Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 19 grudnia 2022 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Marta Sawińska

Protokolant: Emilia Wielgus

po rozpoznaniu w dniu 19 grudnia 2022 r. w P. na posiedzeniu niejawnym

sprawy K. S.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w P.

o rentę z tytułu niezdolności do pracy

na skutek apelacji K. S.

od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu

z dnia 19 sierpnia 2022 r. sygn. akt VIII U 1878/21

uchyla zaskarżony wyrok, znosi postępowanie przed Sądem I instancji poczynając od dnia 6 lipca 2022r. i sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu w Poznaniu do ponownego rozpoznania.

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 14 maja 2021 r., znak (...), Zakład Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w P., działając na podstawie ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, na podstawie art. 57-58 odmówił K. S. prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy. Uzasadniając decyzję organ rentowy wskazał, że zgodnie z orzeczeniem Komisji Lekarskiej z dnia 7 maja 2021 roku odwołująca jest zdolna do pracy.

Odwołanie od ww. decyzji złożyła K. S. wnosząc jednocześnie o zmianę zaskarżonej decyzji i przyznania jej prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy. Zaskarżonej decyzji zarzuciła nieprawidłową ocenę stanu zdrowia, albowiem leczenie nie zostało zakończone i obecnie doszło do nasilenia objawów chorobowych.

Wyrokiem z 19 sierpnia 2022 r., sygn. akt VIII U 1878/21 Sąd Okręgowy w Poznaniu Wydział VIII Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oddalił odwołanie.

Podstawą powyższego orzeczenia były następujące ustalenia faktyczne i rozważania prawne:

K. S. urodziła się (...) Z zawodu jest sprzedawcą
i pracowała zgodnie z posiadanymi kwalifikacjami.

Od wielu miesięcy cierpi na bóle i zawroty głowy. Zdiagnozowano u niej wieloogniskowe naczyniopochodne uszkodzenie mózgu z obniżeniem sprawności funkcjonowania poznawczego i pamięci na tle zmian organicznych.

Z powodu stanu zdrowia odwołująca korzystała z zasiłku chorobowego i 18 marca 2021 r. złożyła wniosek o przyznanie prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy.

Lekarz Orzecznik ZUS orzeczeniem z dnia 7 kwietnia 2021 r., na podstawie wywiadu lekarskiego, badaniu odwołującej oraz zgromadzonej dokumentacji medycznej rozpoznał u niej: łagodne zaburzenia poznawcze na tle zmian naczyniowych (...). Podejrzenie wady zastawki aortalnej. Stan po usunięciu polipów jelita grubego w 2018 r. Torbiel lewej nerki, wole guzkowe obojętne. Ponadto stan po usunięciu nerwiakowłókniaka okolicy kciuka prawego w lipcu 2019 r. Chorobę zwyrodnieniową kręgosłupa, operację zaćmy i żylaków odbytu.

Lekarz Orzecznika na podstawie bezpośredniego badania oraz analizy dokumentacji medycznej stwierdził, że aktualny stan nasilenia zmian klinicznych – łagodne zaburzenia poznawcze na tle zmian naczyniopochodnych u osoby z wysokim potencjałem intelektualnym oraz opisane w opinii schorzenia przewlekłe sprawiają, że K. S. wymaga systematycznego przyjmowania leków oraz zaleceń dotyczących stylu życia. Jednocześnie Lekarz Orzecznik stwierdził, że obecny stan zdrowia ubezpieczonej nie uzasadnia orzeczenia długotrwałej niezdolności do pracy zgodnej z poziomem kwalifikacji. Tym samym ubezpieczona została uznana za zdolną do pracy.

K. S. wniosła sprzeciw od orzeczenia Lekarza Orzecznika do Komisji Lekarskiej, która orzeczeniem z dnia 7 maja 2021 r. podzieliła rozpoznanie i opinię Lekarza Orzecznika, stwierdzając brak niezdolności do pracy.

