Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 14 sierpnia 2014 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie VI Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący - Sędzia SA – Ksenia Sobolewska – Filcek (spr.)

Sędzia SA – Ewa Stefańska

Sędzia SO (del.) – Małgorzata Borkowska

Protokolant: – st.sekr.sąd. Ewelina Murawska

po rozpoznaniu w dniu 7 sierpnia 2014 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Skarbu Państwa

przeciwko (...) S.A. w W.

o stwierdzenie obowiązku złożenia oświadczenia woli, ewentualnie o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy i o zapłatę

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 25 lipca 2013 r.sygn. akt IV C 316/11

I prostuje zaskarżony wyrok w ten sposób, że w jego komparycji w miejsce: „o nakazanie złożenia oświadczenia woli, zapłatę” wpisuje: „o stwierdzenie obowiązku złożenia oświadczenia woli, ewentualnie o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy i o zapłatę”;

II oddala apelację;

III zasądza od Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Skarbu Państwa na rzecz (...) S.A. w W. kwotę 5 400 zł (pięć tysięcy czterysta złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Sygn. Akt VI ACa 1678/13

UZASADNIENIE

Pozwem z dnia 4 lipca 2011r., ostatecznie sprecyzowanym pismem z dnia 24 lipca 2013r., złożonym na rozprawie w dniu 25 lipca 2013r. powód – Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Skarbu Państwa domagał się:

1)  na podstawie art. 64 k.c., art. 1047 § 1 k.p.c. w związku z Artykułem V ust. 10 Umowy Sprzedaży Akcji Zakładów (...) Spółka Akcyjna z dnia 1 września 1997r., nr (...), a także Preambuły i § 1 Umowy z dnia 31 maja 2002r. o przejęcie długu, zawartej pomiędzy Zakładami (...) Spółka Akcyjna, a (...) S.A. w W., stwierdzenia obowiązku złożenia przez pozwaną (...) S.A. w W. oświadczenia woli o następującej treści:

„Na podstawie Artykułu V ust. 10 Umowy Sprzedaży Akcji Zakładów (...) S.A. z siedzibą w O. (obecnie Zakłady (...) S.A. z siedzibą w O.) z dnia l września 1997r., a także Preambuły oraz § l Umowy o przejęcie długu z dnia 31 maja 2002r., zawartej pomiędzy Zakładami (...) Spółka Akcyjna, a (...) S.A. w W., wskutek oferty oraz wezwania Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Skarbu Państwa z dnia 18 grudnia 2009 r., kupuję od Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Skarbu Państwa 261.961 (dwieście sześćdziesiąt jeden tysięcy dziewięćset sześćdziesiąt jeden) akcji Zakładów (...) S.A. z siedzibą w O. o wartości nominalnej 10 zł każda, stanowiących łącznie 8,35% kapitału zakładowego Zakładów (...) S.A,. za cenę za jedną akcję równą 6,07 zł powiększoną według stopy oprocentowania kredytu redyskontowego Narodowego Banku Polskiego, obowiązującej od dnia podpisania Umowy (l września 1997r.) do dnia zakupu akcji, tj. za łączną cenę 6.045.732,85 zł (sześć milionów czterdzieści pięć tysięcy siedemset trzydzieści dwa złote osiemdziesiąt pięć groszy,) płatną w dniach poszczególnych transz na rachunek wskazany przez Ministra Skarbu Państwa, w czterech transzach, w terminach sześciomiesięcznych, tj.:

- w dniu 4 lipca 2010 r. pierwsza transza stanowiąca pakiet 65.491 akcji za cenę 1.467.594,66 zł,

- w dniu 4 stycznia 2011 r. druga transza stanowiąca pakiet 65.490 akcji za cenę 1.495.315,40 zł,

- w dniu 4 lipca 2011r. trzecia transza stanowiąca 65.490 akcji za cenę 1.524.124,07 zł,

- w dniu 4 stycznia 2012r. czwarta transza stanowiąca pakiet 65.490 akcji za cenę 1.558.698,72 zł”

oraz wniósł o stwierdzenie, że prawomocny wyrok zastępuje umowę;

ewentualnie:

2) stwierdzenia na podstawie art. 64. k.c., art. 1047 § l k.p.c. w związku z Artykułem V ust. 10 Umowy Sprzedaży Akcji Zakładów (...) Spółka Akcyjna z dnia l września 1997 r., nr (...), Preambułą i § l Umowy z dnia 31 maja 2002r. o przejęcie długu, zawartej pomiędzy Zakładami (...) Spółka Akcyjna, a (...) S.A. w W. oraz wskutek oferty oraz wezwania Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Skarbu Państwa z dnia 18 grudnia 2009r., obowiązku zawarcia przez (...) S.A. w W., jako Kupujący, ze Skarbem Państwa reprezentowanym przez Ministra Skarbu Państwa, jako Sprzedającym, Umowy Sprzedaży Pozostałych Akcji, na podstawie której Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Skarbu Państwa sprzedaje, a (...) S.A. w W. kupuje 261.961 akcji Zakładów (...) S.A. z siedzibą w O., o wartości nominalnej 10 zł każda, stanowiących łącznie 8,35% kapitału zakładowego Zakładów (...) S.A. za cenę za jedną akcję równą 6,07 zł, powiększoną według stopy oprocentowania kredytu redyskontowego Narodowego Banku Polskiego, obowiązującej od dnia podpisania Umowy (l września 1997r.) do dnia zakupu akcji, tj. za łączną cenę 6.045.732,85 zł płatną w dniach poszczególnych transz na rachunek wskazany przez Ministra Skarbu Państwa, w czterech transzach, w terminach sześciomiesięcznych, tj.:

- w dniu 4 lipca 2010r. - pierwsza transza stanowiąca pakiet 65.491 akcji za cenę 1.467.594,66 zł,

- w dniu 4 stycznia 2011r. - druga transza stanowiąca pakiet 65.490 akcji za cenę 1.495.315,40 zł,

- w dniu 4 lipca 2011r. - trzecia transza stanowiąca 65.490 akcji za cenę 1.524.124,07 zł,

- w dniu 4 stycznia 2012r. - czwarta transza stanowiąca pakiet 65.490 akcji za cenę 1.558.698,72 zł.

