 26 marca 2018r., sygn. akt
III CZP 60/17, III CZP 36/17 i III CZP 69/17 sprowadzającymi się do stwierdzenia, że przyznanie zadośćuczynienia nie jest determinowane samym cierpieniem osoby bliskiej ale musi wynikać ze zniweczenia więzi bliskości i więzi emocjonalnej. Nie każde więc naruszenie dobra osobistego w postaci osłabienia więzi rodzinnej daje podstawy do zadośćuczynienia. Jedynie takie, które prowadzi do skutków zbliżonych do śmierci poszkodowanego.

Sytuacja taka nie zachodzi w niniejszej sprawie. K. P. (1), mimo dysfunkcji umysłowych wynikających z encefalopatii pourazowej oraz poważnego kalectwa ograniczającego jego sprawność fizyczną, w dalszym ciągu jest członkiem rodziny. Mimo, że jego zdolność intelektualna i fizyczna została ograniczona do poziomu dziecka. Nie może już pełnić roli ojca lecz sam wymaga opieki, a więzi emocjonalne z innymi członkami rodziny uległy poważnemu osłabieniu.

Zasadnie skarżąca zarzuca, że utrzymywanie niepogorszonych relacji rodzinnych z osobą, która w wyniku czynu niedozwolonego utraciła dotychczasową sprawność intelektualną i fizyczną nie uzasadnia ochrony na podstawie art. 24 k.c. i roszczeń pieniężnych o jakich mowa w art. 448 k.c. Odmienne rozumowanie prowadziłoby do całkowitego rozchwiania systemu ochrony tych praw w wyniku dążenia zainteresowanych do wykazania,
że doznany przez poszkodowanego uszczerbek na zdrowiu spowodował
istotną zmianę w funkcjonowaniu rodziny i naruszenia więzi emocjonalnych.
Rola zobowiązanych do naprawienia szkody niemajątkowej, a co za tym idzie i sądów ograniczałaby się w takim przypadku jedynie do szacowania wielkości należnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

Ta zaś, zgodnie z przepisem art. 448 k.c. „może” ale nie musi być kompensowana przyznanym zadośćuczynieniem. Kompensata ta winna
znaleźć odzwierciedlenie przede wszystkim w zadośćuczynieniu przyznanym poszkodowanemu bezpośrednio zgodnie z wymogami wynikającymi z przepisów art. 445 § 1 k.c. i z art. 444 § 1 k.c., które z reguły wchodzi w skład budżetu rodziny.

Ze względu na przedstawioną ewolucję rozumienia przepisów art. 448 k.c. w związku z art. 23 k.c. i 24 § 1 k.c. w ocenie Sądu Apelacyjnego w Katowicach
w obecnym składzie, winny one być wykładane w sposób zawężający.
Naruszenie dobra osobistego w postaci pogorszenia więzi rodzinnych winno być kompensowane pieniężnie jedynie w przypadkach zbliżonych do całkowitego zerwania więzi tego rodzaju. Jak wykazano sytuacja taka nie zachodzi w niniejszej sprawie.

Dlatego Sąd Apelacyjny na mocy art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił powództwo.

Ze względu na precedensowy charakter sprawy, o czym świadczą powołane uchwały Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 2018r., wydane już po zawiśnięciu sprawy, istotną zależność rozstrzygnięcia od
uznania sądu oraz charakter dochodzonego roszczenia, Sąd Apelacyjny na mocy art. 102 k.p.c. odstąpił od obciążenia powodów kosztami procesu.

SSO del. Aneta Pieczyrak-Pisulińska SSA Roman Sugier SSA Anna Bohdziewicz