Powyższe orzeczenie stało się podstawą wydania spornej decyzji odmawiającej odwołującej prawa do renty z tytułu niezdolności.

W związku z treścią orzeczenia komisji lekarskiej oraz odwołania, Sąd I instancji dopuścił z urzędu dowód z opinii biegłych sądowych: psychologa oraz lekarzy: kardiologa, neurologa i reumatologa na okoliczność tego, czy ubezpieczona jest osobą całkowicie bądź częściowo niezdolną do pracy.

Biegli sądowi lekarz neurolog i reumatolog stwierdzili u K. S. dobrą sprawność ruchową i brak objawów korzeniowych i ubytkowych neurologicznych. Wieloogniskowe naczyniopochodne uszkodzenie mózgu potwierdzone badaniami obrazowymi głowy, które powoduje u odwołującej zaburzenia sfery poznawczej i emocjonalnej.

Biegły psycholog nie stwierdził u odwołującej ostrych zaburzeń psychicznych oraz nasilonych cech wtórnego obniżenia ogólnej sprawności umysłowej na podłożu dysfunkcji (...). Osłabienie funkcji pamięci nie spełnia kryterium orzeczenia niezdolności do pracy podobnie jak zaburzenia emocji i zachowania mimo ich dodatkowego uwikłania sytuacyjnego nie powodują istotnych zaburzeń w zakresie funkcjonowania psychospołecznego odwołującej. Biegły lekarz kardiolog uznał, że łagodne nadciśnienie tętnicze nie wykazało obecności istotnych powikłań narządowych. Stwierdzone zmiany zwyrodnieniowe zastawki aortalnej z niewielkim gradientem ciśnień i łagodną jej niedomykalnością nie mają znaczenia w orzekaniu o zdolności do pracy, albowiem funkcja serca jest dobra, a wydolność zachowana. Ponadto badanie oraz analiza dokumentacji medycznej nie wykazała zaburzeń funkcji układu krążenia, z tego względu również biegły lekarz kardiolog stwierdził, że K. S. jest zdolna do pracy.

Na podstawie tak ustalonego stanu faktycznego Sąd I instancji wydał zaskarżony wyrok, w którym oddalił odwołanie K. S..

Na wstępie rozważań prawnych Sąd Okręgowy wskazał, że zgodnie z art. 148 ¹ k.p.c. sąd może rozpoznać sprawę na posiedzeniu niejawnym, gdy pozwany uznał powództwo lub gdy po złożeniu przez strony pism procesowych i dokumentów, w tym również po wniesieniu zarzutów lub sprzeciwu od nakazu zapłaty albo sprzeciwu od wyroku zaocznego, sąd uzna - mając na względzie całokształt przytoczonych twierdzeń i zgłoszonych wniosków dowodowych - że przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne. W takim przypadku sąd wydaje postanowienia dowodowe na posiedzeniu niejawnym. Rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym jest niedopuszczalne, jeżeli strona w pierwszym piśmie procesowym złożyła wniosek o przeprowadzenie rozprawy, chyba że pozwany uznał powództwo.

Sąd I instancji, mając na uwadze złożone przez strony pisma procesowe oraz całokształt przytoczonych twierdzeń, uznał, że przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne. W toku postępowania dowodowego wyjaśnione zostały wszystkie okoliczności sprawy dotyczące stanu zdrowia odwołującej. Opinię biegłych sądowych prawidłowo doręczono stronom, a zarzuty ostatecznie nie podważyły zawartych w niej konkluzji. Skoro zatem po przeprowadzeniu postępowania dowodowego sprawa była dostatecznie wyjaśniona, a żadna ze stron w pierwszym piśmie procesowym nie złożyła wniosku o przeprowadzenie rozprawy, Sąd wydał wyrok na posiedzeniu niejawnym.

Przechodząc do meritum Sąd Okręgowy podał, że zgodnie z treścią art. 12 ust. 1, 2 i 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, niezdolną do pracy w rozumieniu ustawy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu, a częściowo niezdolną do pracy jest osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji.