Ponadto powód wniósł o zasądzenie od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Skarbu Państwa kwoty 6.045.732,85 zł wraz z ustawowymi odsetkami liczonymi:

- od kwoty 1.467.594,66 zł od dnia 5 lipca 2010r. do dnia zapłaty;

- od kwoty 1.495.315,40 zł od dnia 5 stycznia 2011r. do dnia zapłaty;

- od kwoty 1.524.124,07 zł od dnia 5 lipca 2011r. do dnia zapłaty;

- od kwoty 1.558.698,72 zł od dnia 5 stycznia 2012r. do dnia zapłaty

oraz o zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów postępowania według norm przepisanych.

Pozwany – (...) S.A. w W. wnosił o oddalenie powództwa oraz zasądzenie od powoda na jego rzecz kosztów procesu.

Wyrokiem z dnia 25 lipca 2013r. Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił powództwo oraz obciążył powoda kosztami procesu.

Powyższe rozstrzygnięcie Sąd Okręgowy oparł na następujących ustaleniach faktycznych:

W dniu 1 września 1997r. w O. została zawarta między Skarbem Państwa reprezentowanym przez Ministra Skarbu Państwa, a Narodowym Funduszem Inwestycyjnym (...) S.A. w W. oraz Zakładami (...) S.A. w M. umowa sprzedaży akcji spółki Zakłady (...) S.A., na mocy której (...) S.A. oraz Zakłady (...) S.A. kupiły od Skarbu Państwa 742.500 akcji zwykłych imiennych Zakładów (...) S.A. serii (...) o numerach od (...) do (...), o wartości nominalnej 10 zł każda, stanowiących 55% kapitału akcyjnego Zakładów (...) S.A., przy czym (...) S.A. nabył prawo własności 445.500 sztuk akcji stanowiących 33% kapitału akcyjnego, a Zakłady (...) S.A. 297.000 sztuk akcji stanowiących 22% kapitału akcyjnego, za łączną cenę 4.506.975,00 zł, tj. za 6,07 zł za jedną akcję.

Zgodnie z art. V ust. 10 umowy, zatytułowanym „Nabycie pozostałych akcji”, kupujący zobowiązali się, iż w przypadku zaoferowania im do sprzedaży przez Sprzedającego akcji Spółki:

a)  które są przeznaczone do nieodpłatnego nabycia, zgodnie z art. 36 ustawy o komercjalizacji, a które nie zostały nabyte przez uprawnione osoby,

b)  które zostały zatrzymane przez Skarb Państwa w formie Rezerw na Cele Reprywatyzacji, a nie zostały wykorzystane zgodnie z przeznaczeniem,

c)  które są przeznaczone na zasilenie systemu ubezpieczeń społecznych zgodnie z art. 56 ustawy o komercjalizacji, a które nie zostały na ten cel wykorzystane,

będą sukcesywnie nabywać te akcje od Skarbu Państwa, w terminach sześciomiesięcznych od dnia wezwania ich przez Skarb Państwa do zawarcia nowej umowy sprzedaży akcji, przy czym cena sprzedaży jednej akcji równa będzie Cenie Jednej Akcji powiększonej według stopy oprocentowania kredytu redyskontowego NBP, obowiązującej od dnia podpisana umowy do dnia zakupu akcji.

Zgodnie z art. I umowy:

- przez pojęcie „Rezerwy na Cele Reprywatyzacji” rozumiano akcje Spółki, które zostały zatrzymane na rzecz Skarbu Państwa w formie rezerwy zgodnie z uchwałą Nr (...) Rady Ministrów z dnia 4 października 1994r. w sprawie utworzenia rezerw Skarbu Państwa na cele reprywatyzacji;

- przez pojęcie „Łączna Cena Sprzedaży” rozumiano cenę sprzedaży akcji uzgodnioną w umowie należną Sprzedającemu z tytułu sprzedaży Kupującym akcji spółki;

- przez pojęcie „Cena Jednej Akcji” rozumiano cenę akcji spółki wynikającą z podziału Łącznej Ceny Sprzedaży przez ilość akcji sprzedanych Kupującemu.

Na podstawie umowy sprzedaży akcji z dnia 27 lipca 1999r. (...) S.A. zbył posiadany przez siebie pakiet 855.850 akcji serii (...) Zakładów (...) S.A., stanowiących 33% kapitału akcyjnego Spółki, na rzecz Zakładów (...) S.A. w M. (nowa firma Zakładów (...) S.A.), które w wyniku tej czynności stały się posiadaczem 76,58% akcji Zakładów (...) S.A.

W dniu 31 maja 2002r. pomiędzy Zakładami (...) S.A. w M., jako „Dłużnikiem”, a (...) S.A. w W., jako „Przejmującym Dług”, została zawarta umowa o przejęcie długu, na mocy której Przejmujący Dług zobowiązał się do przejęcia od Dłużnika wszystkich jego zobowiązań wobec Skarbu Państwa, określonych w treści art. V ust. 10 Umowy Sprzedaży Akcji z dnia 1 września 1997r., przy czym Przejmujący Dług przyznał, że treść zobowiązań Dłużnika jest mu znana, a Minister Skarbu Państwa wyraził zgodę na przejęci długu.

Następnie (...) S.A. zbyła posiadany pakiet akcji Zakładów (...) S.A. (obecnie Zakłady (...) S.A.) na rzecz (...) S.A. Nie dokonała jednak cesji zobowiązań wobec Skarbu Państwa, wynikających z art. V ust. 10 umowy z dnia 1 września 1997r.

Strony prowadziły pertraktacje w zakresie nabycia przez pozwanego od powoda akcji, o których mowa w art. V ust. 10 umowy z dnia 1 września 1997r. Jednak wobec sporu co do zasad wyliczenia ceny za jedną akcję, nie doszło do konsensusu.