W myśl art. 13 ust. 1 ustawy przy ocenie stopnia i przewidywanego okresu niezdolności do pracy oraz rokowania co do odzyskania zdolności do pracy uwzględnia się:

1) stopień naruszenia sprawności organizmu oraz możliwości przywrócenia niezbędnej sprawności w drodze leczenia i rehabilitacji;

2) możliwość wykonywania dotychczasowej pracy lub podjęcia innej pracy oraz celowość przekwalifikowania zawodowego, biorąc pod uwagę rodzaj i charakter dotychczas wykonywanej pracy, poziom wykształcenia, wiek i predyspozycje psychofizyczne.

Zgodnie z art. 57 ust. 1 ustawy renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który spełnił łącznie następujące warunki:

1) jest niezdolny do pracy;

2) ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy;

3) niezdolność do pracy powstała w okresach, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1 i 2, pkt 3 lit. b, pkt 4, 6, 7 i 9, ust. 2 pkt 1, 3-8 i 9 lit. a, pkt 10 lit. a, pkt 11-12, 13 lit. a, pkt 14 lit. a i pkt 15-17 oraz art. 7 pkt 1-3, 5 lit. a, pkt 6 i 12, albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów.

Przepisu ust. 1 pkt 3 nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy ( art. 57 ust. 1 ustawy).

W myśl art. 59 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy osobie, która spełniła warunki określone
w art. 57, przysługuje: renta stała – jeżeli niezdolność do pracy jest trwała albo renta okresowa - jeżeli niezdolność do pracy jest okresowa.

Sąd Okręgowy podkreślił, że w niniejszej sprawie bezsporne pozostawało, iż odwołująca pobierała zasiłek chorobowy do dnia 1 kwietnia 2021 r. oraz że w ostatnim dziesięcioleciu przed zgłoszeniem wniosku o rentę udowodniła wymagany przepisami 5 – letni staż pracy. Rzeczą sądu pozostawało zatem ustalenie, czy odwołująca po 1 kwietnia 2021 r. była nadal niezdolna do pracy zarobkowej – czy miała naruszoną sprawność organizmu w stopniu powodującym całkowitą lub częściową utratę zdolności do pracy i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu (czy była całkowicie niezdolna do pracy) lub też czy z powodu schorzeń organizmu w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji a jeżeli tak to na jaki okres.

Odnośnie przesłanki niezdolności do pracy Sąd I instancji zaznaczył, iż wszelkie ustalenia Sądu mogą nastąpić wyłącznie w oparciu o opinię sporządzoną przez biegłych, która nie może być zastępowana innymi dowodami, np. zeznaniami świadków, dowodem z oględzin. Dowód z opinii lekarskiej w tej kategorii spraw jest więc dowodem koronnym, analizującym i sumującym przeciwstawne oceny prezentowane przez strony („Dowód z opinii lekarza biegłego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych” SSN Beata Gudowska, Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych 2001 r., nr 6, s. 8-12).

Sąd Okręgowy zaakcentował, że zebrany w sprawie materiał dowodowy pozwolił ustalić, iż K. S. jest zdolna do pracy.

Następnie Sąd I instancji podkreślił, iż w postępowaniu przed organem rentowym istotne jest przedstawienie wszelkich okoliczności wiążących się z warunkami stawianymi przez ustawę dla przyznania określonego świadczenia, albowiem w sprawach z tego zakresu, sąd nie rozstrzyga o zasadności wniosku, lecz o prawidłowości zaskarżonej decyzji. W dalszej części uzasadnienia Sąd Okręgowy przytoczył liczne orzecznictwo sądów.