W uzasadnieniu swojego żądania powód stwierdził, że pozwana Spółka nie wywiązała się z zobowiązania umownego oraz, że upłynął termin zapłaty wszystkich transz, w których Spółka miała zgodnie z umową i ofertą Skarbu Państwa z dnia 18 grudnia 2009r. nabyć akcje Zakładów (...) S.A. Konieczne stało się więc wystąpienie z żądaniem złożenia oświadczenia woli, które zastąpiłoby jej oświadczenie zgodnie z art. 64 k.c. i art. 1047 § 1 k.p.c., ewentualnie z żądaniem stwierdzenia obowiązku zawarcia umowy oraz zasądzenia należności z uwzględnieniem wszystkich okresów, w których akcje miały być nabywane. Przy czym strony umowy z 1 września 1997r. określiły jedynie (sześciomiesięczne) odstępy czasowe pomiędzy poszczególnymi transzami zbycia akcji pozostawiając określenie liczby transz do dyspozycji powoda w składanej ofercie sprzedaży. Zdaniem powoda pozwany uznał co do zasady roszczenie Skarbu Państwa w piśmie z 14 listopada 2008r. oraz w dalszych pismach oraz uznawał się za związanego postanowieniami umowy z 1 września 1997r., w tym jej art. V ust. 10 i gotów był je wypełnić. Jego obecne stanowisko jest więc sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Powód wywiódł też, że sporne postanowienie umowy mieści się w zasadzie swobody umów (art. 353 ^{( 1)} k.c.) i ma charakter umowy opcji. Odwołał się również do instytucji oferty i odpowiedzi na ofertę.

Pozwany wyjaśnił, że choć w dniu 14 listopada 2008r. zaproponował Skarbowi Państwa wykup pozostałych akcji Zakładów (...) S.A. w sześciu transzach, strony ostatecznie nie doszły do porozumienia co do sposobu ustalenia ceny. Równocześnie pozwany zarzucił nieważność postanowienia art. V ust. 10 Umowy Sprzedaży (...) Spółka Akcyjna z dnia l września 1997 r., nr (...) z uwagi na sprzeczność z art. 58 § 1 w zw. z art. 389 k.c., wynikającą z braku określenia istotnych postanowień umowy przyrzeczonej oraz terminu jej zawarcia, a także z uwagi na sprzeczność z art. 58 § 2 k.c. wynikającą z wykreowania bezterminowego zobowiązania jednej ze stron do wykupu nieokreślonej liczby akcji za cenę, która nie musi odpowiadać ich realnej wartości, co uzasadnia zarzut nierównego traktowania stron i dążenia do bezpodstawnego wzbogacenia wierzyciela względem dłużnika.

W ocenie Sądu Okręgowego powództwo Skarbu Państwa nie zasługiwało na uwzględnienie, albowiem analiza postanowienia zawartego w art. V ust. 10 umowy z dnia 1 września 1997r. prowadzi do konkluzji, że strony w sposób niedostatecznie jasny, konkretny i stabilny wskazały podstawy zawarcia w przyszłości umowy przyrzeczonej. Nie określiły też terminu jej zawarcia. Powyższe skutkuje zaś nieważnością spornego postanowienia umowy w świetle art. 58 § 1 w zw. z art. 58 § 3 k.c. i z art. 389 k.c. Przy umowie przedwstępnej kupna-sprzedaży najważniejszym elementem przedmiotowo istotnym jest bowiem dokładne, niebudzące wątpliwości stron, określenie przedmiotu umowy. Tylko takie, jednoznaczne, określenie przedmiotu umowy, oprócz dochowania formy wymaganej, od której zależy ważność umowy przyrzeczonej, pozwala na dochodzenie przez uprawnionego jej zawarcia i umożliwia sądowi, w przypadku sporu, ustalenie treści umowy definitywnej – poprzez jej uzupełnienie przepisami dyspozytywnymi, zwyczajami, okolicznościami konkretnego przypadku. W niniejszej sprawie zaś strony nie dochowały powyższych przesłanek. Przy najbardziej liberalnym podejściu do określenia przez strony terminu zawarcia umowy przyrzeczonej oraz przy tak sformułowanych postanowieniach umownych nie jest bowiem możliwe określenie, ani essentialia negotii, ani terminu, w którym strony powinny zawrzeć umowę przyrzeczoną, nawet w sposób pośredni, w drodze wykładni aktów prawnych, do których odnoszą się postanowienia art. V ust. 10 przedmiotowej umowy.

Zdaniem Sądu Okręgowego choć art. V ust. 10 umowy wymienia trzy kategorie akcji, które mogłyby zostać nabyte, katalog akcji przeznaczonych do sprzedaży zależny jest jedynie od woli powoda. Z zapisów tych w żaden sposób nie można też wywnioskować w sposób pewny ilości akcji, które miałyby zostać zakupione przez pozwanego. Nie wynika to także, nawet w sposób pośredni, z treści, ani z wykładni, przepisów regulujących zasady nabycia spornych akcji (art. 36, 38 i 56 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji; rozporządzenie Ministra Skarbu Państwa z 3 kwietnia 1997r. w sprawie szczególnych zasad podziału uprawnionych na grupy, ustalania liczby akcji przypadających na każdą z tych grup oraz trybu nabywania akcji przez uprawnionych pracowników; uchwała nr (...) Rady Ministrów z 4 października 1993r. w sprawie utworzenia rezerw mienia Skarbu Państwa na cele reprywatyzacji). Nie wyznaczają też terminu zawarcia umowy przyrzeczonej zastrzeżenia określające moment zawarcia umowy poprzez wskazanie przyszłego zdarzenia, którego zaistnienie uzależnione jest od innych, niepewnych, zdarzeń, zwłaszcza od działania samych stron lub osób trzecich. Tymczasem art. 36 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996r. o komercjalizacji i prywatyzacji oraz rozporządzenie Ministra Skarbu określały harmonogram działań związanych z nieodpłatnym uzyskaniem akcji spółki poprzez kolejne zdarzenia liczone jednocześnie od dwóch początkowych dat nie powiązanych ze sobą w sposób ścisły, tj. od daty przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego w spółkę oraz od daty zbycia pierwszych akcji. Następnie od daty przekształcenia przedsiębiorstwa w spółkę obliczano terminy zakończenia okresu składania oświadczeń o zamiarze nabycia akcji, udostępnienia list uprawnionych oraz składania reklamacji w stosunku do list. Od daty zbycia pierwszych akcji obliczano natomiast terminy powstania prawa do nieodpłatnego nabycia akcji i wygaśnięcia prawa do nieodpłatnego nabycia akcji. W ocenie Sądu Okręgowego, w sprawie niniejszej, w momencie podpisywania umowy prywatyzacyjnej nie było więc możliwe wskazanie daty końcowej, a więc ustalenie daty sprzedaży reszty akcji. Dopiero po udostępnieniu akcji pracownikom i zakończeniu tego procesu można było określić termin nabycia akcji serii (...), a co do akcji serii (...) musiałaby być podjęta decyzja Rządu lub przynajmniej Ministra Skarbu Państwa. Ponadto terminy odnośnie celów reprywatyzacyjnych i ubezpieczeń społecznych nie były wówczas jasno zdefiniowane i miała dopiero nastąpić nowelizacja prawa w tym zakresie.