Sąd Okręgowy podał, że niezdolność do pracy, jako przesłanka prawa do świadczeń, jest ściśle związana ze zdrowiem ubezpieczonej oraz jest stanem, który może ulegać zmianom. Zmienność stanu niezdolności do pracy jako przesłanki ubezpieczenia rentowego odpowiadają przepisy prawa materialnego, które wprowadzają zasady aktualizowania decyzji ustalającej prawo do świadczeń w relacji do stanu faktycznego. Innymi słowy, jeśli po wydaniu zaskarżonej decyzji stan zdrowia odwołującej uległ pogorszeniu lub zostały zdiagnozowane inne schorzenia, które obiektywnie uniemożliwiają wykonywanie pracy, odwołująca jest uprawniona do złożenia „nowego” wniosku o przyznanie prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy.

Reasumując Sąd I instancji podał, że w niniejszej sprawie opinia biegłych sądowych była stanowcza i przekonująca, a wszelkie wątpliwości dotyczące oceny stanu zdrowia odwołującej zostały przez biegłych wyjaśnione. Nadto zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 13 października 1987 r., II URN 228/87, PiZA (...), Sąd miał na względzie, iż przy ocenie biegłych sądowych sąd nie może zająć stanowiska odmiennego, niż wyrażone w wydanej opinii, na podstawie własnej oceny stanu faktycznego. Ostatecznie Sąd I instancji uznał, że K. S. jest zdolna do wykonywania pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji. W tym zakresie postępowanie dowodowe przed Sądem dało identyczne rezultaty jak wyniki postępowania przeprowadzonego przed pozwanym organem rentowym.

W tej sytuacji Sąd Okręgowy na podstawie art. 477 ¹⁴ §1 k.p.c. i powołanych przepisów prawa materialnego, oddalił odwołanie jako bezzasadne.

Apelację od powyższego wyroku wywiodła odwołująca K. S. zaskarżając go w całości. Odwołująca zarzuciła, że Sąd Okręgowy pominął dowód z jej przesłuchania w charakterze strony oraz że błędnie ocenił materiał dowodowy zgromadzony w sprawie, uznając ją za osobą zdolną do wykonywania pracy, tymczasem stan zdrowia odwołującej ciągle się pogarsza i nie rokuje ona uzyskania zdolności do pracy zgodnie z poziomem posiadanych kwalifikacji.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja była uzasadniona o tyle, że skutkowała koniecznością uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.

Zgodnie z art. 378 § 1 k.p.c. sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach apelacji; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania. Nieważność postępowania zachodzi zaś między innymi wtedy, gdy strona została pozbawiona możności obrony swych praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.).

W ocenie Sądu Apelacyjnego w niniejszej sprawie niezależnie od pozostałych zarzutów podniesionych w apelacji zachodziły przesłanki do uznania nieważności postępowania w zakresie czynności podjętych w postępowaniu przez Sąd I instancji po 6 lipca 2022 r.

Sąd Odwoławczy zwraca uwagę, że odwołująca K. S. w dniu 31 grudnia 2021r. złożyła wniosek o ustanowienie dla niej pełnomocnika procesowego z urzędu (k. 15 akt). Wniosek ten nie został przez Sąd I instancji rozpoznany. Tymczasem orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazuje, że nierozpoznanie wniosku o przyznanie pełnomocnika z urzędu może prowadzić do nieważności postępowania (por.m.in. uzasadnienie postanowienia z dnia 25 kwietnia 2007 r. IV CSK 18/2007, orzeczenie z dnia 16 lutego 1961 r. 4 Cr 251/60 niepubl.). Również zgodnie ze stanowiskiem wyrażonym w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, z prawa do rzetelnego procesu wynika, iż wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu winien być rozpoznany bez zbędnej zwłoki, a także bez podejmowania dalszych definitywnych w skutkach dla stron czynności procesowych, a w szczególności przed wydaniem merytorycznego rozstrzygnięcia w sprawie (wyrok z dnia 3 lipca 2012 r. Sprawa 28095/08 S. przeciwko Polsce; wyrok z dnia 22 marca 2007 r. Sprawa 8932/05 S. przeciwko Polsce; wyrok z dnia 22 marca 2007 r. Sprawa 59519/00 S. przeciwko Polsce).

Z kolei pozbawienie strony możności ochrony swych praw, przewidziane w art. 379 pkt 5 k.p.c. jako przyczyna nieważności postępowania, jest - jak zgodnie przyjmuje się w orzecznictwie i piśmiennictwie - pojęciem elastycznym, ujmującym przesłankę zawsze ocenianą w kontekście konkretnych okoliczności sprawy.

„Obrona praw” w postępowaniu cywilnym obejmuje możliwość korzystania z uprawnień procesowych przysługujących stronie. Należy do nich prawo ubiegania się o ustanowienie adwokata (radcy prawnego); w wypadku jego ustanowienia - które następuje wtedy, gdy sąd uzna udział adwokata w sprawie za potrzebny (art. 117 § 4 k.p.c.) - konieczne jest stosowanie przez sąd przepisów zapewniających realizację prawa do zastępstwa adwokackiego. Sąd Apelacyjny zwraca uwagę, że naruszenie uprawnień apelującej nastąpiło już na etapie ubiegania się przez nią o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, bowiem do wydania orzeczenia przez Sąd I instancji doszło bez rozpoznania, a więc z pominięciem tego wniosku (z dnia 31 grudnia 2021r.).

Wniosek o ustanowienie pełnomocnika zawodowego musi być rozpoznany bez zwłoki, przed podjęciem jakichkolwiek czynności procesowych, a szczególnie - przed wydaniem merytorycznego rozstrzygnięcia. W przeciwnym razie może dojść do ograniczenia możności obrony praw strony (tak pod rządem d.k.p.c. w orzeczeniu z dnia 16 lutego 1961 r., 4 Cr 251/60) lub do ich pozbawienia.

W okolicznościach niniejszej sprawy, odwołująca pismem złożonym w Sądzie Okręgowym w dniu 31 grudnia 2021 r. wniosła o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Sąd I instancji nie rozpoznał jednak jej wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Co prawda zarządzeniem z dnia 6 lipca 2022 r. doręczono odwołującej odpis opinii biegłych i zobowiązano ją do ustosunkowania się do opinii biegłych, to jednak nadal nie rozpoznano wcześniej złożonego wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu (a tym samym pozbawiono odwołującą możliwości obrony swych praw). Następnie Sąd Okręgowy zamknął rozprawę i wydał wyrok niekorzystny dla odwołującej wyrok.

W ocenie Sądu Apelacyjnego z prawa do rzetelnego procesu wynika, iż wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu winien być rozpoznany bez zbędnej zwłoki, a także bez podejmowania dalszych definitywnych w skutkach dla stron czynności procesowych, a w szczególności przed wydaniem merytorycznego rozstrzygnięcia w sprawie.

Mając na uwadze powyższe Sąd Apelacyjny uznał, że zaskarżony wyrok został wydany w warunkach nieważności postępowania (strona została pozbawiona możności obrony swych praw zgodnie z art. 379 pkt 5 k.p.c.), co skutkowało koniecznością jego uchylenia, zniesienia postępowania przed Sądem I instancji poczynając od dnia 6 lipca 2022 r. i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji.

Powyższe czyniło przedwczesnym ustosunkowywanie się przez Sąd Odwoławczy do pozostałych zarzutów apelacji odnoszących się do naruszenia prawa materialnego.

Stwierdzona nieważność postępowania będzie wymagała bowiem od Sądu Okręgowego rozpoznania wniosku odwołującej z dnia 31 grudnia 2021 r. (k. 15) o ustanowienie pełnomocnika z urzędu i w zależności od podjętej czynności przeprowadzenia dalszego toku postępowania w tym ponownego doręczenia pełnomocnikowi odwołującej (w razie ustanowienia takiego pełnomocnika) odpisu opinii biegłych celem ustosunkowania się.

W konsekwencji, na mocy art. 386 § 2 k.p.c., Sąd Apelacyjny uchylił zaskarżony wyrok, znosząc postępowanie od dnia 6 lipca 2022 r.

sędzia Marta Sawińska