Sąd Okręgowy stwierdził, że również z zeznań przesłuchanych w sprawie świadków (pracowników Ministerstwa) wynika, że w momencie podpisywania umowy nie było możliwe ustanowienie daty końcowej, a więc daty sprzedaży reszty akcji, ani nie dało się zdefiniować puli akcji, która pozostanie do objęcia przez kupującego, gdyż nie było możliwe określenie tego, co zostanie po ich objęciu przez pracowników. To mogło zostać bowiem ustalone dopiero w przyszłości. Liczby akcji, które pozwany zobowiązał się nabyć, nie da się więc określić, co wiąże się z niemożnością ustalenia faktycznego przedmiotu przyszłej umowy przyrzeczonej i tym samym stwarza stan niepewności dla dłużnika, który nie wie w jakim zakresie zobowiązany będzie zrealizować określone świadczenie.

W ocenie Sądu Okręgowego powództwo nie mogło być uwzględnione również przy przyjęciu, że postanowienie art. V ust. 10 umowy realizuje zasadę swobody umów (art. 353 ¹ k.c.). Umowa przedwstępna jest bowiem w prawie polskim jedyną instytucją, która nakłada na strony obowiązek zawarcia w przyszłości umowy, którego wykonania można dochodzić – pod warunkiem zachowania wymaganych ustawą przesłanek – na drodze sądowej. Potraktowanie więc art. V ust. 10 umowy jako postanowienia sformułowanego w ramach swobody kontraktowej stron, a nie umowy przedwstępnej i tak nie stwarzałoby obowiązku zawarcia przez strony umowy przyrzeczonej.

Zdaniem Sądu Okręgowego nie może również odnieść takiego skutku powoływanie się przez powoda na prawo opcji. Opcja (prawo opcji) nie jest w polskim prawie uregulowana, choć w praktyce występuje w różnych postaciach. W obrocie papierami wartościowymi, gdzie zalicza się ją do tzw. instrumentów pochodnych, opcja powstaje w drodze umowy, w której jedna strona zobowiązuje się za wynagrodzeniem do zawarcia w przyszłości umowy sprzedaży określonego papieru wartościowego lub towaru po ustalonej cenie. W rzeczywistości jednak zastrzeżenia opcyjne są najczęściej umowami przedwstępnymi czy też zobowiązaniami do przeniesienia własności rzeczy lub prawa. Zatem również uznanie art. V ust. 10 umowy z dnia 1 września 1997r. za zastrzeżenie o charakterze opcji nie daje podstaw do wywiedzenia obowiązku złożenia przez stronę pozwaną żądanego oświadczenia woli. Tylko bowiem zastrzeżenie opcyjne spełniające jednocześnie wymogi z art. 389 k.c. mogłoby prowadzić do odmiennej konkluzji.

Niedochowanie przez strony przesłanek z art. 389 k.c. prowadzi zdaniem Sądu Okręgowego do konkluzji, że postanowienie z art. V ust. 10 umowy z dnia 1 września 1997 r. jest nieważne. Uwzględnienie zaś przez sąd nieważności postanowienia umownego zawartego w art. V ust. 10 umowy z dnia 1 września 1997r. zadecydowało o braku konieczności prowadzenia dalszego postępowania dowodowego w przedmiotowej sprawie, a dotyczącego wyliczenia spornej wartości akcji.

W ocenie Sądu Okręgowego umowa sprzedaży akcji zawarta w dniu 1 września 1997r. pozostaje jednak w mocy w pozostałym zakresie, albowiem z okoliczności sprawy wynika, że byłaby zawarta również bez nieważnego postanowienia. Mając na uwadze treść art. 65 k.c. oraz zgromadzony materiał dowodowy Sąd Okręgowy stwierdził, iż intencją Skarbu Państwa było jedynie to, żeby po zakończeniu całego procesu prywatyzacji nie zostawał on z tzw. resztówkami oraz żeby nie musiał ogłaszać kolejnych publicznych zaproszeń do rokowań.

Odnosząc się natomiast do kwestii zasad współżycia społecznego w aspekcie „rozmów stron” co do kupna przedmiotowych akcji Sąd Okręgowy zauważył, iż art. 5 k.c. nie ma zastosowania w sprawach o ustalenie nieważności czynności prawnej na podstawie art. 58 § 1 k.c. ( vide m.in. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2002 r., sygn. akt II CKN 726/00 oraz z dnia 10 października 2002 r., sygn. akt V CK 379/02). Z punktu widzenia oceny prawnej spornego postanowienia zawartego w art. V ust. 10 umowy prawnie irrelewantne pozostaje zachowanie pozwanego co do ewentualnej chęci kupna akcji. Ponadto sprzeczność czynności prawnej z ustawą jest wystarczającą przesłanką do uznania jej nieważności i nie ma potrzeby dokonywania oceny nieważności czynności prawnej w aspekcie zasad współżycia społecznego, bowiem czynność sprzeczna z prawem nie może być zgodna z zasadami współżycia społecznego. Badaniu z punktu widzenia zgodności z zasadami współżycia społecznego należy zaś poddawać tylko czynności prawne uprzednio ocenione jako formalnie niesprzeczne z ustawą ( vide m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2000 r., sygn. akt IV CKN 170/00, LEX nr 52502). Nie ma bowiem potrzeby dokonywać oceny czynności prawnej w aspekcie zasad współżycia społecznego, jeżeli czynność taka byłaby nieważna z powodu sprzeczności z prawem (tak A. Janiak, Komentarz do art. 58 k.c., LEX 2012).

Odnosząc się natomiast do zawartego w pozwie żądania ewentualnego, Sąd Okręgowy zauważył, że istotą unormowania zawartego w art. 64 k.c. w zw. z art. 1047 § 1 k.p.c. jest fikcja złożenia oświadczenia woli z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia nakazującego jego złożenie. Wydane orzeczenie ma więc charakter konstytutywny. Żądanie przez powoda stwierdzenia obowiązku pozwanego złożenia oświadczenia woli oraz zapłaty stosownej sumy pieniężnej nie jest więc dopuszczalne. Dopiero brak realizacji przez stronę pozwaną prawomocnego orzeczenia i wynikającego z niego obowiązku umownego w postaci zapłaty ceny za akcje, uaktywniałoby po stronie powodowej możliwość wystąpienia na drogę sądową z powództwem o zapłatę.

W tym stanie rzeczy Sąd Okręgowy oddalił wniosek powoda o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego uznając, że nieważność postanowienia umownego art. V ust. 10 umowy z dnia 1 września 1997r. czyni bezprzedmiotowym badanie tego za jaką cenę pozwany winien nabyć przedmiotowe akcje. Ponadto Sąd Okręgowy w oparciu o art. 236 k.p.c. a contrario oddalił wniosek powoda o dopuszczenie dowodu z przesłuchania strony powodowej ze względu na brak jego sprecyzowania.

O kosztach postępowania sąd orzekł na podstawie art. 98 k.p.c., obciążając nimi stronę powodową jako stronę, która w całości przegrała sprawę.

W apelacji od powyższego wyroku powód – Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Skarbu Państwa, zaskarżając go w całości, wniósł o jego zmianę poprzez uwzględnienie powództwa w całości (w zakresie jednego z żądań pozwu zgłoszonych ewentualnie) oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa – Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje według norm przepisanych, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania. Ponadto, wobec oddalenia przez sąd I instancji wniosku dowodowego powoda, wniósł o dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego sądowego z zakresu ekonomii lub rachunkowości ze specjalnością wycena akcji, na okoliczność ustalenia ceny jednej akcji oraz wszystkich pozostałych do zbycia akcji z uwzględnieniem waloryzacji według stopy oprocentowania kredytu redyskontowanego Narodowego Banku Polskiego obowiązującej od dnia podpisania umowy z 1 września 1997r. do dnia zakupu akcji według czterech transz nabycia akcji wskazanych z pozwie i w piśmie procesowym z dnia 24 lipca 2013r.

W uzasadnieniu swoich żądań skarżący podniósł zarzuty naruszenia:

1.  art. 389 k.c. poprzez uznanie go za relewantny dla oceny ważności postanowienia art. V ust. 10 Umowy Sprzedaży Akcji Zakładów (...) S.A. z dnia 1 września 1997r.;

2.  art. 65 § 1 i § 2 k.c. w zw. z art. 353 ^{( 1)} k.c. poprzez nieuwzględnienie, że postanowienie art. V ust. 10 Umowy Sprzedaży Akcji Zakładów (...) S.A. z dnia 1 września 1997r. mieści się w zasadzie swobody umów i intencją stron nie było zawarcie umowy przedwstępnej;

3.  art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 58 § 3 k.c. w zw. z art. 389 k.c. poprzez stwierdzenie nieważności art. V ust. 10 Urnowy Sprzedaży Akcji (...) S.A. z dnia 1 września 1997r.;

4.  art. 353 ¹ k.c. w zw. z art. 389 k.c. poprzez uznanie, że umowa przedwstępna w prawie polskim jest jedyną instytucją, która nakłada na strony obowiązek zawarcia w przyszłości umowy, którego wykonania można dochodzić na drodze sądowej;

5.  art. 65 § 1 i § 2 k.c. w zw. z art. 353 ^{( 1)} k.c. oraz w zw. z art. 389 k.c. poprzez stwierdzenie, że nawet uznanie, że art. V ust. 10 Umowy Sprzedaży Akcji Zakładów (...) S.A. z dnia 1 września 1997r. stanowi umowę opcji, nie daje podstaw do uznania obowiązku złożenia przez stronę pozwaną konieczności złożenia stosownego oświadczenia woli, gdyż tylko zastrzeżenie opcyjne spełniające wymogi z art. 389 k.c. mogłoby prowadzić do odmiennej konkluzji, i w konsekwencji naruszenie:

6.  art. 64 k.c. oraz art. 1047 § 1 k.p.c., poprzez uznanie że pozwany nie ma obowiązku złożenia oświadczenia woli o treści wskazanej w pozwie, ewentualnie nie ma podstaw do stwierdzenie obowiązku zawarcia przez (...) Spółka Akcyjna z siedzibą w W. jako kupującym, ze Skarbem Państwa reprezentowanym przez Ministra Skarbu Państwa jako sprzedającym, Umowy Sprzedaży Pozostałych Akcji;

7. art. 227 k.p.c. w zw. z art. 278 § 1 k.p.c. poprzez oddalenie wniosku dowodowego powoda dotyczącego opinii biegłego sądowego;

8.  art. 328 § 2 k.p.c. poprzez brak wyjaśnienia podstawy faktycznej i prawnej oddalenia powództwa w części dotyczącej żądania ewentualnego.

Zdaniem skarżącego strony umowy z 1 września 1997r. musiały zdawać sobie sprawę, że ustalenie liczby akcji objętych art. V ust 10, jak również konkretnego terminu transakcji, nie jest możliwe. Zatem ich intencją nie było zawarcie umowy przedwstępnej, a zawarcie umowy nienazwanej, zbliżonej do umowy opcji. Przy czym stronom wiadomy był przedmiot przyszłej umowy, jasno określony w art. V ust 1 pkt a, b i c., a także maksymalna liczba akcji i sposób wyliczenia ceny.

Pozwany (...) S.A. w W. wniósł o oddalenie apelacji.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja powoda – Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Skarbu Państwa nie zasługuje na uwzględnienie.

W pierwszym rzędzie Sąd Apelacyjny zważył, że ustalony przez Sąd Okręgowy stan faktyczny nie jest sporny pomiędzy stronami i znajduje pełne oparcie w zebranym w sprawie materiale dowodowym. Ustalenia te Sąd Apelacyjny podziela i przyjmuje za własne. Nie jest także uzasadniony wniosek skarżącego o uzupełnienie postępowania dowodowego celem ustalenia ceny przedmiotu umowy przyrzeczonej w sytuacji, gdy powództwo podlegało oddaleniu z uwagi na nieważność umowy przedwstępnej.

Jak trafnie uznał Sąd Okręgowy, kluczowym dla oceny żądań powoda jest dokonanie kwalifikacji prawnej art. V ust 10 umowy z 1 września 1997r. i odniesienie się do zarzutu jego nieważności (art. 58 § 1 k.c.) z uwagi na sprzeczność z art. 389 k.c. Powołany przez powoda art. 64 k.c. nie stanowi bowiem samoistnej podstawy roszczeń, które mogą znaleźć wyraz w powództwie. Orzeczenie, któremu przysługuje zawarty w art. 64 k.c. i znajdujący swój wyraz w art. 1047 k.p.c. przywilej egzekucyjny, musi być oparte na określonej normie prawa materialnego, która przewiduje skorelowany z uprawnieniem drugiej strony o charakterze roszczenia cywilnoprawnego obowiązek zobowiązanego złożenia oświadczenia woli (w rozumieniu prawnomaterialnym).

Należy przy tym przyznać rację skarżącemu, że obowiązek taki kreuje nie tylko umowa przedwstępna (art. 389-390 k.c.), lecz również inne czynności prawne (np. umowa obligacyjna zobowiązująca do dokonania czynności rozporządzającej – art. 156-158 k.c.; umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie; statut spółki; zapis testamentowy), a także ustawa (art. 145, 151, 231, 294, 295, 405, 753 k.c., ustawy pozakodeksowe np. ustawa o spółdzielniach mieszkaniowych). W sprawie niniejszej powód wywodzi jednak swoje roszczenie wobec pozwanego z zapisu art. V ust 10 umowy z 1 września 1997r., mocą którego kupujący zobowiązał się, iż w przypadku zaoferowania mu do sprzedaży akcji prywatyzowanej spółki:

a)  które są przeznaczone do nieodpłatnego nabycia, zgodnie z art. 36 ustawy o komercjalizacji, a które nie zostały nabyte przez uprawnione osoby,

b)  które zostały zatrzymane przez Skarb Państwa w formie Rezerw na Cele Reprywatyzacji a nie zostały wykorzystane zgodnie z przeznaczeniem,

c)  które są przeznaczone na zasilenie systemu ubezpieczeń społecznych zgodnie z art. 56 ustawy o komercjalizacji, a które nie zostały na ten cel wykorzystane,

będzie sukcesywnie nabywać te akcje od Skarbu Państwa, w terminach sześciomiesięcznych od dnia wezwania przez Skarb Państwa do zawarcia nowej umowy sprzedaży akcji, po odpowiednio ustalonej cenie. W ocenie Sądu Apelacyjnego Sąd Okręgowy trafnie przy tym uznał, że zobowiązanie powyższe odpowiada zobowiązaniu do zawarcia w przyszłości oznaczonej umowy, co wypełnia dyspozycję art. 389 k.c., który w brzmieniu aktualnym w dacie jego zaciągnięcia (1 września 1997r.) stanowił, że umowa, przez którą jedna ze stron lub obie zobowiązują się do zawarcia oznaczonej umowy (umowa przedwstępna), powinna określać istotne postanowienia umowy przyrzeczonej oraz termin, w ciągu którego ma być ona zawarta. Nie jest też sporne w sprawie niniejszej, że przyczyną, dla której strony skorzystały z takiego instrumentu prawnego była czasowa niemożność zawarcia umowy właściwej. Zamiarem ich było jednak zapewnienie zawarcia takiej umowy w przyszłości i przyznanie w tym zakresie zbywcy prawa wystąpienia z żądaniem wobec nabywcy.

Nie sposób zatem uznać za trafny zarzut naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 389 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie w stanie faktycznym niniejszej sprawy. Wprawdzie bowiem art. 353 ¹ k.c. daje uczestnikom obrotu cywilnego swobodę kształtowania treści umowy, zastrzega jednak jej ograniczenie przepisami o charakterze iuris cogentis. Granice swobody umów wyznacza także cel kształtowanego stosunku prawnego. Celem tym nie może być zaś obejście ustawy. Strony umowy doznają też ograniczenia poprzez naturę kształtowanego stosunku prawnego. W sytuacji więc istnienia określonego przepisu prawa, który jakiekolwiek zagadnienie odnoszące się do określonej umowy normuje w sposób imperatywny – wykluczona jest możliwość regulowania przez strony w sposób odmienny wynikających z umowy wzajemnych praw i obowiązków (patrz Agnieszka Rzetecka – Gil Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania – część ogólna. LEX/el, 2011. Komentarz do art. 353 ¹ k.c. Kodeksu cywilnego.).

Odnosząc powyższe rozważania do postawionej w apelacji tezy, jakoby z zapisów art. V ust 10 umowy 1 września 1997r. nie wynikało, aby strony chciały mu nadać cechy umowy przedwstępnej w rozumieniu art. 389 k.c. Sąd Apelacyjny zważył, że ciężar dowodu w tym zakresie spoczywał na powodzie (art. 6 k.c.), a zebrany w sprawie materiał dowodowy, w tym zeznania świadków, nie pozwala na przypisanie stronom przy zawieraniu umowy intencji innej, niż zapewnienie zawarcia w przyszłości umowy nabycia akcji prywatyzowanej spółki, pozostałych w zasobach powoda po zakończeniu procesu prywatyzacji, co wprost wypełnia znamiona umowy przedwstępnej. Chybione jest przy tym twierdzenie skarżącego, jakoby przypisanie stronom woli zawarcia takiej umowy było wykluczone z uwagi na świadomość ryzyka jej nieważności. Powód nie przedstawił bowiem dowodów na poparcie powyższej tezy, a w szczególności nie wykazał, by zawierając sporną umowę strony miały rzeczywiście świadomość ryzyka jej nieważności i obejmowały swą wolą nadanie jej postanowieniom innej treści – dążyły do zawarcia umowy innej, niż umowa przedwstępna. Wniosek taki nie wynika też z faktu akceptowania przez strony, do momentu rozpoczęcia niniejszego procesu, ważności i skuteczności spornego postanowienia umownego. Dążenie stron do zawarcia umowy przyrzeczonej nieważną umową przedwstępną nie sanuje bowiem nieważności umowy przedwstępnej. Chybiony jest więc zarzut naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 65 § 1 i § 2 k.c. w zw. z art. 353 ¹ k.c. poprzez nieuwzględnienie, że postanowienie art. V ust. 10 spornej umowy mieści się w zasadzie swobody umów i intencją stron nie miało być zawarcie umowy przedwstępnej. Okoliczność taka nie wynika z treści spornego postanowienia, ani nie została przez powoda udowodniona.

W ocenie Sądu Apelacyjnego Sąd Okręgowy trafnie też uznał, że dowody zgromadzone w sprawie nie usprawiedliwiają twierdzeń powoda, jakoby strony zawarły odmienną od umowy przedwstępnej umowę opcji. Odnosząc się do powyższej kwestii Sąd Apelacyjny zważył, że skarżący nie przedstawił w toku procesu przyjętej przez siebie definicji takiej umowy. Prezentował jedynie wywód dotyczący możliwości egzekwowania obowiązku złożenia oświadczenia woli w postaci oferty i odpowiedzi na ofertę. Tymczasem pojęcie umowy opcji nie jest w prawie polskim jasno zdefiniowane. Nazwa kojarzy się jednak z prawem wyboru jednej z kilku możliwości. Występujące w obrocie umowy oznaczone tą nazwą przez strony odwołują się najczęściej do mechanizmów istotnych dla umowy przedwstępnej lub oferty. Każdorazowo jednak decyzja w tym względzie pozostawiona jest stronom konstruującym umowę.

Przyjmuje się np, iż w przypadku oparcia zapisów „umowy opcji” na konstrukcji oferty, strony określają w umowie treść oferty i zasady (warunek lub termin) jej przyjęcia przez posiadacza opcji. Jeżeli jednak posiadacz opcji, po spełnieniu warunków lub upływie zastrzeżonego terminu, nie decyduje się na wykonanie opcji przez przyjęcie oferty złożonej przez drugą stronę, umowa opcji wygasa. W przypadku zaś konstruowania umowy opcji na bazie umowy przedwstępnej posiadaczowi opcji służy prawo żądania od drugiej strony zawarcia umowy przyrzeczonej.

Oczywistym jest jednak, że niezależnie od przypisanej umowie nazwy, o jej istocie przesądzają ustalone przez strony jej istotne warunki. W sprawie niniejszej zaś strony zastrzegły prawo powoda do zaoferowania pozwanemu akcji w przyszłości oraz obowiązek pozwanego ich nabycia w określonych terminach liczonych od dnia wezwania do zawarcia umowy, co odpowiada definicji umowy przedwstępnej.

Sąd Apelacyjny zważył ponadto, że również oferta w rozumieniu art. 66 k.c. powinna określać przedmiotowo istotne elementy proponowanej umowy. Bez ich określenia bowiem umowa ta nie może dojść do skutku. Skutek prawny oferty polega zaś na tym, że rodzi stan związania oferenta złożoną ofertą, co oznacza, że w czasie związania ofertą zawarcie umowy uzależnione jest wyłącznie od zachowania adresata. Przyjęcie przez niego oferty skutkuje zawarciem umowy, której oferta dotyczy. W rezultacie nie zachodzi potrzeba, ani możliwość, domagania się od oferenta złożenia dodatkowego oświadczenia woli w zakresie zawarcia umowy będącej przedmiotem oferty, ani tym bardziej – żądania stwierdzenia przez sąd obowiązku zawarcia takiej umowy. Zatem również przy przyjęciu (błędnej) koncepcji zawarcia przez strony umowy opcji opartej na konstrukcji oferty (niezależnie od tego, której ze stron) żądanie powoda podlegałoby oddaleniu. Umowa taka zostałaby zrealizowana w chwili przyjęcia oferty, co wyklucza uwzględnienie żądania zobowiązania drugiej strony do złożenia kolejnego, skutecznego prawnie, oświadczenia woli. Art. 66 k.c. nie rodzi też obowiązku przyjęcia oferty przez jej adresata, podlegającego przymusowej realizacji, o której mowa w art. 64 k.c.

W ocenie Sądu Apelacyjnego zapis art. V ust 10 spornej umowy nie spełnia jednak wymogów oferty (żadnej ze stron). Nie zawiera bowiem propozycji jednej ze stron zawarcia umowy, ani też istotnych warunków proponowanej umowy, jak również terminu związania ofertą, pozwalających na przyjęcie oferty ze skutkiem, o którym mowa w art. 66 § 1 k.c. (w brzmieniu aktualnym w dacie zawarcia umowy – t.j. 1 września 1997r.). Stąd chybione są zarzuty apelacji powoda oparte na tezie przeciwnej oraz wywiedziony z niej (błędnie) zarzut naruszenia art. 64 k.c. oraz art. 1047 § 1 k.p.c., poprzez uznanie że pozwany nie ma obowiązku złożenia oświadczenia woli o treści wskazanej w pozwie.

W ocenie Sądu Apelacyjnego należy też uznać za prawidłową ocenę Sądu Okręgowego, że w świetle art. 389 k.c. w brzmieniu aktualnym w dniu 1 września 1997r. sporny zapis umowy jest nieważny przede wszystkim z uwagi na brak określenia terminu zawarcia umowy przyrzeczonej. Przy czym, co nie jest w tej sprawie sporne i co trafnie ustalił Sąd Okręgowy, termin ten nie wynikał ani z Umowy Sprzedaży Akcji (...) S.A., ani z obowiązujących wówczas zapisów powołanej w spornej umowie ustawy z dnia 30 sierpnia 1996r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U.1996.118.561).

W tym stanie rzeczy za pozbawiony doniosłości uznać należy zawarty w apelacji wywód skarżącego dotyczący wystarczającego określenia przez strony przedmiotu przyszłej umowy. Niemniej jednak stwierdzenia wymaga, że również w ocenie Sądu Apelacyjnego to, że już w chwili zawarcia umowy z 1 września 1997r. znana była maksymalna liczba i rodzaj akcji, które mogą być w przyszłości zaoferowane nabywcy do zakupu, nie wypełnia wymogu określenia istotnych postanowień umowy przyrzeczonej. Z istoty umowy przedwstępnej (a także instytucji oferty) wynika bowiem konieczność określenia elementów przedmiotowo istotnych umowy przyrzeczonej, w sposób, który ma umożliwić sądowi, w przypadku sporu, ustalenie treści umowy definitywnej – poprzez jej uzupełnienie przepisami dyspozytywnymi, zwyczajami, okolicznościami konkretnego przypadku (patrz Agnieszka Rzetecka – Gil Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania – część ogólna. LEX/el, 2011. Komentarz do art.389 Kodeksu cywilnego i cytowani tam autorzy). Tymczasem w spornej umowie kupujący zobowiązał się do zakupu określonych rodzajowo akcji prywatyzowanej spółki, których ostateczna liczba nie była możliwa do ustalenia, a uzależniona została nie tylko od nieznanego wówczas wyniku procesu prywatyzacji, lecz także od woli sprzedającego („w przypadku zaoferowania (…) do sprzedaży”). Takie zaś określenie przedmiotu przyszłej umowy wyklucza zastosowanie wyżej opisanego mechanizmu ustalenia treści umowy definitywnej, co również przesądza o nieważności umowy przedwstępnej.

Jak trafnie uznał Sąd Okręgowy, stwierdzenie nieważności umowy w oparciu o wyżej przedstawione przesłanki, czyni bezprzedmiotowym badanie zarzutu nieważności z przyczyn wskazanych w art. 58 § 2 k.c.

W ocenie Sądu Apelacyjnego Sąd Okręgowy nie dopuścił się również naruszenia prawa materialnego w zakresie, w jakim uznał za nietrafny podnoszony przez powoda zarzut działania pozwanego w sposób sprzeczny z dyspozycją art. 5 k.c.. Nieważność czynności prawnej sprzecznej z prawem ma bowiem charakter obiektywny, niezależny od woli i późniejszego zachowania się stron. Podnoszenie więc tej okoliczności przez jedną ze stron procesu nie stanowi nadużycia prawa podmiotowego.

Wobec nieważności umowy przedwstępnej zawartej w art. V ust 10 Umowy Sprzedaży Akcji Zakładów (...) S.A. z dnia 1 września 1997r. nie sposób uznać za trafne zarzuty skarżącego dotyczące naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 328 § 2 k.p.c. przez brak wyjaśnienia podstawy faktycznej i prawnej oddalenia powództwa co do żądania ewentualnego. Również bowiem to żądanie powód wywodził z zapisu spornej umowy. Nadto, żądanie to – stwierdzenia obowiązku pozwanego zawarcia umowy przyrzeczonej – jako podlegające ocenie w świetle art. 189 k.p.c. powództwo o ustalenie, nie mogło być uwzględnione także z uwagi na brak po stronie powoda uzasadniającego go interesu. W sytuacji bowiem braku nieważności umowy przedwstępnej stronie takiej umowy służy dalej idące roszczenie – o zobowiązanie strony przeciwnej do złożenia umówionego oświadczenia woli na podstawie art. 64 k.c.

W ocenie Sądu Apelacyjnego, w świetle art. 353 k.p.c., Sąd Okręgowy trafnie też podniósł, że dopiero brak realizacji przez stronę pozwaną obowiązku umownego w postaci zapłaty ceny za nabyte akcje, uaktywniałoby po stronie powodowej możliwość wystąpienia na drogę sądową z powództwem o zapłatę. Również więc zgłoszone przez powoda żądanie zapłaty podlegało oddaleniu z uwagi na niewykazanie istnienia ważnego stosunku zobowiązaniowego, z którego wynikałby obowiązek pozwanego w tym względzie. W tym stanie rzeczy poza zakresem oceny Sądu Apelacyjnego pozostaje kwestia wysokości dochodzonego roszczenia pieniężnego oraz sugerowanej przez powoda wymagalności wszystkich jego transz.

Z tych wszystkich względów, uznając apelację powoda za pozbawioną podstaw faktycznych i prawnych, Sąd Apelacyjny orzekł, jak w sentencji na zasadzie art. 385 k.p.c. i rozstrzygnął o kosztach postępowania apelacyjnego stosownie do wyrażonej w art. 98 § 1 i 3 zasady odpowiedzialności za wynik procesu.